1. Ekologiya tálim hám tárbiya tusinigi. Hazirg`i jag`dayi ha`m kelejekdegi jetiskenlikleri

1-Lekciya. Ekoloriyaliq tálimnin` teoriyaliq tiykarlari. Órta ulumatálim mektebleri hám kásip oner kollejlerinde ekologiyaliq tálim hám tárbiya.
Reje:
1. Ekologiya tálim hám tárbiya tusinigi. Hazirg`i jag`dayi ha`m kelejekdegi jetiskenlikleri.
2. Ekologiyaliq bag`dardag`i fundamental. Ilmiy izertlewlerin ekologiyalastiriw záruráti, ámeliy hám innovatsion izertlewler.
3. Órta ulumatálim mektebleri hám kásip oner kollejlerinde ekologiyaliq tálim hám tárbiyanin` sholkemlestiriw tiykarlari. Ekologiya tálim hám tárbiyanin` mazmuni.

Ekologiyaliq ta`lim o`sip atirg`an jas awladdi, uliwman Jer juzi xaliqin turaqli rawajlaniwg`a otiwde en` tiykarg`i is-ilajlardan biri esaplanadi.

Ekologiyaliq ta`lim mazmunin tomendegiler payda etiw mumkin.
1. Dunyani hazirg`i ekologiyaliq jag`dayi tiykarinda og`an qatnas bildiriw.
2. Tabiyatda barliq jansiz ha`m janli janliklerdin` qurami birlikde ekenligini pikrley aliw.
3. Qorshag`an ortaliqqa qatnas ha`m o`z-o`zin anlap jetiw, tabiyattin` quramliq bo`legi ekenligin tu`siniw.
4. Tabiyat menen baylanisli qadriyatlardi hurmet qiliw.
5. Tiri organizmlerdi ha`r qiyli da`rejede u`yreniw ha`m izbe-izlik metodin` qo`llaw.
6. Tiri organizimler sistemasinin` ir putinligin ha`m o`zara ekologiyaliq baylanislarda ekenligi (zatlar aylanisi, energiya ha`m axbarat almashinuwlari).
7. Tabigiy prosessler ha`m hadiselerdin` antropocentrikden biocentrikke aylaniwini ang`law ha`mde policentrik usulini qollaw.
8. Tabiyat ha`m ja`miyatdegi o`zara birlik ha`m qarama-qarsiliqlardi aniqlaw.
9. Ekologiyaliq krizis madaniyatinin` krizisi ekenligin aniqlaw.
10. Ekologiyaliq madaniyat insan uliwma madaniyatinin` quramliq bo`legi ekenligin aniqlaw.
11. O`z iskerliginde ekologiyaliq ha`m adep-ikramliq normalarnin` tuwri keletuwg`in metodlarin tanlaw.
12. O`zi ha`m basqalar salamatlig`i ushin, qorshag`an ortaliq jag`dayina qatnasina ekologiyaliq juwapkershilikti tarbiyalaw.
13. Insaniyattin` turaqli rawajlaniw koncepciyasin, tabitat menen ja`miyettin` koevolyuciyasi ekenligini tusinip jetiw.
14. Tabiyat menen ja`miyettin` o`zara baylanislig`i, ekonomikanin` za`ru`rlik mashqalasi ekenligin` tusuniw.
Ekologiyaliq tarbiyani perzent tuwilg`an kunden baslaw, tenemizdi quwatlandiriw, pikirimizdi nurlandiriw, ta`rbiyamizdi go`zzalandiriw, oy-pikirimizdi keneytiw bolip esaplanadi.
Ekologiyaliq tarbiyani kim ha`m qanday alip baradi, degen soraw payda bo`liwi mumkin.
Birinshide – ta`rbiya ata-ana qaramag`inda.
Ekinshiden – bag`sha, mektep, joqari ha`m o`rta arnawli ka`sip-o`ner kolledjleri ha`mde o`qiw orinlari, ma`hallelerde amelge asiriladi.
Bala ta`rbiyasida ol jasap turg`an sharayati, ortaliq, insanlardin` xizmeti u`lken orin tutadi ha`m bul tarawda semiya, mektep sharayati ha`m ulken itibarg`a tiyisli bolip esaplanadi.
Ekologiyaliq ta`rbiya ha`m ta`rbiyanin` tiykarg`i bo`leklerinen bolip, balanin` adep-ikramlig`i, qulqina kushli ta`sir etedi ha`m ata-analarin olardi kishgineliginen baslap ta`rbiya qiliwg`a shaqiradi. Ekologiyaliq ta`lim-tarbiya ha`m uliwma ta`rbiya bir-biri menen tig`iz baylanisli.
Ha`r qanday ta`rbiya tiykarinan semiya sharayatinda keshedi. O`zbek semiyalarinda “haram-halal”, “uvol”, “guna-sawap” siyaqli tu`sinikler ko`binshe ekologiyaliq jag`day (misali, nannin` ayaq astina tusiwi, suwdin` patas qiliniwi, janiwarlarg`a shawqatsiz qatnasta bo`liwi, tereklerdi sindiriw ha`m basqa) payda bolg`anda qollaniladi. Balalar eli bul so`zlerdin` mazmunin to`liq tu`sinmewi olardin` milliy ekologiyaliq ekologiyaliq adep-ikramlig`i formalanadi.
Insanni tabiyat menen birgelikde Hadislerde de o`z sheshimin tapqan. Xaliqimiz qadimden denenin` quwatli awqat, aqildin` quwati – ikmetli so`z, dep uqtirip kelgen. Hadislerde usinday hikmetli so`zler danishbetlik durdanalari esaplanadi. Hadis ilimi menen shug`illang`an u`lli ilinpazlar Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Buxoriy, Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy, Abu Muhammad Abdulloh ibn ar-Rahmon ad Daramiy as-Samarqandiyler Orta Aziyoliq bolip, Hadis iliminin` asrden-asirge saqlanip bariwina u`les qo`shg`an u`lli tariyxiy shaxslar esaplanadi.
Hadislerde ekologiyaliq ta`lim ha`m ta`rbiyani sindiriwge u`lken jardem beredi. Olarda ayrim o`simlik ha`m haywanlardin` qasetleri, aziqliq shinjirinda tutqan o`rni, sonday-aq insan xo`jalig`i iskerligindegi ahamiyeti siyaqli tamanlari bayan etilgen. Hadislerdin` ayrim bandleri insanni tabiyat bayliqlarin tejep-tergew ha`m qorg`awg`a u`retidi. Hadislerdin` biride “qoy baq, zero ayni barakadur”, deyiledi. Bul jerde paydali haywanlar populyaciyasini ko`beytiriw ha`m onan turli maqsetlerde paydalaniw mumkinligi itibarg`a aling`an.
Sonday-aq, basqa Hadislerde de qoy, tuya ha`m atlardin` insanelarg`a tiyetiwin napi ha`m olardi bag`iw ko`beytiriw insanlar ushin tek jaqsiliq keltiriw haqinda, aziqliq shinjirida II ha`m III ta`rtiplerin iyelegen o`lekseho`r haywanlar go`shi haram ekenligi, awshilar ushin koz aldinda atilg`an haywanni jiyw mumkinligi, al o`lgen jag`daydag`i haywanni jiyiw insan salamatlig`ina unamsiz ta`sir etiwi mumkinligi haqinda pikirler aytilg`an.
Orta arnawlı kásip óner tálimi aldına qoyılǵan wazıypalarǵa muwapıq tálim shólkemi tálim tárbiya procesiniń natiyjeliligin asırıw, ılım pánniń sońǵı jetiskenliklerin ámeliyatqa engiziw arqalı dóretiwshi, social aktiv, ruwxıy bay, kásip-ónerli, milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlar ruwxında tárbiyalanǵan, dóretiwshilik hám ǵárezsiz pikir júrgizetuǵın bárkámal shaxstı jetkiziw, olardı sanasına milliy ǵárezsizlik ideyaların sıńırıw sıyaqlı qatar wazıypalardı ámelge asırıw kerek. Orta arnawlı hám kásip-óner kolledjleriniń baǵdarı hám qánigeligine kóre ekologiyalıq tálimdiń kóp tarawların qamtıp alıwı kerek.
Ekologiyalıq bilimlendiriw tarawları
Tábiy Social Texnikalıq
Geoekologiya
Ekologiya
Global ekologiya
Tábiyaattan paydalanıw Social ekologiya
Sanaat ekologiyası
Radioekologiya
Átirap -ortalıqtı qorǵaw monıtoringi
Ekologiyanıń insan ekologiyası bólimi adamdıń átirap -ortalıqqa iykemlesiwi, keselliklerdiń kelip shıǵıwı hám olardı aldın alıw, salamatlıqtıń tábiy jáne social faktorları, genetika, átirap -ortalıq, turmıs tárizi, shańaraqtı joybarlaw, den sawlıqtı saqlaw, sport menen shuǵıllanıw hám jeke gigienalar haqqında bilimler beredi, sonıń menen birge salamatlıqtı bahalaw kónlikpelerin qáliplestiredi.
Shubhasız, ekologiyalıq tálim aktual global mashqala esaplanǵan tábiyaat hám insan ortasındaǵı uyqaslıqtı támiyinlewde úlken orın iyeleydi. Anıqrog'i turaqlı rawajlanıwı ushın ekologiyalıq tálim júdá zárúr bolıp qaldı.
Ekologiyalıq tálim óz ishine insan jasap atırǵan turmıs ortalıǵın tariyxıy kózqarastan saqlap qalıw máseleleri, sonıń menen birge insandı miynet iskerligi nátiyjesinde tábiy ortalıqqa kórsetip atırǵan unamsız tásirinleri, onıń aldın alıw máselelerin óz ishine aladı. Ekologiya házirgi dáwirde tábiyaat, jámiyet, insan ortasındaǵı óz-ara baylanısıwlar haqqındaǵı pán esaplanıp, ol áyne waqıtta kompleks pán retinde tábiy jáne social pánlerdi maǵlıwmatların birlestiradi.
Ekologiyanıń mazmunı túrli rayon quramalı óz-ara munasábetler haqqındaǵı bilimler, yaǵnıy ekologo-biologiyalıq, ekologo-biosferalıq, sociallıq-ekonomikalıq bilimlerden ibarat. Bular onıń tiykarǵı tálim mazmunın tashkil etip, baslanǵısh tálimnen baslap, orta arnawlı tálim basqıshlarınıń programmalarınan orın alǵan hám de oqıwshılardıń ekologiyalıq dúńyaǵa kózqaras bilimleri, qádiriyatların qáliplestiriwde zárúrli orındı iyeleydi.
Ekologiyalıq tálim ósip kiyatırǵan jetkinshekti, ulıwma jer júzi xalqın turaqlı rawajlanıwǵa ótiwde eń zárúrli shárt-shárayatlarınan biri bolıp esaplanadı.
Ekologiyalıq tálimdiń mazmunın tómendegiler shólkemlestiriwi múmkin:
1. Dúnyanı házirgi ekologiyalıq jaǵday tiykarında oǵan munasábet bildiriw.
2. Tábiyaatda barlıq jansız hám janlı quramın birlikte ekenligin pikirlay alıw.
3. Átirap -ortalıqqa munasábet hám ózin ańlap jetiw. Tábiyaattı strukturalıq bólegi ekenligin túsiniw.
4. Tábiyaatqa salıstırǵanda qádiriyatlardı húrmet qılıw.
5. Tiri organizmlerdi hár túrlı dárejede úyreniw hám izbe-izlik metodın qóllaw.
6. Tiri organizmler sisteması bir pútkilligin hám óz-ara ekologiyalıq baylanısıwlarda ekenligi (elementlar aylanıwı, energiya hám informaciya almasinuvlari).
7. Tábiy processler hám hádiyselerdiń antropotsentrikdan biotsentrikga hám de politsentrik usıldı qóllaw.
8. Tábiyaat hám jamiatdagi óz-ara birlik hám qarama-qarsılıqlardı ańǵarıw.
9. Ekologiyalıq krizis mádeniyat tangligi ekenligin ańǵarıw.
10. Ekologiyalıq mádeniyat insannıń ulıwma mádeniyatınıń strukturalıq kismi ekenligin ańǵarıw.
11. Óz iskerliginde ekologiyalıq hám ahloqiy normalarga tuwrı keletuǵın usılların ańǵarıw.
12. Ózi hám basqalar sog'ligi ushın átirap -ortalıq jaǵdayına salıstırǵanda ekologiyalıq juwapkerlikti tárbiyalaw.
13. Insaniyattıń turaqlı rawajlanıw kontseptsiyasın, tábiyaat menen jámiettiiń koevolyutsiyasi ekenligin tusinip jetiw.
14. Tábiyaat menen jámiyeti uyqaslastırıw, social zárúrli mashqala ekenligin túsiniw.
Ekologiyalıq tárbiyanı perzent tuwılǵan kúnden jańadan baslaw, gewdesimizni quwatlantirmoq, pikirimizni nurlantirmoq, ahloqimizni gózzallashtirmoq, zehnimizni ayqınlantirmoq bolıp esaplanadı. Ekologiyalıq tárbiyanı kim hám qanday júrgizedi? - degen soraw payda boladı.
Birinshi tárbiya ata-ana moynında bolıp tabıladı.
Ekinshi bog'cha, mektep, joqarı hám orta arnawlı kásip-óner kolledjleri hám de joqarı oqıw orınları hám máhellelerde ámelge asadı.
Bala tárbiyasında ol jasap turǵan sharayat, ortalıq adamlardıń iskerligi úlken orın tutadı jáne bul tarawda shańaraq, mektep sharayatı da úlken itibarǵa iyelik etiw bolıp tabıladı.
Ekologiyalıq tárbiya da tárbiyanıń tiykarǵı bólegi bolıp, balanıń ahloqiga, turpayına kúshli tásir etedi hám ata-analardı olardı murg'aklikdan baslap tárbiya etiwge shaqıradı. Ekologiyalıq tálim-tárbiya hám ulıwma tárbiya bir-biri menen baylanıslı bir pútkil process bolıp tabıladı.
Hár qanday tárbiya tiykarınan shańaraq sharayatında keshedi. Ózbek shańaraqlarında " haram -hadal", " uvol", " gúná-savob" sıyaqlı túsinikler kóbirek ekologiyalıq jaǵdaylar (mısalı : nonning ayaq astına túsiwin, suwdiń patas etiliwi, jonivorlarga sawıqatsiz munasábette bolıw, dov-terekleri sındırıw hám basqalar ) júzege kelip qollanıladı. Balalar ele bul sózlerdiń mánisin tolıq tushunmasalarda, olarda milliy ekologiyalıq minez-qulıq urıqları qáliplesedi.
Insandı tábiyaat menen uyqaslıqqa shaqırıq ádislerde de óz sawleleniwin tapqan. Xalqımız áyyemginen denediń quwatı awqat, aqılń quwatihikmatli sóz bolıp tabıladı dep uqtirib kelgen. Ádisler áne sonday hikmetli sózler, oyshıllıq eń jaqsı ǵáziyneleri esaplanadı. Ádis ilmi menen shuǵıllanǵan ataqlı oqımıslılar Abu Abdulloh, Muhammad ibn Ismoil Buxoriy, Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy, Abu Muhammad Abdulloh ibn Abu ar-Rahmon ad Daramiy as-Samarqandiylar Orta Aziyalıq bolıp, ádis ilmining ásirden-asrga saqlanıp barıwına múnásip úles qosqan ullı tariyxıy shaxslar bolıp tabıladı.
Ádis bántleri ekologiyalıq tálim hám tárbiyanı sıńırıwǵa úlken járdem beredi. Olarda ayırım ósimlik hám haywanlardıń hosiyatlari, azıq shınjırında tutqan ornı, sonıń menen birge insan xojalıq iskerliginde áhmiyeti sıyaqlı tárepleri aytılǵan bolıp tabıladı. Ádislerdiń ayırım bántleri insandı tábiyaat baylıqların tejab-tergash jáne onı qorǵawǵa uyretedi. Shunonchi, qoy qara, zero áyne bereketdur dep ataladı. Bul jerde paydalı haywanlardıń populyatsiyasini kóbeytiw hám odan túrli maqsetlerde paydalanıw múmkinligi itibarǵa alınǵan.
Sonıń menen birge, basqa ádislerde de qoy, túye hám atlardıń insanlarǵa tegadigan nafi hám olardı baǵıp kóbeytiw kisiler ushın tek jaqsılıq keltiriwi haqqında, azıq shınjırında II hám III tártiplerdi iyelegen ólikseho'r haywanlar góshi haram ekenligi, ańshılar ushın kóz aldında otilgan haywandı jew múmkinligi, kerisinshe ólgen haldaǵısın jew insan salamatlıǵına unamsız tásir etiwi múmkinligi haqqında pikir júritiledi.
Ádislerden úlgiler.
Qoy qara, zero áyne bereketdur.
Dıyxanshılıq menen shuǵıllanıńlar. Dıyxanshılıq muborak kásip bolıp tabıladı. Oǵan qaraqshılardı ko'paytiringlar.
Adamlarǵa saya beretuǵın terekti kesgan kisi bası menen dozaqǵa taslanadı.
Qaysı bir musulman egin eksa yamasa qandayda bir terek ótkerse, keyin onıń mevasidan qus yamasa haywan yesa, onıń ekkanidan jeyilgen zattıń hár birinen oǵan sadaqa savobi jazıladı.
Kim suw tasqının toqtatsa yamasa órtni óshirse oǵan sheyitlik ajri beriledi.
Mekteplerde, joqarı oqıw orınlarında, sanaat islep shıǵarıw kárxanalarında, sonıń menen birge jámáát xojalıqlarında, mádeniyat úylerinde, qiroatxonalarda. tábiyaatsevarlar klubı, jaslar lekciyaxonasi, tábiyaattı qorǵaw jámiyetleri, úlke muzeyleri, tábiyaat múyeshleri shólkemlestirilip, olarda úlkediń tábiyaatı, baylıqların kórsetetuǵın, gúrriń etetuǵın ilajlar úlken áhmiyetke iye boladı. Tábiyaat qáwipsizligi aytiladigan kesheler tashkil etilip, olarda oqıtıwshılar, ilimpazlar menen jaslardıń baylanısın ótkeriw da iygilikli ilajlardan esaplanadı.
Joqarı mekteplerde ekologiyalıq tálim tábiyaat qáwipsizligi máseleleriniń ilimiy tiykarların tereń hám hár tárepleme úyreniwge, insan iskerligi nátiyjesinde biosferada júz berip atırǵan hádiyselerdiń sebep hám nizamlıqların analiz qılıw maqsetlerine qaratılǵan. Usınıń menen bir qatarda, ol studentlerdi mekteplerde ekologiya tiykarları hám tábiyaat qáwipsizligi tálimin oqıtıwǵa tayarlawdı da názerde tutadı.
Ekologiyalıq bilimlendiriw tarawları, ulıwma insanıylıq qádiriyatlar, geoekologiya, sanaat ekologiyası, tábiyaattan paydalanıw, basqıshlar, ádisler, oqımıslılar, jaslar lekciyaxonasi, kásip óner kolledjleri.
NAZORAT SAVOLLARI:
1. Ekologiyalıq bilimlendiriw tarawların anıqlama berb beriń?
2. Ekologiyalıq tálim hám tárbiyanıń mazmunın túsintirip beriń?
3. Ekologiyalıq tárbiyanı qashannan baslaw kerek?
4. Ekologiyalıq tálim - tárbiyanıń shólkemlestirilgen tiykarların aytıń?
5. Ekologiyalıq tálim -tárbiyanıń basqıshların kórsetiń?