1. Etnik birliklər Etnik birlik və ya etnos öz ərazisinə, adına, dilinə, mədəniyyətinə, özünüdərkə mənsub olan tayfa, xalq və millət kimi insan birlikləridir. Ailə, klan və qəbilə isə protoetnos qrupuna daxildir

1. Etnik birliklər
Etnik birlik və ya etnos - öz ərazisinə, adına, dilinə, mədəniyyətinə, özünüdərkə mənsub olan tayfa, xalq və millət kimi insan birlikləridir. Ailə, klan və qəbilə isə protoetnos qrupuna daxildir. Onlar etnoslarla müqayisədə daha kiçik birlik qruplarıdır. Protoetnoslar tayfa, sonralar isə xalq, millət kimi etnosların tərkibinə daxil olmuşdur. Protoetnosların müstəqil mədəniyyəti yoxdur. Etnoslarla onları yaxınlaşdıran amillərdən ümumi ərazini, birgə iqtisadi fəaliyyəti, ümumi tarixi göstərmək olar.
Tarix boyu hər bir etnos müəyyən amillərin təsiri altında müvafiq dəyişikliklərə məruz qalır. Etnosun ilkin forması genişlənmiş ailədir. Tədricən bir neçə genişlənmiş ailə qan qohumluğuna əsaslanan qəbilə və tayfalarda birləşir. Qəbilə və tayfa sinfi cəmiyyətdən əvvəl, ibtidai icma quruluşu dövründə mövcud olmuşdur.
Qəbilə ortaq dilə, adət-ənənələrə, əraziyə, mənşəyə mənsub olan qan qohumlarını özündə birləşdirirdi. Qəbilə üzvləri öz qan qohumluqlarını dərk edərək ümumi adla öz birliklərini nümayiş etdirirdilər. Hər bir qəbilə 40-50 nəfərdən ibarət idi. Qəbilənin iqtisadi əsasını icma mülkiyyəti təşkil edirdi. İcma mülkiyyətinə insanların yaşadıqları və özlərinə gündəlik ərzaq topladıqları ərazi daxil idi.
Tayfa qəbiləyə münasibətdə ibtidai icma quruluşu çərçivəsində insanların daha yüksək birlik forması idi. Onun əsas fərqləndirici cəhəti eyni kökdən çıxmış, lakin sonradan bir-birindən ayrılmış qəbilələrin birləşməsi idi. Buna görə də tayfa qəbilədən sayca daha böyük insan qrupunu özündə birləşdirirdi. Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, tayfanın da əsasını qan qohumluğu təşkil edir. Buna görə də tayfa da qəbilə kimi etnik kateqoriya olaraq qalırdı. Eyni zamanda tayfanın meydana gəlməsi cəmiyyətdə qərarlaşmış çoxfunksiyalılığın parçalanmasına gətirdi. Bu, onunla izah olunurdu ki, qəbilə hələ də cəmiyyətin təsərrüfat hüceyrəsi olmaqda davam edirdi. Tayfa isə ictimai funksiyaların yalnız bir hissəsini həyata keçirirdi. Belə olan bir şəraitdə etnik birliyin təsərrüfat funksiyalarından ayrılması prosesi başladı.
Xalq insanların birlik forması kimi tarixin daha yüksək inkişaf mərhələsində formalaşır. O, qəbilə və tayfadan fərqli olaraq əsas birləşdirici amil kimi qan qohumluğunu yox, ümumi ərazi, təsərrüfat fəaliyyəti, ortaq dil, mədəniyyət, adət-ənənə, psixi davranış tərzini ehtiva edir. Xalqın formalaşması ilk dövlətlərin meydana gəlməsindən sonra baş verir. Xalqın bu xüsusiyyətləri onun müxtəlif insan qrupları arasında ərazi, təsərrüfat və qonşuluq əlaqələrinə əsaslandığını göstərir. Bu isə öz növbəsində xalqın qəbilə və tayfadan fərqli olaraq mahiyyətinə görə sırf etnik deyil, sosial-etnik birlik forması olduğunu göstərir. Əgər tayfa iki daha çox qəbilənin birləşməsindən yaranan insanların birlik formasıdırsa, xalqı tayfaların sırf mexaniki birliyi, cəmi kimi təqdim etmək düzgün deyil. Çünki xalqın meydana gəlməsi etnik birliyin inkişafındakı keyfiyyətcə yeni mərhələdir. Xalqın formalaşması ilə insanların birliyinin təmin olunmasında qan qohumluğu amilinin rolu arxa plana keçir. Xalqın formalaşması ilə etnik birliyin əldə olunmasında ortaq dil, mədəniyyət, birgə təsərrüfat fəaliyyəti, iqtisadi əlaqələrin hüceyrələrinin yaranması kimi sosial faktorların əhəmiyyəti artır. Beləliklə, xalq ümumi əraziyə, təsərrüfat fəaliyyətinə, ortaq dilə, mədəniyyətə, adət-ənənələrə, psixi davranış tərzinə mənsub olan insanların birlik formasıdır.
Qeyd etdiyimiz kimi, ilk dövlətlərin meydana gəlməsi insanların yeni tarixi birlik forması olan xalqın formalaşması üçün zəruri şərait yaradır. İbtidai icma quruluşunun quldarlıq və ya feodal cəmiyyəti dövrü ilə əvəz olunması insanların birlik formasının möhkəmlənməsində sosial amillərin əhəmiyyətini artırır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, sinfi cəmiyyətin ilk mərhələlərində tayfa insanların birliyinin təmin edilməsində öz rolunu saxlayır. Bu dövrdə tayfa ilə xalq birgə mövcud olur. Yalnız feodalizm cəmiyyəti dövründə xalq insanların birlik forması kimi tam şəkildə bərqərar olur.
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, insanların tarixi birliklərinin təkamülünün yüksək forması millətdir. Lakin milləti sadəcə daha geniş, daha böyük etnik birlik kimi təsəvvür etmək düzgün olmazdı. Etnos tarixin ilkin insan birliklərini-qəbilə, tayfa, tayfa ittifaqlarını, xalqı əhatə edir və təbii-tarixi proses kimi kiminsə iradəsindən asılı olmayaraq yaranır. Millət isə milli hərəkatların gedişində çoxsaylı insanların, bəzi hallarda hətta onların bir neçə nəslinin müəyyən məqsədlərə, ilk növbədə isə siyasi məqsədlərə nail olmaq uğrunda apardığı uzun müddətli mübarizənin nəticəsində yaranır. Bu zaman etnik əlaqələr, etnik əlamətlər millətin müəyyənedici amili kimi yox, ilkin müqəddəm şərti rolunda çıxış edir. Millət eyni bir ərazidə yaşayan, hər hansı bir etnosun və ya etnoslar qrupunun birgə səyləri ilə yaranan və mahiyyət etibarilə etnik səciyyədən daha çox sosial, iqtisadi, siyasi, ideoloji səciyyə daşıyan bir təsisatdır. O, kapitalist münasibətlərinin meydana gəlməsi ilə bağlıdır və onun təbiətini də həmin mərhələdə baş verən köklü sosial, iqtisadi, siyasi, mənəviəxlaqi transformasiyalar müəyyənləşdirmişdir. Kapitalizm cəmiyyətinin millətin meydana gəlməsində rolunu yüksək qiymətləndirərkən qeyd etmək lazımdır ki, cəmiyyətin kapitalizm dövrünə qədərki siyasi, iqtisadi, mədəni-mənəvi inkişafı millətin tarixi arenaya çıxması üçün ümumi ərazi, ortaq dil, adət-ənənələr, psixi davranış tərzi, ilkin əmək bölgüsü kimi müəyyən maddi və mənəvi zəmin yaratmışdır. Bütün bunlar kapitalizmə qədərki cəmiyyətdə mövcud olsa da, onlar iqtisadi həyatın ümumiliyini təmin edə bilməmişdir. İlk baxışda iqtisadi həyatın ümumiliyi dedikdə belə təsəvvür yaranır ki, söhbət istehsalçılar tərəfindən eyni məhsulun istehsal olunmasından gedir. Lakin bu, belə deyil. İqtisadi həyatın ümumiliyi ölkənin müxtəlif rayonlarının müəyyən məhsulun istehsalı üzrə ixtisaslaşmalarını və bunun sayəsində onlar arasında ticarət-mübadilə əlaqələrinin möhkəmlənməsini nəzərdə tutur. Bu, istehsalçılar arasında əmək bölgüsünü yaradaraq əməyin səmərəliliyinin artmasına müsbət təsir göstərir. İqtisadi həyatın ümumiliyinin təmin edilməsi məhz kapitalizmin meydana gəlməsi və inkişafı ilə bağlıdır. Belə ki, kapitalizm bazar münasibətlərini inkişaf etdirərək ölkədə müxtəlif istehsalçılar arasında iqtisadi əlaqələri yaratdı. Bazar münasibətlərinə xas olan qanunlar bu əlaqələri əsaslı şəkildə inkişaf etdirdi.
Məlum olduğu kimi, tarixi ərazilər zaman-zaman bir xalqın əlindən çıxıb digərlərinin ixtiyarına keçmiş, həmin ərazilərdə yaşayan xalqlar birbirini əvəz etmiş və beləliklə də, eyni ərazidə bir çox tayfa, xalqa məxsus insanlar məskunlaşmişdır. Nəticədə demək olar ki, bütün ölkələrin ərazisində çoxsaylı etnik qruplar kompakt və ya pərakəndə halda yaşamış və bu gün də yaşamaqdadır. Ona görə də müasir dövrdə, xüsusilə də inkişaf etmiş ölkələrdə millətlərin etnik hüdudları ilə dövlət sərhədlərinin tam üst-üstə düşməsi faktı ilə rastlaşmaq qeyri-mümkündür və bu vəziyyət millətin öz tarixi missiyasını yerinə yetirməsi qarşısında keçilməz sədd yaratmır. Çünki millət üçün həlledici olan əsla onun etnik homogenliyi deyildir. Millət monoetnik də ola bilər, polietnik də. Məsələn, fransızların uzun illər, əsrlər ərzində millət kimi formalaşdığına heç kim şübhə etmir. Hələ müasir miqrasiya prosesləri başlanandan xeyli əvvəl - keçən əsrin sonlarında Fransa Prezidenti Fransua Mitteran Sarbonnadakı çıxışında “fransızlar kimdir?” sualına cavab olaraq deyirdi ki, fransızlar bir az qallar, bir az germanlar, iberiyalılar, italyanlar, yəhudilər və hətta ərəblərdir.
Yaxud cəmi bir neçə il əvvəl amerikan mənbələri göstərirdi ki, ABŞ əhalisinin təxminən üçdə biri, 5 yaşa qədərki uşaqların isə təxminən yarısı etnik və dini azlıqların nümayəndələridir. Amma bu, əsla amerikan milli birliyinin mövcudluğunu şübhə altına almır. Amerikan dövlətinə, vətəninə, vətəndaşlığına, amerikan dəyərlərinə, mədəniyyətinə mənsubluq, amerikan düşüncəsi və həyat tərzi bu dərəcədə etnik rəngarəngliyə malik olan əhalini birləşdirir və onu vahid bir millətə çevirir.
Hətta tarixən ən ilki olan və etnik cəhətdən daha homogen millət sayılan italyan millətinin tərkibində həmişə digər etnik elementlər - fransızlar, almanlar, sloveniyalılar, sardlar və başqaları yaşamışlar. Bu gün planetimizdə 5 minə yaxın etnik vahid cəmi 200-dən bir qədər çox dövlətin tərkibində yaşayır. Təbii olaraq dünyanın, eləcə də ayrı-ayrı ölkələrin belə mürəkkəb etnik struktura malik olması özündə böyük münaqişə potensialı daşıyır. Lakin bu potensial o halda reallaşır ki, ölkənin çoxsaylı etnosu özü üçün xüsusi imtiyazlar əldə etməyə yönələn milli ayrı-seçkilik siyasəti həyata keçirir və digər etnoslarda inciklik, yadlaşma, uzaqlaşma meylləri meydana gəlir. Digər bir təhdidsə xaricdən gələ bilər. Dünyanın müxtəlif bölgələrində bəzi dövlətlər öz rəqiblərini zəif salmaq məqsədilə həmin ölkələrin azsaylı etnoslarının nümayəndələrindən “beşinci kolon” kimi istifadə etməyə çalışır, oradakı separatizm meyllərini dəstəkləyir, belə meyllər olmayan yerlərdə isə onun toxumlarını səpməyə səy göstərirlər. Hələ bu azmış kimi, dünyanı get-gedə daha artıq dərəcədə öz toruna salan qloballaşma prosesinin bəzi subyektləri nəinki azsaylı etnik birlikləri, hətta irilixırdalı formalaşmış millətləri, bütöv sivilizasiyaları milli-etnik və sivilizasiya qovğalarına qoşmağa çalışır. Lakin dünya birliyi heç də etnik azlıqların tərkibində yaşadıqları dövlətdən ayrılaraq millət kimi təşkil olunmasını dəstəkləmir. Əksinə, son iki əsrdə, xüsusilə də II dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə milli dövlətlər planetin intəhasız ərazilərində yaşayan milyardlarla əhalinin məskunlaşmasının, xalqların siyasi cəhətdən təşkil olunmasının ən etibarlı və təhlükəsiz formasına, ən optimal geosiyasi struktur vahidinə çevrilmişdir və buna görə də həmin dövlətlərin ərazi bütövlüyünün pozulmazlığı, onların daxili işlərinə kənardan müdaxilə edilməsinə yol verilməməsi müasir dünya nizamının başlıca norması olaraq qalmaqdadır. Bununla yanaşı dünya birliyi dövlətlərin ərazilərində millətlərin ayrılmaz tərkib hissəsi olan etnik azlıqların nümayəndələrinin siyasi, iqtisadi, mədəni hüquqlarının təmin edilməsini, habelə onların etnik dillərinin, adət-ənənələrinin, bütünlükdə mədəni müxtəlifliyin qorunub saxlanılmasını dəstəkləyir. Bu məqsədə BMT-nin müqavilə əsaslı qurumları sistemində, digər beynəlxalq və regional təşkilatlar çərçivəsində xüsusi mexanizmlər yaradılmışdır və onlar uğurla fəaliyyət göstərməkdədir.
Millətin etnik birlik kimi anlaşılması siyasi praktikada istər milli miqyasda, istərsə də beynəlxalq münasibətlərdə saysız-hesabsız problemlər yarada bilər və yaradır da. Buna görə də Qərb ölkələrinin siyasi-hüquqi leksikonunda “millət” anlayışı dövlət ilə, ərazi ilə, vətəndaşlıqla bağlı anlayış kimi işlədilir. Amma bu yanaşma elmi ictimaiyyət, bütünlükdə cəmiyyət tərəfindən çətinliklə qəbul olunsa da, son zamanlar postsovet məkanda, o cümlədən də Azərbaycanda tədricən özünə yol açmaqdadır. Beləliklə, dövlət və ərazi ümumiliyi, ortaq dil, iqtisadi həyatın ümumiliyi və psixi davranış tərzi millətin mahiyyətini, onun insan birliklərinin digər formalarından fərqləndirici xüsusiyyətlərini göstərən əlamətlər sistemini təşkil edir. Həm də bu əlamətlərin hər biri ayrı-ayrılıqda deyil, yalnız birlikdə, sistem şəklində götürüldükdə millətin mahiyyətini açıqlayır.

2. Miqrant və immiqrant inteqrasiya siyasəti indeksi (MİPEX)

Miqrant...
2018-ci ilin statistikasına əsasən, Avropada yaşayan 512.4 milyon əhalinin 22.3 milyonu (4.4%) miqrantların payına düşür. Bu məqamda əsas sual Avropanın miqrasiyanı qəbul edib-etməməsi yox, miqrantların Avropa cəmiyyətlərinə inteqrasiya olmalarını idarə etməkdir. Dövlətlərin multikulturalizm siyasətinin miqrantlarla bağlı istiqamətini ölçmək üçün Miqrant İnteqrasiya Siyasəti İndeksi əsas alətlərdən biridir.
Miqrant İnteqrasiya Siyasəti İndeksi - MIPEX (The Migrant Integration Policy Index) 2004-cü ildə ilk dəfə Avropa Sivil Vətəndaşlıq və İnklüziv İndeksi kimi dərc edilib. MİPEX vasitəsilə ilk dəfə olaraq Avropa İttifaqının (Aİ) 15 ölkəsində (Avstriya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almaniya, Yunanıstan, İrlandiya, İtaliya, Lüksemburq, Hollandiya, Portuqaliya, İspaniya, İsveç, Böyük Britaniya) immiqrantlara dair siyasətin qısa, şəffaf və müqayisə oluna bilən formatda təqdim edilmişdir. 2004-cü il İndeksi hədəf auditoriya tərəfindən - QHT-lər, hökumətlər, alimlər, mətbuat və Avropa Komissiyası və Avropa Parlamenti kimi Avropa institutları tərəfindən müsbət qəbul olundu. Daha sonra 2007, 2011 və 2015-ci illərdə MİPEX nəşr edildi. Ötən müddət ərzində ölkələrin sayı artaraq 38-ə çatdı. Hal-hazırda MİPEX Aİ-nın bütün üzv ölkələri, Avstraliya, Kanada, İslandiya, Yaponiya, Şimali Koreya, Yeni Zelandiya, Norveç, İsveçrə, Türkiyə və ABŞ-da miqrantların inteqrasiyasına istiqamətlənən siyasətləri ölçən etibarlı vasitədir. Siyasətçilər, QHT-lər, tədqiqatçılar, Avropa təşkilatları və bir sıra beynəlxalq təşkilatlar milli inteqrasiyanı anlamaq və müqayisə etmək üçün bu indeksin məlumatlarından istifadə edirlər. MİPEX miqrantların cəmiyyətə qatılma imkanlarının dəyərləndirə bilmək üçün 8 istiqamət üzrə 167 göstəricini əsas götürür. 2004cü ildən bəri ölkələrin miqrasiya və inteqrasiya siyasətləri haqqında məlumatları toplayan bu indeks analiz edilən ölkələrdə miqrantların inteqrasiyasını təşviq etmək üçün hökumətlərin nə etdiklərini dəyərləndirmək və müqayisə etmək üçün lazımlı bir vasitədir.
Miqrant İnteqrasiya Siyasəti İndeksi ölkələrdə inteqrasiya siyasətini bu istiqamətlər üzrə təhlil edir.
1. Əmək bazarının mobilliyi;
2. Ailə birləşməsi;
3. Təhsil;
4. Səhiyyə;
5. Siyasi iştirakçılıq;
6. Daimi məskunlaşma;
7. Vətəndaşlığa qəbul;
8. Anti-diskriminasiya.
Kanadalı politoloq Erin Tolley “Multikulturalizm siyasəti indeksi: İmmiqrant azlıqlar siyasəti” adlı tədqiqat işində müasir dövdə siyasi, hərbi, iqtisadi, sosial və digər səbəblərdən ölkəyə pənah gətirmiş miqrantlar (immiqrant azlıqlar) üzrə multikulturalizm siyasətinin səmərəliliyini müəyyən etmək məqsədilə aşağıdakı 8 indikatoru tərtib etmişdir. Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz digər kanadalı tədqiqatçıların təhlili kimi Tolleyin də elmi işi 1980-ci, 2000-ci və 2010-cu illəri əhatə edir. Lakin Tolley tədqiqatını dünyanın 21 inkişaf etmiş ölkəsinin əsasında aparır. Daha konkret desək, o, 21 inkişaf etmiş ölkə üzrə immiqrant azlıqlar üçün multikulturalizm siyasətinin vəziyyətini tədqiq edərək hər bir ölkə üçün bu siyasətin indeksini müəyyən etmişdir. Tolleyin tədqiqatında multikulturalizm siyasətinin vəziyyəti Cədvəl 3-də əks olunan 8 indikator vasitəsilə müəyyən edilir.
Birinci indikator mərkəzi və/ və ya regional və bələdiyyə səviyyələrində multikulturalizm siyasətinin konstitusiya, qanunverici orqan və ya parlament tərəfindən təsdiq olunmasını, həmçinin bu siyasətin icra olunmasını etnik icmalarla məşvərət yolu ilə həyata keçirən nazirliyin, katibliyin və ya məşvərətçi şuranın olmasını göstərir.
Tolleyə görə, qeyd olunan dövrdə, yəni 1980-ci, 2000-ci və 2010-cu illərdə 21 ölkədən yalnız Avstraliya, Kanada və İsvecdə multikulturalizmə dövlət siyasəti səviyyəsində yanaşılmışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, sözügedən 21 inkişaf etmiş ölkənin əksəriyyətindən fərqli olaraq Azərbaycan Respublikasında multikulturalizm dövlət siyasətidir. Bu siyasətin həyata keçirilməsində Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının Millətlərarası münasibətlər, multikulturalizm və dini məsələlər şöbəsi mühüm rol oynayır.
Söhbət məktəblərdə multikulturalizmin ayrıca bir fənn kimi, yaxud müəyyən bir fənnin tərkib hissəsi kimi tədris olunmasından gedir. Cədvəldən göründüyü kimi, bu göstərici üzrə Avstraliya, Kanada, İsvec və Yeni Zellandiya öndədir. Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, 2010-cu ildə 21 ölkədən bir neçəsi (Finlandiya, Belçika, Norveç, Portuqaliya, Böyük Britaniya və ABŞ) qismən də olsa multikulturalizmlə bağlı olan mövzuları məktəb proqramlarına daxil etmişdir. Fransa, Danimarka, Almaniya, İrlandiya, Yaponiya, Hollandiya isə bu sahədə heç bir iş görməmişdir.
Bu sahədə də ölkəmizin böyük nailiyyətlərinin olduğunu qeyd etmək olduqca vacibdir. Belə ki, hazırda ölkəmizin ali məktəblərində “Multikulturalizmə giriş” (bakalavr səviyyəsi üçün) və “Azərbaycan multikulturalizmi” (magistr səviyyəsi üçün) tədris olunur.
Üçüncü indikator etnik təmsilçiliyin/həssaslığın dövlət mediasının və ya medianın lisenziyalaşdırmasının mandatına daxil edilməsinə aiddir.
Bu indikatora uyğun olaraq, kütləvi informasiya vasitələrinin (KİV) qarşısında bir öhdəlik kimi ölkədə milli azlıqların təmsilçiliyini təmin etmək vəzifəsi durur. Bu vəzifənin tələblərinə uyğun olaraq KİV-lər milli azlıqların etnik-mədəni dəyərlərinin qorunması istiqamətində müəyyən məlumat yayır, verilişlər hazırlayır, onların dillərində qəzet və jurnal nəşr edir. KİV-də etnik məsələnin həssaslığının nəzərə alınmasına xüsusi fikir verilir. Erin Tolleyin təqdim etdiyi cədvəldən göründüyü kimi, 21 ölkə arasında Avstraliya, Kanada, İsvec, Yeni Zellandiya və Böyük Britaniya öndədir. Digər dövlətlərin KİVlərinin lisenziyalaşdırmasının şərti kimi etnik təmsilçiliyin təmin olunması tələb olunmur.
Dördüncü indikator qanunla və ya məhkəmənin qərarı ilə qəbul olunmuş geyim formalarından azadolmaların tətbiq edilməsini göstərir.
Bu tələbə uyğun olaraq, miqrantlar təhsil aldıqları, xidmət çəkdikləri və işlədikləri yerlərdə qəbul olunmuş geyim formasının əvəzinə rəhbərliyin icazəsi ilə öz dini adət-ənənələrinə uyğun paltar geyinə bilərlər. Tolleyin tədqiqatına əsasən, 21 ölkədən yalnız Avstraliya, Kanada və Böyük Britaniya miqrantların geyimlərinə loyal münasibət bəsləyir. Məsələn, Böyük Britaniyada siqxlərə tikinti meydançalarında, motosikl sürdükdə qoruyucu şlem əvəzinə onların ənənəvi papaqları olan türban (çalma) qoymağa icazə verilir. Əksər ölkələrdə isə, xüsusilə son dövrdə, bu məsələ ilə bağlı hökumət tərəfindən heç bir loyallıq göstərilmir.
Beşinci indikator ikili vətəndaşlığa icazə verilməsi ilə bağlıdır.
Altıncı indikator immiqrantlardan ibarət olan etnik qrupların təşkilatlarının və ya fəaliyyətlərinin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsini göstərir. İmmiqrantlardan ibarət olan etnik qrupların nümayəndələrinin yaşadıqları cəmiyyətə inteqrasiya olmalarına kömək etmək məqsədilə onların bu istiqamətdəki fəaliyyətləri dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir. Maliyyəşmə əsasən immiqrantlardan ibarət olan etnik azlıqların təşkilatları tərəfindən irəli sürülmüş layihələr vasitəsilə həyata keçirilir. Layihələr immiqrantlardan ibarət olan etnik azlıqların cəmiyyətin müxtəlif sahələrində fəal iştirak etmələrinə, onların etnik-mədəni dəyərlərinin qorunmasına yönəlmişdir.
Məlum olduğu kimi, ikili vətəndaşlıq əcnəbilərə köçdükləri ölkədə hətta vətəndaşlıq statusu aldıqdan sonra da əvvəlki vətəndaşlıqlarının saxlanılmasına icazə verir.
Tolleyin tədqiqatında əvvəlki indikatorlarla müqayisədə ikili vətəndaşlığa icazə verilməsi indikatoru üzrə ölkələrin sayı bir qədər çoxdur. Cədvəldən göründüyü kimi, bu ölkələrin sırasında Avstraliya, Kanada, Belçika, Fransa, İrlandiya, İtaliya, Portuqaliya, Hollandiya və Böyük Britaniya vardır. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, Avstiya, Danimarka, Yaponiya, Norveç və İspaniyada ikili vətəndaşlığa icazə verilmir.Tolleyin tədqiqatına əsasən, 1980-ci, 2000-ci və 2010-cu illərdə dövlət tərəfindən maliyyə yardımı ən çox Avstraliya, Kanada və İsveçdə yaşayan immiqrantlardan ibarət olan etnik azlıqların nümayəndələrinə ayrılmışdır. Maliyyələşmənin qismən aparıldığı ölkələr sırasında Tolley Belçika, Fransa, Yeni Zellandiya, Almaniya və Norveçi göstərir. Avstiya, Danimarka, Yunanıstan, İtaliya, Yaponiya və İsveçrədə immiqrantlardan ibarət olan etnik azlıqların nümayəndələrinə dövlət tərəfi9ndən heç bir maliyyə yardımı ayrılmamışdır.
Etnik qrupların təşkilatlarının və ya fəaliyyətlərinin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi məsələsi Azərbaycanda da yaxşı təşkil olunmuşdur. Hazırda ölkədə milli azlıqların məsələləri ilə məşğul olan 50-dək QHT, milli mədəniyyət mərkəzləri, ictimai birliklər və cəmiyyətlər fəaliyyət göstərir. Bu qurumlar 2007-ci ildən fəaliyyət göstərən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasına müvafiq qrant layihələri ilə müraciət edərək maliyyə yardımı alırlar. Şuraya təqdim olunan layihələr nəticə etibarı ilə etnik azlıqların cəmiyyətə inteqrasiyasına səbəb olur.
Yeddinci indikator bilinqual və ya ana dilində təhsilin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi ilə bağlıdır.
Bu indikator ölkədə titul xalqla yanaşı etnik azlıqların dillərində də təhsilin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsini nəzərdə tutur.
Tolleyin təqdim etdiyi cədvəldən göründüyü kimi, 1980-ci, 2000-ci və 2010-cu illərdə bu məsələnin həyata keçirilməsi ilə bağlı ən ideal vəziyyət İsveç və Avstraliyada idi. Qənaətbəxş vəziyyət Avstriya, İspaniya, Belçika və Finlandiyada müşahidə olunurdu. Qeyd olunan illər ərzində Fransa, Danimarka, Yunanıstan, İtaliya, Yaponiya, Böyük Britaniya və İsveçrədə isə bilinqual və ya ana dilində təhsilin maliyyələşdirilməsinə dövlət heç bir köməklik göstərmirdi.
Tolleyin təqdim etdiyi cədvəldən göründüyü kimi, 1980-ci, 2000-ci və 2010-cu illərdə bu məsələnin həyata keçirilməsi ilə bağlı ən ideal vəziyyət İsveç və Avstraliyada idi. Qənaətbəxş vəziyyət Avstriya, İspaniya, Belçika və Finlandiyada müşahidə olunurdu. Qeyd olunan illər ərzində Fransa, Danimarka, Yunanıstan, İtaliya, Yaponiya, Böyük Britaniya və İsveçrədə isə bilinqual və ya ana dilində təhsilin maliyyələşdirilməsinə dövlət heç bir köməklik göstərmirdi. Qeyd edək ki, Azərbaycanda dövlət tərəfindən etnik azlıqların dillərində tədrisin təşkil olunması sahəsində mühüm işlər görülür. Hazırda Azərbaycanda tədris rus dilində olan 300-dən çox, gürcü dilində 10 ümumtəhsil məktəbi vardır. Bundan başqa, Azərbaycanın bir neçə ümumtəhsil məktəblərində ləzgi, talış, ivrit, avar, saxur, udi, kürd, xınalıq dilləri tədris olunur. Təsdiq olunmuş tədris planına görə, bu dillərin hər birinin tədrisinə həftədə ən azı 2 saat vaxt ayrılır. Ləzgi dili I-IX, ivrit dili I-XI, digər dillər isə I-IV siniflərdə tədris olunur. Ümumilikdə ölkə üzrə 382 ümumtəhsil məktəbində milli azlıqlara mənsub 37123 şagird öz ana dilini öyrənir. Bütün xərclər dövlət tərəfindən ödənilir. Tolleyin cədvəlində sonuncu indikator kimi əlverişsiz vəziyyətdə olan immiqrantlara dövlət tərəfindən ünvanlanmış güzəştlərin olması göstərilir. Söhbət çətin maddi durumda olan immiqrantlara müxtəlif sahələrdə güzəştlərin edilməsindən gedir. Hökumət ölkəyə gəlmiş miqrantların maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün onları işlə təmin edir, işsizlərə müavinat təyin edir, onlar üçün pulsuz dil kursları təşkil edir, onları təhsil haqqından azad edir və digər imtiyazlı sosial proqramlar həyata keçirir. Hökumətin immiqrantlara ünvanlanmış imtiyazları öz mahiyyətinə görə yuxarıda qeyd etdiyimiz pozitiv diskriminasiyanın bir təzahürüdür. Bu imtiyazlar immiqrantların cəmiyyətə inteqrasiya olmalarında olduqca müsbət rol oynayır. Tolleyin tədqiqatının nəticələrinə görə, immiqrantlara bu cür güzəştlərin edilməsi ən çox ABŞ-da, sonra isə Avstraliya və Kanadada müşahidə olunur. Bir neçə ölkədə isə bu sahədə az miqdarda müəyyən işlər görülür. Lakin 21 ölkənin əksəriyyətində hökumət tərəfindən immiqrantlara onların durumunun yaxşılaşdırılması məqsədilə imtiyaz təklif olunmur.
Beləliklə, yerli (avtoxton) və gəlmə (alloxton) xalqlardan ibarət milli azlıqların, eləcə də immiqrantların bu və ya digər ölkədəki vəziyyəti etnik-mədəni müxtəlifliyin qorunmasının və multikulturalizm siyasətinin səmərəliliyinin əsas göstəricisidir. Dövlətin multikulturalizm siyasətinin səmərəliliyi bu üç qrupa daxil olan insanların sosial və iqtisadi tələbatlarının ödənilməsi, etnikmədəni dəyərlərinin qorunması ilə ölçülür. Bu isə öz növbəsində yuxarıda təhlil etdiyimiz hər bir azlıq qrupuna daxil olan indikatorlar vasitəsilə müəyyən edilir.
Azlıq qruplarının cəmiyyətdəki vəziyyətini göstərən indikatorlar nəticə etibarı ilə multikulturalizm siyasətinin səmərəliliyini göstərir. Hər bir azlıq qrupunun bu və ya digər ölkədə olma və ya ölkəyə gəlmə tarixləri, onların siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni tələbatları bir-birindən fərqli olduğuna görə onların yaşadıqları cəmiyyətə inteqrasiya olma məsələləri, şərtləri bir-birindən fərqlənir. Başqa sözlə desək, sözügedən 3 azlıq qrupunun hər birinin yaşadığı cəmiyyətə inteqrasiya olmasının şərtləri arasında müəyyən fərqlər vardır. Bu fərqlər indikatorlar arasındakı müxtəlifliklərdə öz əksini tapır.
Bununla belə qeyd olunan indikatorlar arasında oxşarlar da var. Məsələn, azlıqda olan yerli xalqlara aid “Təsdiqedici akt” indikatoru ilə immiqrant azlıqlara aid “Dövlət tərəfindən əlverişsiz vəziyyətdə olan immiqrantlara ünvanlanmış güzəştlər” indikatoru hər iki qrupa daxil olan azlıqların nümayəndələrinə dövlət tərəfindən müəyyən güzəşt və imtiyazların verilməsini əks etdirir. Hökumət tərəfindən azlıq qruplarına edilən güzəşt və imtiyazlar pozitiv diskriminasiyanın bir təzahürüdür. Bundan başqa azlıqda olan yerli xalqlara aid “Yerli xalqların mərkəzi hakimiyyətdə təmsil olunmaları” indikatoru ilə milli azlıqlara aid “Milli azlıqların mərkəzi hakimiyyətdə və ya konstitusiya məhkəmələrində təmsilçiliyin təmin edilməsi” arasında da oxşarlıq vardır. Belə ki, hər iki indikator qeyd olunan azlıq qruplarının hökumətdə təmsilçiliklərinin artırılmasını göstərir.
Dövlətin multikulturalizm siyasətinin səmərəliliyinin ölçülməsində kanadalı tədqiqatçılar tərəfindən tərtib olunmuş indikatorların mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərməklə yanaşı yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, bu indikatorların hər birini mexaniki şəkildə dünyanın istənilən ölkəsinə tətbiq etmək düzgün deyil. Belə ki, ölkələrin tarixi inkişafı, onların siyasi, sosialiqtisadi və mədəni inkişaflarındakı müxtəliflik ölkələrin multikulturalizm siyasətinin səmərəliliyinin ölçülməsində sözügedən indikatorların hər birinin tətbiq olunmasının düzgün olmadığını, hətta zərərli olduğunu göstərir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, kanadalı tədqiqatçılar multikulturalizm siyasətinin səmərəliliyinin indikatorlarını Avropa İttifaqının bir neçə üzv dövlətləri, Yaponiya, Avstraliya, Yeni Zellandiya, ABŞ, Kanada, Norveç və İsveçrəyə tətbiq etmişlər. Məlum olduğu kimi, bu ölkələrin hamısı uzun illər demokratik inkişaf yolu keçmiş, iqtisadi cəhətdən zəngin olmaqla yanaşı xeyli vaxtdır ki, müstəqil dövlətlərdir. Ölkələr arasındakı müxtəliflikləri nəzərə almadan multikulturalizm siyasətinin səmərəliliyini ölçən indikatorları hər bir ölkəyə tətbiq edərkən yanlış nəticə əldə oluna bilər. Buna görə də qeyd olunan indikatorları tətbiq edərkən ölkələrin tarixi inkişaf xüsusiyyətlərini nəzərə almaq vacibdir. Deyilənləri əyani şəkildə bir misalda göstərək. Məsələn, götürək milli azlıqlara aid “Bölgə və ya bütün ölkə miqyasında rəsmi dil statusunu”. Qeyd etdiyimiz kimi, bu indikator milli azlıqların dillərinə bölgə və ya bütün ölkə miqyasında rəsmi dil statusunun verilməsini göstərir. Lakin bu indikatordan irəli gələn tələb bir çox ölkələrin, xüsusilə müstəqilliklərini yenicə əldə etmiş ölkələrin ərazi bütövlüklərinə, müstəqilliklərinə ciddi təhdiddir. Belə ki, milli azlıqların dillərinə rəsmi dil statusunun verilməsi son nəticə etibarı ilə separatçılığın baş qaldırmasına səbəb olacaqdır. Bununla belə nəzərə alsaq ki, multikulturalizm siyasətinin əsas məqsədlərindən biri milli azlıqların etnik-mədəni dəyərlərinin, o cümlədən dillərinin qorunmasıdır, hökumət tərəfindən milli azlıqların dillərinin qorunması istiqamətində sistemli şəkildə müəyyən işlər həyata keçirilməlidir. Belə işlərdən milli azlıqların dillərində KİV-in olmasını, ana dilinin tədrisinin təşkil olunmasını göstərmək olar. Buna görə də qeyd olunan indikatoru bir qədər dəyişdirib milli azlıqların dillərində KİV-in olması və onların ana dillərinin tədrisinin təşkil olunması kimi təqdim etmək məqsədəuyğundur.

3. Multikulturalizmə giriş fənnin predmeti və obyekti

Hər bir fənnin, elmin öyrənilməsi onun obyektinin, predmetinin və məqsədinin müəyyən edilməsindən başlayır. Bu isə öz növbəsində elmin məzmununun açıqlanmasına kömək edir. Elmin obyekti və predmeti birbirilə sıx bağlıdır. Lakin onları bir-birilə eyniləşdirmək düzgün deyil. Elmin obyektini insanın idraki fəaliyyəti vasitəsilə dərk olunan reallıq təşkil edir. Obyektin bilavasitə tədqiq olunan xüsusiyyətləri, əlamətləri, tərəfləri isə elmin predmeti kimi çıxış edir. Elmin obyekti onun predmetinə münasibətdə daha genişdir. Daha konkret desək, elmin predmeti onun obyektinin müəyyən bir hissəsi kimi obyektin bu və ya digər elm sahəsi üçün müəyyən elmi-nəzəri və praktiki əhəmiyyət kəsb edən xüsusiyyətlərini, əlamətlərini, tərəflərini əks etdirir. Elmin predmeti subyektin, yəni tədqiqatçının obyektə münasibətini ifadə edir. O, subyekt tərəfindən reallığın hansı xüsusiyyətlərinin və əlamətlərinin öyrənildiyini göstərir.
Elmin obyekti və predmeti haqqında yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq “Multikulturalizmə giriş” fənninin obyektini və predmetini müəyyən etmək olar. “Multikulturalizmə giriş” fənninin obyektini çoxmədəniyyətlilik təşkil edir. Əvvəlki yarımfəsildə qeyd olunmuşdur ki, çoxmədəniyyətlilik məfhumu sözün geniş mənasında işlədilən multikulturalizm məfhumunun məzmununu əks edir və o, cəmiyyətdə mövcud olan etnik, irqi, dini və mədəni müxtəliflikləri, eləcə də bu müxtəlifliklərin əsasını təşkil edən etnik, dini və mədəni dəyərləri ehtiva edir.
“Multikulturalizmə giriş” fənninin predmetinə gəldikdə isə, cəmiyyətdəki çoxmədəniyyətliliyin, yəni etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin, bu müxtəlifliklərin əsasını təşkil edən etnik, dini və mədəni dəyərlərin qorunmasının yollarını öyrədir.
Fənnin predmetinin tərifində onun məqsədi aydın şəkildə özünü büruzə verir. Müasir multikultural cəmiyyətdə etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin, həmçinin bu müxtəlifliklərin əsasını təşkil edən etnik, dini və mədəni dəyərlərin qorunmasının yollarının müəyyən edilməsi “Multikulturalizmə giriş” fənninin məqsədidir.
“Multikulturalizmə giriş” fənninin obyekti olan çoxmədəniyyətliliyi digər fənlər də öyrənə bilər. Məsələn, çoxmədəniyyətlilik fəlsəfə, sosiologiya və mədəniyyətşünaslıq kimi elmlər üçün də tədqiqat obyekti qismində çıxış edə bilər. Lakin bu sadalanan elmlərin hər biri çoxmədəniyyətliliyə öz predmetinə uyğun şəkildə yanaşır. Fəlsəfə çoxmədəniyyətliliyin əsasən mahiyyətini, sosiologiya onun cəmiyyətdə formalaşmasını, digər sosial hadisələrlə münasibətlərini, mədəniyyətşünaslıq isə daha çox əhəmiyyətini ön plana çəkir.
“Multikulturalizmə giriş” fənni interdissiplinar bir fəndir. O, fəlsəfə, tarix, sosiologiya, kulturologiya, hüquq, politologiya kimi ictimai elmlərin müddəalarına əsaslanır. Bu müddəalar “Multikulturalizmə giriş” fənninin predmetinin əsaslı şəkildə dərk olunmasına kömək edir.
Qeyd olunan ictimai elmlərin “Multikulturalizmə giriş” fənninə təsirini nəzərdən keçirək.
Fəlsəfə “Multikulturalizmə giriş” fənninin nəzəri-metodoloji əsasını təşkil edir. “Multikulturalizmə giriş” fənni fəlsəfənin bir neçə mühüm elminəzəri müddəalarına əsaslanır. Məsələn, müasir fəlsəfə elmində geniş yayılmış mədəniyyətin ictimai inkişafda aparıcı rol oynaması ideyası və bu ideyaya əsaslanan mədəni-sivilizasion yanaşma cəmiyyətdəki etnik, dini, irqi və mədəni müxtəlifliklərin tənzimlənməsində multikulturalizmin digər siyasət modellərindən daha üstün və daha optimal siyasət modeli olmasını əsaslandırmağa kömək edir. Bundan başqa multikulturalizm bir nəzəri-ideoloji cərəyan kimi yeni dövrdən bəri dünya fəlsəfi fikrində olan bəzi nəzəriyyələrə əsaslanır. Müasir dövrdə isə multikulturalizmin nəzəri əsaslarından olan liberalism və kommunitarizm yanaşmaları öz mahiyyətinə görə fəlsəfi yanaşmadır.
“Multikulturalizmə giriş” fənninin bir çox nəzəri müddəaları müxtəlif ölkələrdə baş verən hadisələrin ümumiləşdirilməsinın nəticəsində əldə edilmişdir. Tarix elmi tərəfindən empirik material kimi təqdim olunan faktlar, xüsusilə də müxtəlif ölkələrdə etnik, dini, irqi və mədəni müxtəlifliklərin tənzimlənməsi təcrübəsi bu fənnin bir sıra mühüm müddəalarının əsaslandırılması üçün mühüm rol oynayır.
Sosiologiya ilə “Multikulturalizmə giriş” fənninin münasibətinə gəldikdə qeyd etmək lazımdır ki, sosiologiya elmi multikulturalizmə bir sosial hadisə kimi yanaşaraq onun mahiyyətinin müəyyən edilməsi istiqamətində mühüm rol oynayır. Bundan başqa sosiologiya multikulturalizmi bir sosial hadisə kimi sosioloji metod vasitəsilə tədqiq edərək onun digər ictimai hadisələrdən, ilk növbədə mövcud iqtisadi münasibətlərdən, dövlətin daxili və xarici siyasətindən, cəmiyyətin sosial strukturundan, hakim ideologiyadan, titul xalqın etnikmədəni dəyərlərindən asılılığını müəyyən edir. Başqa sözlə desək, sosioloji metod multikulturalizmin mahiyyətini, hərəkətverici qüvvələrini bu və ya digər cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqələndirir.
Kulturologiya dünya xalqlarının mədəniyyətində, ədəbiyyatında, incəsənətində əks olunan etnik, dini və mədəni dəyərləri onların dünyagörüşlərinin və fəaliyyətlərinin mühüm bir istiqamətverici faktoru kimi təqdim edir. Bu, həm mədəniyyətin ictimai inkişafda aparıcı rol oynaması ideyasını, həm də multikulturalizmin cəmiyyətdəki etnik, dini, irqi və mədəni müxtəlifliklərin tənzimlənməsində əlverişli siyasət modeli olmasını təsdiqləyir.
Hüquq elmi etnik, irqi, dini və mədəni azlıqların hüquqlarının müdafiə olunması və onların etnik-mədəni dəyərlərinin qorunması sahəsində beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qəbul olunmuş sənədləri təhlil etməklə multikulturalizmin, tolerantlığın beynəlxalq müstəvidə yayılmasına dair məlumat verir.
Politologiya elmi dünya ölkələrində multikulturalizmin meydana gəlməsi və inkişafını şərtləndirən amilləri müəyyən edərək etnik, dini, irqi və mədəni müxtəlifliklərin tənzimlənməsi təcrübəsi sahəsində ölkələr arasında olan fərqlərin səbəblərini açıqlayır. Bu, müasir dövrdə multikulturalizm siyasətinin müəyyən ölkələrdə uğurla həyata keçirilməsinin, digər ölkələrdə isə çətinliklərlə üzləşməsinin səbəblərinı anlamağa kömək edir. Bundan başqa multikulturalizm siyasətinin müasir dövr üçün ən aktual məsələlərindən biri olan- bu siyasətin meydana gəldiyi bir sıra Qərb ölkələrındə iflasa uğramasının səbəbləri göstərilir.

4. Azərbaycanda İslam

Azərbaycanda islam dininin yayılmağa başlaması ərəb fəthləri ilə bağlıdır. Ərəb istilalarından öncə Cənubi Azərbaycan Sasanilər imperiyasının tərkibində olmuş, Şimali Azərbaycanda mövcud olan Qafqaz Albaniyası dövləti isə bu imperiyadan asılı vəziyyətə düşmüşdü. Həmçinin islamaqədərki dövrdə Cənubi Azərbaycanda atəşpərəstlik və zərdüştilik, Qafqaz Albaniyasında xristianlıq hakim mövqedə olmuşdur. Qafqaz Albaniyasında xristianlığın dövlət dini statusunda olmasına baxmayaraq, buranın əhalisinin əksər hissəsi xristianlıqdan qabaqkı qədim inanclara etiqad bəsləyirdi. Xüsusən orta və yoxsul təbəqə arasında müxtəlif bütpərəst etiqadlar və oda sitayiş geniş yayılmışdı.
Gördüyümüz kimi, ərəb işğalları ərəfəsində Azərbaycanda dini mənzərə olduqca mürəkkəb idi. Ərəb istilaları isə bu mənzərəni köklü şəkildə dəyişərək azərbaycanlıları birləşdirəcək, onların milli şüurunun, mənəvi dəyərlərinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayacaq yeni dinin - islamın yayılmasına səbəb oldu. Bu tarixi prosesin başlanğıcına nəzər yetirək.
632-ci ildə Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından sonra meydana gələn Ərəb xilafəti qısa müddətdə uğur qazanaraq o dövrün ən güclü dövlətləri olan Bizans və Sasanilər imperiyaları üzərində ard-arda böyük qələbələr qazandı. Bu qələbələrdən ruhlanan ərəb istilaçıları yürüşlərini davam etdirərək get-gedə daha böyük ərazilər fəth etdilər. Beləliklə, 639-cu ildə xilafət qoşunları sərkərdə Hüzeyfənin başçılığı ilə ilk dəfə Cənubi Azərbaycana daxil oldu və burada güclü müqavimətə rast gəldi. Həmin il mərzban (Sasanilər dövlətində sərhədyanı hərbi-inzibati dairələrin canişini. – Red.) Fərruxzadın oğlu İsfəndiyar ərəblərə məğlub olaraq əsir düşdü. Onun qardaşı Bəhram qoşun toplayaraq yenidən döyüşə başladı. Lakin ərəblər yenə də qələbə əldə etdilər. Bundan sonra mərzban İsfəndiyar 644-cü ildə əhali adından ərəblərlə müqavilə bağlamağa məcbur oldu. Müqaviləyə görə, azərbaycanlılar ərəblərə tabe olmalı, vergi verməli, ərəb əsgərlərini bir gecə-gündüz evlərində saxlamalı idilər. Bunun müqabilində ərəblər yerli əhalinin dini inanclarına toxunmamağı, adət və məişətlərinə qarışmamağı öhdələrinə götürürdülər. Həmçinin ölkəni tərk etmək istəyənlərə özlərinə sığınacaq tapanadək aman verilirdi, yerli əhalidən ərəb ordusunda könüllü xidmətə daxil olanlardan həmin il vergi alınmırdı.
Ərəblərin Şimali Azərbaycana hücumu isə 639-cu ilə təsadüf edir. Həmin il ərəb qoşunlarının başçısı Bukeyr ibn Abdullah Şimali Azərbaycana basqın edərək əhalinin güclü müqaviməti ilə üzləşdi. Döyüşlər bir neçə il çəkdi, nəticədə 642-ci ildə ərəblər çətinliklə Muğanı işğal edə bildilər. Buranın əhalisi ilə də ərəblər müqavilə bağladı. Bu sazişdə də mərzban İsfəndiyar ilə bağlanan müqavilənin şərtləri təkrar olunurdu, sadəcə alınan cizyənin miqdarı fərqli idi.
Bağlanan müqavilələrə rəğmən, ərəblər Azərbaycan əhalisini özlərinə asanlıqla tabe etdirə bilmədilər. Çünki ərəb qoşunları getdikdən sonra əhali üsyan qaldırıb ərəblərlə bağlanan müqavilənin şərtlərinə riayət etmək istəmirdi. Bu isə Ərəb xilafətini yenidən regiona qoşun göndərməyə vadar edirdi. Məsələn, 646cı ildə ərəb ordusu Valid ibn Ukbənin başçılığı ilə Cənubi Azərbaycana yenidən yürüş etdi və buradakı əhalinin müqavimətini qırdı. Ərəblər yerli əhali ilə təkrar müqavilə bağladılar.
Yenə həmin il ərəb qoşunu sərkərdə Salman ibn Rəbiənin başçılığı ilə Şimali Azərbaycana hücum çəkdi. Bu dəfə xilafət ordusu Naxçıvandan çıxaraq Şəki və Gorus istiqamətində hərəkət etdi, Beyləqanı, Bərdəni, Şəmkiri, Qəbələni, Şəkini, Şirvanı tutaraq əhalini vergi verməyə məcbur etdi.
Ərəb qoşunlarının bu fasiləsiz basqınlarına baxmayaraq, yalnız 90 illik kəskin mübarizədən sonra xilafət Azərbaycanın istilasını başa çatdıra bildi. Belə ki, ərəblərin aramsız hücumları səbəbilə 651-ci ildə Sasanilər imperiyası süquta uğradı, bunun nəticəsində Cənubi Azərbaycan xilafətin tərkibinə qatıldı. Şimali Azərbaycan torpaqlarını əhatə edən Qafqaz Albaniyası dövləti isə alban hökmdarı Cavanşirin müdrik siyasəti sayəsində nisbi müstəqilliyini qoruya bildi. Əvvəllər Sasanilər ordusunun tərkibində ərəblərə qarşı vuruşan Cavanşir döyüşlərdə özünü cəsur və istedadlı sərkərdə kimi göstərmişdi. Sasanilər imperiyası dağıldıqdan sonra bu görkəmli dövlət xadimi Qafqaz Albaniyasının əvvəlki qüdrətini bərpa etməyə çalışdı. Lakin onun hakimiyyət illəri olduqca mürəkkəb tarixi dövrə təsadüf etmişdi. Qafqaz Albaniyasına bir tərəfdən xilafət qoşunları, digər tərəfdən isə xəzərlər hücum çəkirdi. Mövcud vəziyyəti nəzərə alan Cavanşır uzaqgörən siyasət yürüdərək Ərəb xilafətinin vassalığını qəbul etdi. Bununla da ölkəsinin daxili müstəqilliyini qorudu.
681-ci ildə (bəzi mənbələrdə 680-ci il göstərilir) sui-qəsd nəticəsində Cavanşir qətlə yetirildi. Onun ölümü Qafqaz Albaniyasının sonrakı taleyinə ağır təsir göstərdi. Bundan sonra Ərəb xilafəti bu qədim Azərbaycan dövlətinin daxili müstəqilliyini tədricən əlindən almağa başladı. Nəhayət 705-ci ildə Qafqaz Albaniyası tamamilə müstəqilliyini itirərək xilafətin tərkibinə qatıldı.
Azərbaycan torpaqlarında Ərəb xilafətinin hökmranlığının bərqərar olması barədə bəhs etdikdən sonra ərəblərin özləri ilə gətirdikləri yeni dinin - islamın ölkəmizdə yayılma prosesi və səbəblərinə nəzər yetirmək lazımdır.
İslamın Azərbaycanda yayılma xəritəsinə baxdıqda görürük ki, bu din atəşpərəstliyin və çoxtanrılı inancların hakim olduğu Cənubi Azərbaycanda, eləcə də Şimali Azərbaycanın düzənlik yerlərində sürətlə yayılırdı. Şimali Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi bölgələrində, yəni xristianlığın yayıldığı regionlarda İslam dininin mövqeyi zəif idi. Bu onunla izah olunur ki, ərəblər işğal etdikləri ölkələrdə, o sıradan Azərbaycanda “kitab əhli”nə (“əhli-kitab”), yəni “Tövrat”, “Zəbur”, “İncil” kimi müqəddəs kitabları qəbul edən yəhudi və xristianların etiqadlarına hörmətlə yanaşırdılar. Odur ki, xristianlıq ölkəmizin dağlıq və dağətəyi hissələrində öz mövcudluğunu qoruya bildi.
“Əhli-kitab”dan fərqli olaraq, digər etiqadların mənsubları, o cümlədən atəşpərəst və bütpərəstlər ərəblər tərəfindən təzyiq və təqiblərə məruz qalırdı. Bu səbəbdən Cənubi Azərbaycan, eləcə də Şimali Azərbaycanın düzənlik ərazilərində islam hakim dinə çevrildi. Lakin məşhur rus şərqşünası Vasili Bartoldun fikrincə, ərəblər atəşpərəstlərə belə toxunmamış və onlar arasında islamı sülh yolu ilə yaymışlar.
İslamın yayılma səbəbini təkcə müsəlmanların başqa dinlərin mənsublarına göstərdikləri münasibət kontekstində izah etmək də doğru deyildir. İslamın regionda uğur qazanması müxtəlif səbəblərlə bağlıdır. Belə ki, ərəblərin hücumlarına qədər Azərbaycan əhalisi Sasani-Bizans müharibələrindən, xəzərlərin basqınlarından çox əziyyət çəkirdi. Habelə yerli əhali Sasanilər dövləti tərəfindən yığılan ağır vergilərdən təngə gəlmişdi. Ağır vergilər altında əzilən və aramsız müharibələrdən bezən əhali yeni din gətirərək asayiş və səadət vəd edən ərəblərə inam və ümid bəsləyirdi. Çünki ərəblər ilk vaxtlar fəth olunmuş ərazilərdə vergi aldıqdan sonra əhalinin dini etiqadına, adət-ənənələrinə toxunmur və mümkün qədər insanların əmin-amanlığını qoruyurdular. Həmçinin ilk dörd xəlifə dövründə verginin miqdarı Sasanilərin aldıqları vergidən xeyli aşağı idi. Sasanilərdən fərqli olaraq, ərəblər vergini tək-tək şəxslərdən deyil, bütün ölkədən alırdılar. Qeyd olunanlar nəticədə yerli əhalidə islama rəğbət hissi oyadırdı.
Əhalinin müxtəlif təbəqələrinin yeni dinə münasibəti də fərqli idi. Məsələn, islamın mənəvi-əxlaqi, tərbiyəvi üstünlüklərini və gələcəyini düzgün başa düşən, eyni zamanda öz əmlakını və imtiyazını əlində saxlamağa çalışan hakim təbəqə bu dini tərəddüdsüz qəbul edirdi. Ərəb xilafətinin ticarətə və sənətə rəğbətini nəzərə alan tacirlər və sənətkarlar da yeni dinə ləngimədən keçirdilər. Şəhər yoxsulları, kəndilər və əhalinin kasıb təbəqəsinin nümayəndələri isə islamı qəbul etdikdə yardımlar alır və güzəştlər əldə edirdilər. Bu isə yeni dinin sadə camaat arasında yayılmasına gətirib çıxarırdı.
Azərbaycanın görkəmli şərqşünas alimi Ziya Bünyadovun fikrincə, artıq VIII əsrin əvvəllərində islam ölkəmizdə hakim dinə çevrilmişdir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə isə, islamın ölkəmizdə yayılma prosesi X əsrin II yarısınadək davam etmişdir.
İslamın yayılmasında müsəlman ibadət yerləri də böyük rol oynamışdır. Belə ki, ərəblər Azərbaycanın Ərdəbil, Marağa, Beyləqan, Bərzənd, Bərdə, Dərbənd, Naxçıvan və digər strateji cəhətdən əhəmiyyəti olan şəhərlərində hərbi dəstələr saxlayırdılar. Bu hərbi dəstələrin yerləşdiyi ərazilərdə isə mütləq məscid inşa edilirdi. Tarixi mənbələrə görə, Azərbaycanda ilk məscid Ərdəbildə ucaldılmışdır. Artıq X-XI əsrlərdə ölkəmizin bütün yaşayış məntəqələrində müsəlman ibadətgahları mövcud idi. Məsələn, ərəb səyyahı və coğrafiyaçısı Şəmsəddin Əbu Abdullah əl-Məqdisi (946/947-təxm.1000) “İqlimlərin öyrənilməsi üçün mükəmməl təsnifat” adlı kitabında Təbriz, Ərdəbil, Mərənd, Urmiya, Şamaxı, Qəbələ, Şəki və Azərbaycanın digər şəhərlərində mövcud olan böyük məscidlər haqqında ətraflı məlumat verir.
Məscidlərin yanında fəaliyyət göstərən mədrəsələr (müsəlman dini təhsil müəssisəsi. Burada dini elmlərlə yanaşı, müxtəlif dünyəvi fənlər də tədris olunur – Red.) fəth olunmuş ərazilərdə islamın möhkəmlənməsinə töhfə verirdi. Mənbələrdə qüdrətli Azərbaycan Atabəylər dövlətində (1136-1225) mədrəsələrin inşasına xüsusi diqqətin yetirildiyi qeyd olunur. Atabəylər dövləti dövründə Xoy şəhərində “əl-Fərəc əl-Xuveyyə”, Marağada “Atabəkiyyə” və “əl-Qazı” adlı mədrəsələr məşhur idi. Naxçıvanda Möminə Xatun türbəsi kompleksinə daxil olan mədrəsə də dövrün məşhur təhsil ocaqları sırasında yer alırdı.
Beləliklə, müxtəlif amillər səbəbilə, o cümlədən özündə mütərəqqi ideyalar ehtiva etdiyi üçün islam dini Azərbaycanda yayıldı, tarix səhnəsindən əvvəlki inancları sıxışdırıb çıxararaq xalqımızın qəlbində xüsusi yer tutdu. Bununla da Azərbaycan xalqı islam sivilizasiyasına daxil oldu. Bu isə xalqımızın taleyində müsbət rol oynadı. Çünki İspaniyadan tutmuş Hindistanaqək uzanan Ərəb xilafətinin tərkibində müxtəlif xalqların birləşməsi zəngin ümumislam mədəniyyətinin meydana gəlməsinə gətirib çıxardı. Hətta VIII-XIV əsrlər “İslamın qızıl çağı” və ya “müsəlman intibahı” kimi tarixə düşdü. O vaxtlar dünyada ən böyük tədris ocaqları, tibb müəssisələri, elm mərkəzləri məhz islam aləmində fəaliyyət göstərir, müsəlman alimləri böyük kəşflərə imza atırdı.
Həmin dövrlərdə islam dünyasında yaşanan tərəqqi Azərbaycanın qədim mədəniyyətinin inkişafına və daha da zənginləşməsinə səbəb olmuşdur. Azərbaycan xalqının özü də bu mədəniyyətin inkişafına böyük töhfələr vermiş, nəinki müsəlman aləminə, ümumən, bəşəriyyətə görkəmli alimlər, mədəniyyət və incəsənət xadimləri, mütəfəkkirlər bəxş etmişdir.
Azərbaycan, sözün əsl mənasında, XI-XII əsrlərdə özünün intibah dövrünü yaşayırdı. O vaxtlar yaşayıb-yaratmış görkəmli azərbaycanlılar arasında bunların adlarını çəkmək mümkündür: filosoflar Əbülhəsən Bəhmənyar (993-1066) və Xətib Təbrizi (1030-1108), dövrün məşhur astronomu Fazil Fəridəddin Şirvani (XII əsr), şairlər Qətran Təbrizi (1010-1080), Fələki Şirvani (1108-1146), Əfzələddin Xaqani (1120-1199), nəhayət dahi söz ustası Nizami Gəncəvi (1141-1209).
Azərbaycan xalqı sonrakı dövrlərdə də islam dünyasına görkəmli şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. XIII əsrdə ensiklopedik biliyə malik olan, 1259cu ildə Azərbaycanın Marağa şəhərində dövrün ən böyük rəsədxanasını yaradan görkəmli alim Nəsirəddin Tusi (12011274) bunun bariz nümunəsidir.
Orta əsrlərdə azərbaycanlı alimlər dünyəvi elmlərlə yanaşı, islami elmlər sahəsində də şöhrət tapmışdılar. Аbdullаh ibn əl-Hüsеyn əl-Bərdəi Əbu Səid əlHənəfi (vəfatı 929), Əbu Bəkr Əhməd ibn Hаrun ibn Ruh əl-Bərdəci (v.914), Məkki ibn Əhməd Sədəvеyh əl-Bərdəi (v.914), Əbülulа ibn Аbdullаh Əli əl-Хəlili əlQəzvini (v.1054), Büdeyl əl-Bərzəndi (v.1082), Əbülfəzl əl-Urməvi (v.1152), İsmayıl Gəncəvi (v.1192), Əbülvəfa Xəlil ibn Həsən ibn Məhəmməd əl-Mərəndi (v.1012), Əbülqasım əz-Zəncani (v.1066), Əbu Bəkr Məhəmməd əl-Hüseyni (v.476/1083), Məhəmməd ibn Abdullah əl-Bərdəi (v.VI/XII) kimi azərbaycanlı din alimləri məşhur idilər.
Azərbaycan həmçinin bir sıra sufi təriqətinin vətəni sayılır. Zahidliyə, mənəvi saflığa səsləyən sufilik (və ya təsəvvüf) dini-mistik və fəlsəfi-əxlaqi bir cərəyan kimi Azərbaycanın ictimai-fəlsəfi fikir tarixində böyük rol oynamışdır. Sufiliyin Azərbaycandakı tarixi X əsrdən başlayır. Hələ təsəvvüfün inkişafının ilk mərhələlərində İbn Bakuyyə Baba Kuhi (v.1050-51) və onun qardaşı Hüseyn Şirvani (v.1074) kimi Azərbaycan sufiləri böyük nüfuz sahibi idilər. Artıq XII əsrdə Azərbaycanda yüzlərlə sufi ocağı fəaliyyət göstərirdi. XII əsrin müəllifi Məhəmməd İbn Münəvvərin verdiyi məlumata görə, təkcə Şirvanda sufi şeyxi Əbu Səid Əbülxeyrin tərəfdarlarının 400-dən artıq xanəgahı vardı. Belə xanəgahlardan biri günümüzədək gəlib çıxmış Pir Hüseyn xanəgahıdır. Hacıqabul rayonunun Qubalıbalaoğlan kəndi ərazisində yerləşən bu dini-tarixi abidə Şeyx Hüseyn Şirvaninin məqbərəsi ətrafında inşa edilmişdir. XI – XII əsrlərdə tikilmiş Pir Hüseyn xanəgahı XIII əsrdə böyük bir kompleksə çevrilmişdir.
Artıq XII əsrdən etibarən Azərbaycanda bir sıra sufi təriqəti yaranaraq islam dünyasında geniş yayılmışdır. Bu təriqətlərdən biri sührəvərdilik olmuşdur. Təriqətin qurucusu Şihabəddin Ömər Sührəvərdi (1144-1234) Cənubi Azərbaycanın Zəncan əyalətində yerləşən Sührəvərd şəhərində dünyaya gəlmişdir. Onun əsərlərində sufilərin əxlaq normaları və davranış qaydalarının təfsilatlı izahı verilir. O, sufilərin “səma” (musiqi və nəğmə sədaları altında firlanaraq Allahı zikr etmək. - Red.) adlanan zikr növünə qarşı çıxmış, yalnız “xəfi”” (“gizli”, “səssiz”) və “cəhri” (“yüksək səslə edilən”) zikrləri məqbul saymışdır.
Azərbaycanda meydana gəlmiş digər sufi təriqəti hürufilikdir (“hüruf” sözü ərəb dilində “hərflər” mənasına gəlir. - Red.). XIV əsrin sonlarında təşəkkül tapmış bu təriqətin banisi Şeyx Fəzlullah Cəlaləddin Nəimidir. Hürufilər Allahın təbiətdə, əşyada, sözdə, xüsusən insanda təcəssüm etdiyinə inanırdılar. Onların təliminə görə, Fəzlullah Allahın qüvvəsinin təzahürü, timsalı və naibi olmuşdur. Bu təriqətin ardıcılları Allahın söz şəklində təcəssüm etdiyini, ərəb əlifbasının hərflərinin müqəddəs olduğunu, onlar vasitəsi ilə dünyanın sirlərini açmağın mümkün olduğunu qeyd edir, 4, 7, 28, 32 kimi rəqəmlərə xüsusi məna yükləyirdilər. Hürufiliyin görkəmli nümayəndələrindən biri dahi Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsimi (1369-1417) olmuşdur.
Hürufiliklə eyni dövrdə Azərbaycanda digər bir sufi təriqəti – xəlvətilik meydana gəlmişdir. Bu təriqətin əsası Əbu Abdulla Siracəddin Ömər Xəlvəti (v.1349/1397) tərəfindən Şamaxıda qoyulmuşdur. Məşhur azərbaycanlı sufi Seyid Yəhya Bakuvinin fəaliyyəti sayəsində xəlvətilik Azərbaycanın hüdudlarını aşaraq digər müsəlman ölkələrində özünə xeyli tərəfdar tapmışdır. Xəlvəti dərvişləri başlarına qara və ya yaşıl rəngli dördkünc əmmamə qoyur, bununla da digər sufi təriqətlərinin ardıcıllarından fərqlənirdilər.
Azərbaycan xalqının dövlətçilik tarixində böyük rol oynamış, milli incəsənətimizin, ədəbiyyatımızın, memarlığımızın, ümumiyyətlə, mədəniyyətimizin inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərmiş sufi təriqəti isə, şübhəsiz, Səfəviyyə təriqətidir. Bu sufi təriqəti XIII əsrin sonunda Сənubi Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində Şeyx Səfiəddin əl-İshaq əl-Musəvi əl-Ərdəbili (1252-1334) tərəfindən yaradılmışdır. Səfəviyyə təriqətinin altıncı başçısı Şeyx Heydərin (1460-1488) dövründə təriqətdə yeniliklər baş vermişdir. Onun vaxtında təriqətin tərəfdarları şiə məzhəbinə mənsub olduqlarını göstərmək üçün başlarına 12 zolaqlı qırmızı çalma qoymağa başlamışlar. Bu zolaqlar on iki imama işarət edirdi. Səfəvilərin baş örtüyü qırmızı rəngdə olduğuna görə onlar “qızılbaşlar” kimi də tanınırdılar. Zaman keçdikcə Səfəviyyə təriqətinin nüfuzu artmış və onun ideologiyası əsasında qüdrətli Azərbaycan Səfəvi dövləti qurulmuşdur. Tariximizin ən şanlı və parlaq səhifələrindən biri olan, 1501-ci ildə görkəmli Azərbaycan hökmdarı və şairi Şah İsmayıl Xətai tərəfindən əsası qoyulan Səfəvilər dövləti 1736-cı ilədək mövcud olmuşdur.
Azərbaycanda İslamın tarixindən danışarkən mütləq çar Rusiyası dövrünü də qeyd etmək lazımdır. Çünki XIX əsrin əvvəllərində Qafqaz ərazisi, o cümlədən Şimali Azərbaycan Rusiya imperiyası tərəfindən istila edildikdən sonra çar hökuməti tərəfindən dini sahədə bir sıra tədbirlər həyata keçirildi. İlk növbədə, müsəlmanların dini həyatını nəzarətə götürmək məqsədilə ruhani idarələr təsis olundu. Belə ki, rus çarı II Aleksandr 5 aprel 1872-ci ildə “Şiə məzhəbinə mənsub Zaqafqaziya müsəlman ruhanilərinin idarə olunması haqqında” və “Sünni məzhəbinə mənsub Zaqafqaziya müsəlman ruhanilərinin idarə olunması haqqında” əsasnamələri təsdiq etdi. Bununla da 2 yanvar 1873-cü ildə Şiə məzhəbi üzrə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi və Sünni məzhəbi üzrə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi yaradıldı. Bakı, Yelizavetpol (Gəncə), Tiflis və İrəvan quberniyalarında yaşayan müsəlmanların tabe olduqları bu idarələrin mərkəzləri Tiflis şəhərində yerləşirdi. Şiə ruhani idarəsinə şeyxülislam, sünni ruhani idarəsinə isə müfti titulunu daşıyan din xadimləri başçılıq edirdi. Həm şeyxülislam, həm də müfti çar hökuməti tərəfindən təyin olunur və Qafqaz canişini qarşısında cavabdehlik daşıyırdılar.
28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldıqdan sonra dini işlərin həllində şeyxülislamın və müftinin roluna diqqət artırıldı. Cümhuriyyət hökumətinin 1918-ci il 18 iyun tarixli qərarı ilə islam dininə aid məsələlərin Nazirlər Şurasında müzakirəsi zamanı şeyxülislama və müftiyə həlledici səs hüququ verilirdi. Fətəli xan Xoyskinin 2-ci hökumət kabinəsində Xalq Maarifı və Dini Etiqad Nazirliyi yaradıldı. Həmin nazirliyin şeyxülislama və müftiyə 1918-ci il 10 avqust tarixli müraciəti nəticəsində Şiə məzhəbi üzrə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi və Sünni məzhəbi üzrə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi Tiflisdən Gəncəyə köçürüldü. Hər iki idarə rəhbərinin 1918-ci il 1 sentyabr tarixli qərarı ilə şiə və sünni ruhani idarələri birləşdirildi. Yeni yaradılan ruhani idarə “Məşyəxət-i islamiyyə” (“islam şeyxləri, ağsaqqalları, rəhbərləri, başçıları” mənasındadır) adlandırıldı. Xalq Maarifı və Dini Etiqad Nazirliyinə təqdim edilmiş ştat cədvəlinə görə, “Məşyəxət-i islamiyyə” idarəsi 2 sədr, 4 idarə üzvü, katib, 2 kargüzar, ümumiyyətlə, 15 nəfərdən ibarət olmalı idi. Hökumət 1918-ci il 8 oktyabr tarixli qərarı ilə müfti və şeyxülislamın aylıq məvacibini 2 min 500 manat müəyyən etmiş, digər dövlət və hökumət orqanları ilə birlikdə, onların da dəftərxanalarını Bakıya köçürtmüşdü. Sonralar müfti və şeyxülislamın məvacibi 1 min 500 manat məbləğində müəyyənləşdirildi.
“Məşyəxət-i islamiyyə” idarəsi Bakıya köçürüldükdən sonra onun strukturunun dəqiqləşdirilməsi sahəsində işlər davam etdirildi. İdarəyə şeyxülislamın və müftinin həmsədrlik etməsi qərara alındı. Hökumətin 1920-ci ilin mart ayında verdiyi sərəncama əsasən, həmsədrlər nazir köməkçisi ilə eyni status alırdı.
28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalı nəticəsində ölkədə sovet hakimiyyəti quruldu. Ateizm siyasəti yürüdən bolşevik-kommunist hakimiyyəti bütün dinlərlə, o cümlədən islamla mübarizə aparmış, nəticədə dini təsisatların fəaliyyəti dayandırılmış, “Məşyəxət-i islamiyyə” idarəsi ləğv olunmuş, müsəlman din xadimləri və alimləri təqiblərə məruz qalmış, ibadət yerləri və ziyarətgaların əksəriyyəti bağlanılmış və ya məhv edilmiş, məscidlər anbar və müəssisələrə çevrilmiş, müqəddəs kitablar yandırılmış, dini hər vasitə ilə unutdurmaq, insanları dini köklərindən ayrı salmaq yönündə ciddi-cəhdlə səylər göstərilmişdir.
Lakin İkinci Dünya müharibəsi illərində sovet hakimiyyətinin dinlə bağlı siyasətində müəyyən dəyişiklik baş verdi. Mövcud dini vəziyyətə nəzarəti effektiv həyata keçirmək, eləcə də ağır müharibə illərində dindar əhali arasında rəğbət qazanmaq üçün islahatlar aparıldı. Həmin dövrdə dini idarələrin formalaşdırılması labüd hesab edildi. Nəticədə Qafqazdakı müsəlmanların dini həyatını tənzimləyəcək ruhani idarə bərpa edildi. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 14 aprel 1944-cü il tarixli 17 saylı qərarı ilə mərkəzi Bakı şəhərində yerləşən Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi təsis olundu. 25-28 may 1944cü ildə Bakıda Zaqafqaziya müsəlmanlarının I qurultayı keçirildi. Zaqafqaziyada yaşayan müsəlmanların şiə və sünni məzhəblərinə mənsub dindarların say nisbəti nəzərə alınaraq, bu təşkilatın idarə heyətinin 7 üzvündən 4-ü şiə, 3-ü isə sünni məzhəbinin nümayəndələri seçildi. İdarənin sədri vəzifəsini çoxluq təşkil edən şiələrin nümayəndəsi tutdu və ona şeyxülislam rütbəsi verildi. Sünnilərin nümayəndəsi isə idarə sədrinin müavini vəzifəsini tutaraq müfti rütbəsi aldı.
1989-cu ildə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin nəzdində Bakı İslam Mədrəsəsi təsis olundu. 1991-ci ildə həmin təhsil müəssisəsinin bazasında Bakı İslam İnstitutu (hazırda bu ali dini təhsil ocağı Bakı İslam Universiteti adı ilə fəaliyyət göstərir) yaradıldı.
1991-ci ildə Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ənənəvi islami dəyərlərə qayıdış prosesi başladı. İlk növbədə, sovet hakimiyyəti illərində bağlanılmış müsəlman ibadət yerləri və ziyarətgahların fəaliyyəti bərpa olundu, respublikanın bütün bölgələrində yeni məscidlər inşa edildi.
Əgər sovet hakimiyyəti dövründə ölkəmizdə cəmi 17 məscid fəaliyyət göstərirdisə, hazırda onların sayı 2 mindən yuxarıdır. Həmin məscidlərdən 300-dən çoxu tarixi-mədəni abidə kimi qorunur. İslam dəyərlərinə, onun tarixidini abidələrinə qayğı göstərilməsinin əsası ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş və bu gün Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Göstərilən bu qayğı nəticəsində Bibiheybət, Təzəpir, Əjdərbəy, Şamaxı Cümə məscidləri və Gəncə şəhərindəki “İmamzadə” kompleksi əsaslı şəkildə təmir və bərpa olunmuş, ölkəmizin paytaxtında Cənubi Qafqazın ən möhtəşəm məbədi Heydər məscidi inşa edilmişdir.
Bununla yanaşı, Sovet imperiyası dağıldıqdan sonra respublikamızda yüzlərlə yeni müsəlman dini icması fəaliyyətə başlamış, Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin bazası əsasında Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi təsis olunmuşdur. Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən müsəlman dini icmaları bu tarixi dini mərkəzdə birləşirlər və təşkilat məsələlərində ona tabedirlər.
Müstəqillik dövründə Azərbaycanda islam dininin elmi əsaslarla öyrənilməsi və müvafiq təhsil müəssisələrinin formalaşdırılması üçün də münbit şərait yarandı. 1992-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) nəzdində İlahiyyat fakültəsi təsis olundu. 2018-ci ilin fevralın 9-da Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Sərəncamı ilə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin tabeliyində Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu təsis olundu. BDU-nin İlahiyyat fakultəsi həmin institutun strukturuna daxil edildi. Həmçinin respublikamızın müxtəlif bölgələrində islam dininin ehkamlarını öyrədən orta dini təhsil müəssiələri və dini icmaların tərkibində kurslar açıldı.
Sadalanan faktlar onu göstərir ki, müasir Azərbaycanda ənənəvi islami dəyərlərin qorunub-saxlanılması və yaşadılması üçün dövlət tərəfindən geniş imkanlar yaradılmışdır.
İslam dünyası ilə münasibətlərin qurulması və inkişaf etdirilməsi dövlətimizin xarici siyasətinin prioritet istiqamətlərindən birini təşkil edir. Təsadüfi deyildir ki, İslam Konfransı Təşkilatı (2011-ci ildən İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT) adlanır.-Red.) Azərbaycanın ilk üzv olduğu beynəlxalq qurumdur.
Dövlətimiz öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra keçmiş sovet respublikaları arasında ilk olaraq həmin təşkilata üzv olmaq barədə müraciət etmiş, nəticədə 8 dekabr 1991-ci ildə Seneqalın paytaxtı Dakar şəhərində keçirilən VI İslam Konfransında Azərbaycan İslam Konfransı Təşkilatına tamhüquqlu üzv kimi qəbul olunmuşdur. Həmçinin 1991-ci ildə Azərbaycan Təhsil, Elm və Mədəniyyət Məsələləri üzrə İslam Təşkilatının (İSESKO) üzvü seçilmişdir. Burada qeyd etmək lazımdır ki, İslam Konfransı Təşkilatı Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzünü açıq şəkildə pisləyən ilk beynəlxalq təşkilat olmuşdur.
Azərbaycan dövləti qısa zamanda İƏT və İSESKO kimi nüfuzlu beynəlxalq müsəlman qurumların fəal üzvünə çevrilmişdir. Məsələn, ölkəmizin təşəbbüsü ilə İƏT Gənclər Forumu, İƏT Əmək Mərkəzi, İƏT-ə üzv Dövlətlərin Jurnalistləri Assosiasiyası kimi yeni qurumlar təsis edilmişdir. Ölkəmizin müsəlman aləmində fəal rol oynadığının digər bariz nümunəsi Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun rəhbəri Mehriban xanım Əliyevanın müxtəlif sahələrdə genişmiqyaslı və fədakar fəaliyyətidir. Məhz bu səbəbdən o, 23 noyabr 2006-cı ildə İSESKO-nun Xoşməramlı səfiri adına layiq görülmüşdür. Diqqətəlayiq məqam odur ki, Mehriban xanım Əliyeva İSESKOnun Xoşməramlı səfiri adına layiq görülmüş ilk qadındır.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Azərbaycan islam dünyasında həmrəyliyin möhkəmləndirilməsi işinə böyük töhfələr verir. Dövlətimizin bu istiqamətdə fəaliyyəti isə müsəlman aləmində yüksək qiymətləndirilir. Bakı şəhərinin 2009cu ildə İSESKO-nun dəstəyi ilə İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olunması, 2018-ci ildə isə bu şərəfli ada bizim digər qədim şəhərimiz Naxçıvanın layiq görülməsi bunun bariz nümunəsidir.
Azərbaycan dövlətinin müsəlman aləmində sülh və birliyin bərqərar olması sahəsində həyata keçirdiyi mühüm təşəbbüs və tədbirlərə nümunə kimi Prezident İlham Əliyev tərəfindən 2017-ci ilin “İslam Həmrəyliyi İli” elan edilməsini, yaxud 12-22 may 2017-ci ildə respublikamızın paytaxtında “Bakı2017” IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının keçirilməsini göstərmək olar.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin Sərəncamı ilə 2016-cı ilin ölkəmizdə “Multikulturalizm ili” elan olunması da islam həmrəyliyinin möhkəmlənməsi işinə öz töhfəsini vermişdir. Belə ki “Multikulturalizm ili” çərçivəsində 15 yanvar 2016-cı ildə Bakıdakı Heydər məscidində məzhəbindən asılı olmayaraq, bütün müsəlmanlar bir araya gələrək vahid məkanda cümə namazı qılmışlar. “Vəhdət namazı” adlandırılan bu dini mərasimin yerinə yetirilməsi olduqca böyük tarixi əhəmiyyət daşıyır. Müasir dünyada tolerantlıq və multikulturalizmin əsas mərkəzlərindən biri hesab olunan Azərbaycanda vəhdət namazının qılınması və daha sonra bu ibadətin ənənə halına çevrilərək ölkəmizin digər məscidlərində yerinə yetirilməsi, əslində, xalqımızın dünyaya verdiyi bir sülh və həmrəylik mesajıdır. Vəhdət namazının ilk dəfə Heydər məscidində qılınması isə rəmzi məna daşıyır. Çünki məhz ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycanda tolerantlığı və multikulturalizmi dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırmışdır. Hazırda isə bu siyasət Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir.
Gördüyümüz kimi, uzun əsrlərdən bəri islam sivilizasiyasının əsas mərkəzlərindən biri olan Azərbaycan bu gün də müsəlman aləmində mühüm mövqe tutur. Təsadüfi deyildir ki, respublikamızın suverenliyinin əsas atributlarından olan Dövlət bayrağımızın üç rəngindən biri, yəni yaşıl rəng, Azərbaycan xalqının islam sivilizasiyasına mənsubluğunu ifadə edir.
Azərbaycan xalqının mənəviyyatını, həyat tərzini islam dəyərləri olmadan təsəvvür etmək çətindir. İslam dininin ölkəmizin müqəddəratında, xalqımızın taleyində müstəsna, birləşdirici və mütərəqqi rol oynaması danılmaz tarixi həqiqətdir. Xalqımızın genetik yaddaşında dərin iz qoymuş islam azərbaycanlıların vahid xalq kimi təşəkkül tapmasına, onların milli kimliyinin, dövlətçilik ənənəsinin, mədəniyyətinin formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir.
Lakin o da reallıqdır ki, Azərbaycan xalqı islam sivilizasiyasına mənsub olmaqla yanaşı, özündə ümumbəşəri, sivil, dünyəvi, tolerant və multikultural dəyərləri yaşadır. Bu baxımdan demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğu yolunu seçmiş, vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar olunması istiqamətində inamla addımlayan Azərbaycan islam dünyasında özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Çünki Şərq və Qərb mədəniyyətləri arasında körpü rolunu oynayan ölkəmiz dünyada dinlər və sivilizasiyalararası dialoqun inkişafına, yer üzündə sülh və harmoniyanın bərqərar olunmasına mühüm töhfələr verir, unikal birgəyaşayış və nümunəvi multikulturalizm modeli təqdim edir. Beləliklə, Azərbaycan həm ümumbəşəri, həm də milli-mənəvi dəyərlərinə, o cümlədən tarixi müqəddəratında mütərəqqi rol oynamış islam dininin yüksək mənəvi-əxlaqi prinsiplərinə sadiq qaldığını göstərir.

5. Multikulturalizm və toleranlığa dair beynəlxalq sənədlər

VIII fəsildə qeyd olunduğu kimi, multikulturalizm siyasətini aparan dövlət milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının qorunması sahəsində beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir, bu məsələ ilə bağlı beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qəbul olunmuş sənədlərə öz münasibətini bildirir. Müasir dövrdə multikulturalizm və tolerantlığa dair BMT, Avropa Şurası, ATƏT və digər təşkilatlar tərəfindən çoxsaylı sənədlər qəbul olunmuşdur.
BMT Baş Assambleyasının 10 dekabr 1948-ci ildə qəbul etdiyi “Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi” multikulturalizm və tolerantlıqla birbaşa əlaqəsi olmasa da, bu mühüm məsələ ilə qəbul olunan ilk beynəlxalq sənədlərdən biridir. Belə ki, bu Bəyannamə yalnız əsas insan hüquq və azadlıqlarının deyil, həm də multikulturalizm və tolerantlıq prinsiplərinin rüşeymini təşkil edir. Elə buna görə də, multikulturalizm və tolerantlıqla bağlı digər beynəlxalq sənədlər Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin genişləndirilmiş forması və ya ətraflı şərhi kimi də qəbul edilir. Bəyannamədə bütün sahələr üzrə insanların hüquq bərabərliyi bəyan edilir və burada din, əqidə azadlığı ilə bağlı ayrıca maddə öz əksini tapır. Daha konkret desək, Bəyannamənin 18-ci maddəsində qeyd edilir ki, “Hər bir şəxs fikir, vicdan və din azadlığı hüququna malikdir; bu hüquqa öz dinini və etiqadını dəyişmək azadlığı və öz dininə və inanclarına uyğun təhsil, dua və dini və ritual ayinlər zamanı təklikdə və ya başqaları ilə birlikdə, aşkar və ya fərdi şəkildə etiqad etmək azadlığı daxildir.”
Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsindən sonra bir sıra beynəlxalq təşkilatlarda, xüsusilə BMT-də insan haqlarının müxtəlif aspektlərinə, o cümlədən milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının qorunmasına dair bir neçə sənəd qəbul edilmişdir. Belə sənədlərdən Avropa Şurası tərəfindən 4 noyabr 1950-ci ildə qəbul olunmuş “İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi Konvensiyasını”, BMT-nın Baş Assambleyası tərəfindən 21 dekabr 1965-ci ildə qəbul olunmuş “İrqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Beynəlxalq Konvensiyanı”, BMT-nın Baş Assambleyası tərəfindən 25 noyabr 1981-ci ildə qəbul olunmuş “Dinə, yaxud əqidəyə görə dözümsüzlük və ayrıseçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Bəyannaməni”, Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsinin 5 noyabr 1992-ci il tarixində 478-ci iclasında konvensiya qismində qəbul olunmuş “Regional və ya Azlıqların Dilləri üzrə Avropa Xartiyasını”, BMT-nın Baş Assambleyası tərəfindən 18 dekabr 1992ci ildə qəbul olunmuş “Milli yaxud etnik, dini və dil azlıqlarına mənsub şəxslərin hüquqları haqqında Bəyannaməni”, BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən 20 dekabr 1993-cü ildə qəbul olunmuş “Dini dözümsüzlüyün bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Qətnaməni”, Avropa Şurası tərəfindən 1 fevral 1995-ci ildə qəbul olunmuş “Milli azlıqların müdafiəsi haqqında Çərçivə Konvensiyasını”, UNESKO tərəfindən 16 noyabr 1995-ci ildə qəbul olunmuş “Tolerantlıq prinsipləri haqqında Bəyannaməni”, 2 noyabr 2001-ci ildə qəbul olunmuş “Mədəni müxtəliflik haqqında ümumdünya Bəyannaməsini”, 20 oktyabr 2005-ci ildə qəbul olunmuş “Mədəni özünüifadə müxtəlifliyinin qorunması və təşviqi haqqında Konvensiyanı” göstərmək olar.
BMT-nın Baş Assambleyası tərəfindən 21 dekabr 1965-ci ildə qəbul olunmuş “İrqi ayrıseçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Beynəlxalq Konvensiya” irqi ayrı-seçkiliyin bütün mümkün formalarının, o cümlədən etnik və dini ayrı-seçkiliyin, cəmiyyətin sosial-iqtisadi, mədəni inkişafını ciddi şəkildə məhdudlaşdıran amillər olaraq aradan qaldırılmasının zəruriliyini göstərir.
BMT-nın Baş Assambleyası tərəfindən 25 noyabr 1981-ci ildə qəbul olunmuş “Dinə, yaxud əqidəyə görə dözümsüzlük və ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Bəyannamə” din və əqidə azadlığının təmin olunması və qorunub saxlanılmasına, dözümlülüyün və qarşılıqlı hörmətin bərqərar olmasına, eləcə də ayrı-seçkiliyin ləğv olunmasına yönəlmiş beynəlxalq sənəddir. Bu sənədi BMT-nın Baş Assambleyası tərəfindən 20 dekabr 1993-cü ildə qəbul olunmuş “Dini dözümsüzlüyün bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Qətnamədən” fərqləndirmək lazımdır. 1993-cü il Qətnaməsi 1981-ci il Bəyannaməsini bir daha təsdiq olunması baxımından əhəmiyyət daşıyır və hər bir şəxsin fikir, vicdan, ifadə və din azadlığına malik olduğunu tanıyır, əqidəyə görə dözümsüzlük və zorakılıq hallarının, habelə qadınlara qarşı diskriminasiya hallarının qarşısının alınmasına yönəlmişdir.
Multikulturalizm siyasəti ilə bağlı digər mühüm bir sənəd BMT-nın Baş Assambleyası tərəfindən 18 dekabr 1992-ci ildə qəbul olunmuş “Milli yaxud etnik, dini və dil azlıqlarına mənsub şəxslərin hüquqları haqqında Bəyannamə”ni xüsusilə ilə qeyd etmək lazımdır. Bəyannamə yuxarıda adı çəkilən qruplara mənsub insanların etnik-mədəni dəyərlərinin qorunmasının vacibliyini göstərir.
Multikulturalizm və tolerantlıqla bağlı Avropa Şurası tərəfindən də bir sıra mühüm sənədlər qəbul edilmişdir. 4 noyabr 1950-ci ildə qəbul olunmuş “İnsan hüquqları və əsas azadlıqların müdafiəsi Konvensiyası” birbaşa bu siyasətlə bağlı olan sənəd olmasa da, onun bir çox müddəaları multikultural cəmiyyətin mövcud ola bilməsi üçün fundamental hüquqları özündə əks etdirir. Misal üçün Konvensiyanın 9-cu maddəsini (“Fikir, vicdan və din azadlığı”), 14-cü maddəsini (“Ayrı-seçkiliyin qadağan olunması”) göstərmək olar.
Avropa Şurası tərəfindən 1 fevral 1995-ci ildə qəbul olunmuş “Milli azlıqların müdafiəsi haqqında Çərçivə Konvensiyası” da bu qəbildən olan mühüm sənədlər sırasındadır. Çərçivə Konvensiyası milli azlıqların hüquqlarının müdafiəsinə yönəlmiş ilk beynəlxalq müqavilədir və özündə sırf milli azlıqlara şamil olunan qarant hüquqları müəyyən edir. Misal üçün öz dilində danışmaq hüququ, eyni etnik-mədəni, dil və din identikliyinə aid şəxslərlə sərbəst ünsiyyət qurmaq hüququ və s.
“Milli azlıqların müdafiəsi haqqında Çərçivə Konvensiyası”nın qəbul edilməsində əsas məqsəd milli azlıqlar ilə titul xalq arasında həqiqi bərabərliyə nail olmaq, ərazi bütövlüyü və milli suverenlik prinsiplərini rəhbər tutmaqla, milli fərdiliyi qorumaq və inkişaf etdirməyə imkan verən şərait yaratmaqdır. Bu qədər həssas bir sahədə mürəkkəb hüquqi və siyasi maneələr olduğundan Çərçivə Konvensiyası milli azlıq konsepsiyasına dəqiq anlayış verməmiş, ancaq aşağıdakı kriteriyaları irəli sürmüşdür. Belə kriteriyalardan din, dil, ənənələr və mədəni irsi göstərmək olar.
Çərçivə Konvensiyası dövlətlərin üzərinə milli azlıqlar siyasəti ilə bağlı bir çox öhdəliklər göymasına baxmayaraq, onun hər hansısa bir müddəası dövlətin ərazi bütövlüyü və siyasi müstəqillik prinsiplərinə zidd şəkildə şərh oluna bilməz.
Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsinin 5 noyabr 1992-ci il tarixində 478-ci iclasında konvensiya qismində qəbul olunmuş “Regional və ya Azlıqların Dilləri üzrə Avropa Xartiyası” milli azlıqların dil hüquqlarının qorunmasına yönəlmiş bir sənəddir. Lakin VIII fəslin əvvəlində qeyd olunduğu kimi, Avropa Şurasının bir neçə ölkəsi bu sənəddə olan müəyyən müddəaların onların milli maraqlarına uyğun gəlmədiyinə görə haqlı olaraq indiyədək onu ratifikasiya etməmişdir.
Multikultural cəmiyyətin formalaşması və onun qorunub saxlanması istiqamətində UNESKO tərəfindən qəbul olunmuş üç mühüm sənədi də qeyd etmək lazımdır: 16 noyabr 1995-ci ildə qəbul olunmuş “Tolerantlıq prinsipləri haqqında Bəyannamə”, 2 noyabr 2001-ci ildə qəbul olunmuş “Mədəni müxtəliflik haqqında ümumdünya Bəyannaməsi” və 20 oktyabr 2005-ci ildə qəbul olunmuş “Mədəni özünüifadə müxtəlifliyinin qorunması və təşviqi haqqında Konvensiya”.
“Tolerantlıq prinsipləri haqqında Bəyannamənin” 1-ci maddəsində tolerantlığa belə bir tərifi verilmişdir. “Tolerantlıq dünyamızın mədəniyyətlərinin zəngin müxtəlifliyinə hörmət, bu müxtəlifliyin qəbul olunması və dəyərləndirilməsidir. Tolerantlıq- müxtəliflikdə harmoniyadır”.
Tolerantlıq yalnız mənəvi öhdəlik deyil, eyni zamanda hüquqi bir məcburiyyətdir. Bu Bəyannaməyə əsasən, hər il 16 noyabr tarixi bütün dünyada “Dünya Tolerantlıq Günü” kimi qeyd olunur.
“Mədəni müxtəliflik haqqında ümumdünya Bəyannaməsi” mədəni müxtəliflik və qarşılıqlı dialoq haqqında yeni anlayışları özündə birləşdirən 20 maddədən ibarət mühüm və ümumbəşəri bir sənəd hesab olunur. Bəyannamənin “Mədəni müxtəliflik, bəşəriyyətin ümumi irsi” adlı 1-ci maddəsində mədəni müxtəlifliyin əhəmiyyətinə dair deyilir: “Mübadilənin, innovasiyanın və yaradıcılığın mənbəyi olan mədəni müxtəliflik təbiət üçün biomüxtəlifliyin zəruri olduğu kimi bəşəriyyət üçün zəruridir. Buna görə də mədəni müxtəliflik bəşəriyyətin ümumi irsidir və o, indiki və gələcək nəsillərin rifahı naminə tanınmalı və təsdiq olunmalıdır”. Bəyannamənin 3-cü bəndində isə qeyd olunur: “Mədəni müxtəlifliyin qorunması - insanın şərəf və ləyaqətinə hörmət olunması baxımından bir məcburiyyətdir”. Bu Bəyannamədən irəli gələrək hər il BMT Baş Assambleyasının 2002-ci il 20 dekabr 57/249 saylı Qətnaməsinə əsasən 21 may “Beynəlxalq Mədəni Müxtəliflik Günü” kimi qeyd olunur.
“Mədəni özünüifadə müxtəlifliyinin qorunması və təşviqi haqqında Konvensiya”ya əsasən, mədəni özünüifadə dedikdə, ayrı-ayrı fərdlərin,
qrupların və cəmiyyətlərin yaradıcılığının nəticəsi olan və mədəni məzmun daşıyan özünüifadə nəzərdə tutulur. Bu Konvensiyanın qəbul edilməsində əsas məqsəd mədəniyyətlərarası dialoqu təşviq etməklə müxtəlif mədəniyyətlərin inkişaf etməsi və qarşılıqlı şəkildə bir-birinə səmərəli təsir imkanı yaratmaqdır.
Beləliklə, yuxarıda qeyd olunan sənədlər multikulturalizm və tolerantlığı təşviq və təbliğ etməklə dünyada dözümsüzlüyün və ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılmasının zəruriliyini göstərir, etnik-mədəni müxtəlifliyin tənzimlənməsində multikulturalizmin səmərəli siyasət olduğunu vurğulayır.

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Bakı, 1995, http://www.e-qanun.az/framework/897

2.Heydər Əliyev. Müstəqillik yolu. Seçilmiş fikirlər. Bakı: «Azərbaycan Universiteti» nəşriyyatı, 1997. s.136
3.BMT-nin sivilizasiyalar alyansının 7-ci qlobal Bakı forumunda İlham Əliyevin nitqi. Respublika Qəzeti 27 aprel 2016-cı il.
4.Bibiheybət ziyarətgah kompleksinin açılış mərasimində İlham Əliyevin nitqi. http://www.anl.az/down/medeniyyet2008/iyul/medeniyyet2008_ iyul_122.htm
5. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, 2018.
6. Azərbaycan multikulturalizmi. Ali məktəblər üçün dərslik. (AMEA-nın həqiqi üzvü K.M.Abdullayevin və prof. E.Ə.Nəcəfovun redaktəsi ilə), Bakı, 2017
7. Nəcəfov E.Ə. İctimai elmlərdə akademik yazı və tədqiqat metodları. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, 2017
8. Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan XX əsrədək). I cild. – Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994. – s. 237, 241-246, 248- 251, 356 357.
9. Avropa İnsan Hüquqları və Azadlıqları Konvensiyası. Council of Europe: https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_AZE.pdf
10. Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi, İrqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Konvensiya http://justice.gov.az/ prints.php?view=humanrights&id=14, 18/03/2019
11. Dinə və etiqada əsaslanan dözümsüzlüyün və ayrı-seçkiliyin bütün formalarının aradan qaldırılmasi haqqında bəyannamə, BMT Baş Məclisinin 25 noyabr 1981-ci il tarixli qətnaməsi http://multiculturalism. preslib.az/az_documents-Vx5OIStHjU.html
12 Dözümlülük prinsipləri haqqında bəyannamə, UNESKO, 16 sentyabr 1995, http://multiculturalism.preslib.az/az_documents-uGoBepJdVU. html,
13. Azərbaycan multikulturalizmi. (Ali məktəblər üçün dərslik). (AMEA-nın həqiqi üzvü K.M.Abdullayevin və prof. E.Ə.Nəcəfovun redaktəsi ilə), Bakı, 2017 s. 37-40.
14. İsmayılov G. Tolerantlıq: Bildiklərimiz və bilmədiklərimiz. Bakı 2014, http://elibrary.bsu.az/books_90/N_85.pdf