1. Falsafa atamasining kelib chiqishi. Falsafa shakllanishining asosiy bosqichlari

«Ommaviy madaniyat»ning yoshlar estetik didiga ta'siri. XXI asr ommaviy madaniyati zamonaviy qiyofada go'yo rivojlangan madaniy dunyoga integratsiyalashish niqoblari ostida namoyon bo'lmoqda. Bu niqoblar ostidagi salbiy holatlar va ular shakllantirishi mumkin bo'lgan illatlar bilan umuminsoniy qadriyatlar orasidagi keskin tafovutni anglay bilish zamon talabidir. Shu munosabat bilan O'zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.Mirziyoyev: «Ammo farzandlarimizning ongi, dunyoqarashi asrlar davomida sinovdan o'tgan, yuksak ma'naviyat manbayi bo'lgan jahon va milliy adabiyotimiz asosida emas, balki biz uchun yot bo'lgan g'oyalarni yoshlarimiz ongiga singdirayotgan zararli axborotlar asosida shakllanishiga men mutlaqo qarshiman», — deb ta'kidlaydi. Ommaviy madaniyat eng avvalo, milliy estetik tarbiyaga zarba berib, jamiyatning g'oyaviy tizimini izdan chiqarishi bilan xatarli hisoblanadi. Estetik tarbiya aynan shunday holatga qarshi maqsad yo'lida yosh avlodni milliylikka zid bo'lmagan estetik ideal timsolida, yuksak didli qilib tarbiyalash bilan dolzarb vazifa bo'lib qolmoqda. «Ayniqsa, hozirgi murakkab va tahlikali zamonda milliy o'zligimiz, azaliy qadriyatlarimizga yot va begona bo'lgan turli xil xurujlar, yoshlarimizning ongi va qalbini egallashga qaratilgan g'arazli intilishlar tobora kuchayib borayotgani barchamizni yanada hushyor va ogoh bo'lishga da'vat etishi tabiiydir. Shu sababli yoshlar o'rtasida sog'lom turmush tarzi tamoyillarini qaror toptirish, ularni giyohvandlik, axloqsizlik, chetdan kirib kelayotgan har xil zararli ta'sirlardan, «ommaviy madaniyat» niqobi ostidagi tahdid va xatarlardan asrash masalalari bir zum ham e'tiborimizdan chetda qolmasligi darkor». «Ommaviy madaniyat» illat sifatida haqiqat, go'zallik, ezgulik singari muqaddas tushunchalarni umumiste'molchilik ehtiyoji bilan bog'lab, iste'mol va tovar sifatida xaridorgir bo'lishiga qaratilgan maqsadni targ'ib qiladi. Bu esa pirovardida «bozor adabiyoti», «bozor san'ati» degan ma'naviyatga tahdid soluvchi hodisalarning «gullab-yashnashi» uchun imkon yaratadi.

XX asrning 70-yillarida ko'plab sotsiologlar, faylasuflar, san'atshunoslar «ommaviy madaniyat»ning ijtimoiy taraqqiyotga, ayniqsa umummadaniy jarayonlarga ta'siri haqida bir qator tadqiqotlarni olib borgan edilar. Xususan, sotsiolog Ch.Reych o'zining «Gullayotgan Amerika» kitobida «Isyonkor yoshlar o'zlarining shaxsiy «madaniyat»larini yaratmoqdalarki, bu madaniyatning asosini kiyim, musiqa va narkotiklar tashkil etmoqda. Yosh «isyonkorlar» madaniyatning ijtimoiy taraqqiyot bilan bog'liq falsafiy, axloqiy, estetik ahamiyatidan hamda muomala va muloqot madaniyatidan yuz o'girgan holda o'zlariga mos qadriyatlarni yaratmoqdalar va ularni himoya qilmoqdalar. Bu kabi «yangi odam» uchun mazkur qadriyatning asosi — bu o'zini mavjud tizimdan tashqarida his qilishga bo'lgan layoqatidir», — degan fikrni bayon etgan edi.

«Ommaviy madaniyat»ning asl maqsadi har kuyga solish mumkin bo'lgan olomonni shakllantirish bo'lgani bois, u ma'naviy oziq beradigan, badiiy yuksak, o'quvchini mushohadaga undab, tasavvur olamining kengayishiga xizmat qiladigan asarlarni yaqmiga yo latmaydi. Shuning uchun «ommaviy madaniyat» namunalari badiiy-estetik qimmatga ega emas. Demak, bugun estetikaning zamonaviy muammolari inson—tabiat, inson—inson, inson—texnika bilan bog'liq bo'lib,

— ekologiya tizimlari, landshaftlar va noyob tabiat obyektlari xilma-xilligini saqlab qolish va ko'paytirish;

— tabiat obyektlari bilan bog'liq madaniy merosni asrab qolish va avlodlarga yetkazish;

— inson o'zini «go'zallashtirishi» orqali o'zligini yo'qotishi va millat (qiyofasiga) genofondiga zarar yetkazishini anglashi;

— insonning texnikaga va atrof-muhitga munosabati, «ommaviy madaniyat»ning har qanday ko'rinishiga hamda «fetish estetika» va «bozor san'ati» kabi tahdidlar e'tibordan chetda qolmasligi lozim.

Shu o'rinda reklamalarga ham alohida to'xtalib o'tish lozim. Reklamaning estetik jihatlari va g'ayriestetik holatlar mavjudligi hech kimga sir emas. Ayrim firma va kompaniyalar o'zlarining sifatsiz ayni paytda zararli mahsulotlarini reklama qilishda ustalik bilan foydalanmoqda. Bunday reklamalarni ko'rgan yoshlar maqtalgan «o'sha» narsalarni tatib ko'rishni xohlaydi. Bu reklama beozor ko'ringani bilan ma'lum mamlakat turmush tarzini ham yoshlarga yetkazayotgani, ularda qiziqish uyg'otayotganini unut maslik lozim. Shunday ekan, ijtimoiy voqelikdagi hodisa hamda jarayonlarga yoshlarda ongli munosabatni shakllantirish, ularning erkinlik haqidagi tasavvurlari, ijtimoiy mas'uliyatga munosabatlarini tarixiylik va zamonaviylik o'zaro uyg'unligini ta'minlash asosida quyidagilarni yoshlar turmush tarziga singdirib borish zarur:

— jamiyatning har bir fuqarosini global jarayonlarni mulohazakorlik bilan tahlil qilishga o'rgatish, ularning axloqiy mas'uliyatni chuqur his qilishiga erishish;

— shaxs erkinligi oila, mahalla, davlat va jamiyatni o'zaro uyg'unligida ro'yobga chiqqani, xorijdan eksport qilinayotgan, razolat va tubanlikka yetaklovchi «ommaviy madaniyat» millat axloqi, urf-odati, dinu-diyonati, imon-e'tiqodiga mutlaqo yot ekanligini, ular ruhiyatiga muntazam singdirib borish;

— sharq kishisiga xos fazilatlarni yuksaltirish asosida har bir shaxsning erkinlik va mas'uliyatni chuqur anglashga safarbar etish o'z amaliy faoliyatida demokratik qadriyatlarga tayanish ko'nikmasini hosil qilish;

— ayni paytda erkinlikni torn ma'noda mohiyatan anglashda uning g'arbona (Yevropacha) tamoyillariga ko'r-ko'rona asoslanishiga yo'l qo'ymaslik muhim ahamiyatga ega. Chunki bunday taqlid yuqorida ta'kidlaganimizdek, kutilmagan oqibatlarga, xususan erkinlik niqobiga o'rangan mas'uliyatsizlikka, demokratiya niqobiga o'rangan parokandalikka, bosh-boshdoqlikka olib kelishi mumkin.

Nima bo'lganda ham globallashuv jarayoni ijobiy ta'sirini e'tirof etgan holda o'tmish qadriyatlarimiz bilan zamonaviy tamaddun o'zgarishlarni muntazam o'rganib borish milliy qiyofasizlik, didsizlik, axloqsizlik, mas'uliyatsizlik kabi salbiy holatlarga zamin yaratuvchi global ta'sirlardan yoshlarni imkon darajada asrash, bugungi kundagi eng muhim vazifadir.