15-VARIANT 1.IQTISODIY-IJTIMOIY JARAYONLARDA BOG’LIQLIKLAR TURLARINI O’RGANISH. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni o‘rganish ekonometrika fanining muhim vazifalaridan biridir.
Bu jarayonda ikki xil belgilar yoki ko‘rsatkichlar ishtirok etadi, biri bog‘liq bo‘lmagan o‘zgaruvchilar, ikkinchisi bog‘liq o‘zgaruvchilar hisoblanadi.
Birinchi turdagi belgilar boshqalariga ta’sir etadi, ularning o‘zgarishiga sababchi bo‘ladi. Shuning uchun ular omil belgilar deb yuritiladi, ikkinchi toifadagilar esa natijaviy belgilar deyiladi.
Korrelyatsiya so‘zi lotincha correlation so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zaro munosabat, muvofiqlik, bog‘liqlik degan ma’noga ega.
Yunalishlarning o‘zgarishiga qarab, bog‘lanishlar ikki turga bo‘linadi: to‘gri bog‘lanish va teskari bog‘lanish.
Ikki hodisa yoki omil va natijaviy belgilar orasidagi bog‘lanish juft korrelyatsiya deb ataladi. Korrelyatsion bog‘lanishlarni o‘rganishda ikki toifadagi masalalar ko‘ndalang bo‘ladi. Ulardan biri o‘rganilayotgan hodisalar (belgilar) orasida qanchalik zich (ya’ni kuchli yoki kuchsiz) bog‘lanish mavjudligini baholashdan iborat. Bu korrelyatsion tahlil deb ataluvchi usulning vazifasi hisoblanadi. Korrrelyatsion tahlil deb hodisalar orasidagi bog‘lanish zichlik darajasini baholashga aytiladi.
Analitik ifodalarning ko‘rinishlariga qarab ham bog‘lanishlar ikki turga bo‘linadi: to‘g‘ri chiziqli va egri chiziqli bog‘lanishlar (5.2.-rasm).
Fuksional bog‘lanishlarda bir o‘zgaruvchi belgining har qaysi qiymatiga boshqa o‘zgaruvchi belgining aniq bitta qiymati mos keladi.
Korrelyatsion tahlil korrelyatsiya koeffitsientlarini aniqlash va ularning muhimligini, ishonchliligini baholashga asoslanadi7.
2. EKONOMETRIK MODEL PARAMETRLARINING IQTISODIY TAHLILI VA ELASTIKLIK KOEFFITSIENTLARINI HISOBLASH. Regressiya tenglamasini koffitsentlarini mohiyatlik darajasini tekshirish uchun, Styudent mezoni yordamida kuyidagi formula orqali hisoblanadi:
bu yerda
(7.18)
Har bir parametrga mos kelgan qiymatlari hisoblanadi va kabul ko‘riladi. Mezonning nazorat qiymati Styudent taqsimotining jadvalidan aniqlanadi.
Agar biror parametr uchun bo‘lsa, u holda bu parametr qabul qilingan daraja bilan ahamiyatli hisoblanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy tekshirishlarda ahamiyatilik darajasi uchun 0,05 olinadi, ya’ni ko‘rsatkichlarning ahamiyatli bo‘lish ehtimoli;
ga teng.
Styudent taqsimotining jadvaliga ko‘ra ozodlik darajasi ko‘rsatkichining soni ga teng.
Regressiya tenglamasini tahlil qilishda elastik koeffitsientlaridan foydalaniladi. Bu koeffitsient omil belgining o‘rtacha necha foiz o‘zgarishini ifodalaydi:
(7.19)
bu yerda
(7.20)
Agar natijaviy va omil belgilarining ko‘shimcha o‘sish sur’atlari bir xilda bo‘lsa, u holda elastik koeffitsienti birga teng bo‘ladi .
Agar omil belgining ko‘shimcha o‘sish sur’ati natijaviy belgining ko‘shimcha o‘sish sur’atidan yukori bo‘lsa, u holda bu koeffitsient birdan kichik buladi va aksincha .
Faqat bog‘lanishning ko‘rsatkichli ifodasi uchun elastiklik koeffitsienti o‘zgarmas miqdor bo‘ladi, ya’ni .
