1. Falsafa atamasining kelib chiqishi. Falsafa shakllanishining asosiy bosqichlari

Mulohazalar orasida munosabatlar.

Mulohazalar orasida doimiy munosabat bo’ladi. Bu olamdagi narsa va hodisalar orasidagi munosabatning tafakkurda aks etishidir. A, E, I, O mulohazalari orasida quyidagicha munosabatlar bo’ladi:

A – E orasida qarama-qarshilik (kontrarlik)

I – O orasida quyin qarama-qarshilik (quyi kontrarlik)

A – O orasida ziddiyat (kontradiktorlik)

E – I orasida ziddiyat (kontradiktorlik)

A – I orasida bo’ysunish

E - O orasida bo’ysunish

Bu munosabatlar mantiqiy kvadrat deb nomlangan sxema yordamida ifodalanadi.

 

Kvadratning burchaklaridagi harflar mulohazalarining turini ko’rsatadi, uning tamonlari va dioganallari esa mulohazalar orasida bo’ladigan munosabatlarni ko’rsatadi.

Bu munosabatlarni batavsil ko’rib chiqamiz.

  Ziddiyat munosabattida bo’ladigan bir xil sub’ekt va predikatli mulohazalarning har ikkalasi bir vaqtning o’zida chin ham, xato ham bo’la olmaydilar. Albatta, ularning biri chin, ikkinchisi xato ham bo’ladi, ya’ni ular bir birini inkor qiladi. Ziddiya munosabati umumiy tasdiq (A) va juz’iy inkor (O) mulohazalar orasida, umumiy inkor (E) va juz’iy tasdiq (I) mulohazalar orasida bo’ladi.

Misol:

A. hamma fanlar olamni aniq qonunlar yordamida aks ettiradi (chin),

O. Ba’zi fanlar olamni aniq qonunlar yordamida aks ettirmaydi (xato)

 O. Ba’zi o’simliklar suvsizlikka chidamli emas (chin),

A. hamma o’simliklar suvsizdikka chidamlidir (xato).

Qarama-qarshilik chin bo’la olmaydilar, lekin, bir vaqtda xato bo’lishlari mumkin. Bunday munosabat umumiy tasdiq (A) va umumiy inkor (E) mulohazalar o’rtasida bo’ladi.

  Bir vaqtda chin bo’la olmasligiga misol:

A. Hamma tirik organizmlar yashash uchun kurashadi (xato).  

E. Hech bir tirik organizm yashash uchun kurashmaydi (xato).

E. Hech bir mulohaza sub’ektsiz bo’lmaydi (chin)

A. Hamma mulohaza sub’ektsiz bo’ladi (xato)

Bir vaqtda xato bo’lishiga misol:

A. Hamma talabalar a’lochidir (xato) 

E. Hech bar talaba a’lochi emas (xato)

E. Hech bir o’simlik kislarod bilan nafas olmaydi (xato)

A. Hamma o’simlik kislorod bilan nafas oladi (xato).

 Quyi qarama-qarshilik munosabati juz’iy tasdiq, (I) va juz’iy ikor (O) mulohazalar orasida bo’ladi . Ular bir vaqtda chin bo’ladilar, lekin, bir vaqtda xato bo’la olmaydilar. Chunki, bir xil sub’ekt va predikatga ega bo’lgan mulohazalar bir vaqtda xato bo’la olmaydi. Masalan,

I. Ba’zi kitoblar tarixiy emas (chin)

O. Ba’zi kitoblar tarixiydir (chin)

Agar, birinchi mulohaza xato bo’lsa, ikkinchi mulohaza ham xato bo’lishi mumkin emas, u zaruran chin bo’ladi.

Bo’yisunish munosabati umumiy tasdiq (A) va juz’iy tasdiq (I), umumiy inkor (E) va juz’iy inkor (O) mulohazalar orasida bo’ladi. Buysundiruvchi mulohazaning chinligidan buysunuvchi mulohazaning chinligi kelib chiqadi, lekin, buysunuvchi mulohazaning chinligdan buysundiruvchi mulohazaning chinligi kelib chiqmaydi. Ma’lum qismga xos bo’lgan xususiyat umumiy to’laligicha xos bo’lishi mumkin emas.

“Guruhimizning barcha a’zolari imtihonlardan “4” va “5” baho oldilar”, desak, bu tasdiq guruhimiz a’zolarining ayrim qismlariga ham tegishli bo’ladi .

Lekin, “Guruhimiz a’zolaridan ba’zilari imtihondan “4” va “5” baho oldilar”, desak, bu juz’iy mulohaza umumiy mulohazaning chinligi uchun asos bo’la olmaydi.