1. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti Iqtisodiyot nazariyasi qadimgi fanlardan biri hisoblanadi. U doim olimlar va ziyoli kishilar diqqatini jalb qilib kelgan

Tovar deb insonning biron-bir ehtiyojini qondirib, ayirboshlash uchun ishlab

chiqarilgan ne’matga aytiladi.

Ko’rinib turibdiki, tovar ikki xossaga ega:

a) biron-bir ehtiyojni qondirish;

b) ma’lum miqdordagi tovarni boshqa tovarga almashish xossasi.

Tovarning insonning biron-bir ehtiyojini qondirish xossasi iste’mol qiymati deyiladi.

Tovarning iste’mol qiymati uning naf keltirishida ifodalanadi. Naf deb, tovar va xizmatni

iste’mol qilishdan olinadigan qoniqishga aytiladi. Masalan, sigareta foydali bo’lmasa ham

iste’mol qilinadi, demak u chekadigan kishilarni iste’molini qondiradi. Naflilik shu tovarning

naqadar zarurligi, sifati, kamyob yoki serobligi kabilarga bog’liq.

Xizmatlar iste’mol qiymati sifatida, asosan moddiy ko’rinishga ega emas. Shuning uchun

bevosita jamg’arib bo’lmaydi, balki xizmat ko’rsatish jarayonida iste’mol qilinadi.

Ayirboshlanganda turli xil iste’mol qiymatlari, ya’ni bir turdagi tovar, ikkinchi bir turdagi

tovarga almashtiriladi. Almashtirish uchun ular miqdorini taqqoslash kerak.

Buyuk mutafakkir Aristotel (miloddan avvalgi 384—322- yillar) tenglik bo’lmasa,

ayirboshlash mumkin emas, tenglik bo’lishi uchun esa taqqoslash mumkin bo’lishi kerak, deydi.

Odatda, har xil tovarlar ayirboshlanadi, ularning o’lchov birliklari ham har xil. Masalan, mato,

deraza, guruch almashtiriladi desak, biri metrda o’lchansa, ikkinchisi dona, uchinchisi

kilogrammda o’lchanadi. Demak, miqdor jihatdan ularni bir-biriga tenglashtirib bo’lmaydi. U

holda tovardagi nimani taqqoslash mumkin. Boshqacha aytganda, tovarning narxi qanday

belgilanadi? Bu savolga iqtisodiy nazariya uzoq vaqt javob bera olmadi...

XVIII—XIX asrga kelib, uzoq kutilgan javob topildi. Bu tovarda mujassamlashgan

qiymat bo’lib, uning birinchi ta’rifini siyosiy iqtisod klassiklari V. Petti, A. Smit, D. Rikkardo va

boshqalar berishdi. Ularning fikricha, har qanday tovar qiymatining asosida unga sarflangan

mehnat yotadi. Mehnatning o’lchovi esa ish vaqti. Bir xildagi tovar ishlab chiqarish uchun

ishlovchi turlicha vaqt sarflaydi. Bu vaqt individual ish vaqti bo’lib, u individual qiymatni

yaratadi. Individual ish vaqti ishlab chiqarish sharoiti, ishchilarning malakasi, tajribasiga ko’ra

farqlanadi. Bozorda tovarlar individual ish vaqti sarfi bo’yicha emas, balki ijtimoiy zaruriy ish

vaqti bo’yicha sotiladi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti deb o’rtacha mehnat unumdorligi va mehnat

intensivligi sharoitida tovarlarning asosiy massasini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan vaqtga

aytiladi.

Qiymat ijtimoiy munosabat sifatida faqat almashuv jarayonida yuzaga chiqadi va

almashuv qiymatida namoyon bo’ladi.

Iqtisodiy nazariya ko’rsatadiki, qiymatning mehnat nazariyasi hamma savollarga javob

beradigan benuqson nazariya emas ekan. Bu nazariyani sobiq Ittifoqda qo’llashga qilingan

harakat narx belgilashning xarajatlar mexanizmi shakllanishiga olib keldi. Xarajatlarni

ko’paytirish ishlab chiqaruvchilarga juda qo’l keladi.

Undan tashqari, amaliyotda bu nazariyani qo’llashda yana bir muammo sarflangan

ijtimoiy zarur mehnatni aniq o’lchab bo’lmasligidir.

Bu erda yana bir savol tug’iladi, agar tovarning qiymati individual mehnat bilan

o’lchanmasa, Van-Gog yoki Leonardo da Vinchining chizgan suratlari qiymati qanday

o’lchanadi?

Agar tovarning qiymati mehnat xarajatlari bilan o’lchanadigan bo’lsa, uning sifati va

miqdori qanday o’lchanadi? Mehnat oddiy malaka talab etmaydigan yoki murakkab, maxsus

malaka talab qiladigan mehnat bo’lishi, og’ir jismoniy yoki aqliy mehnat bo’lishi mumkin.

Qiymat nazariyasining eng jiddiy kamchiliklaridan biri tovarning iste’mol qiymatiga

ahamiyat bermaslikdir. Shuning uchun ham iqtisodiy nazariyaga aynan ana shu kamchilikni

bartaraf etishga qaratilgan yangi nazariya kirib keldi.

Iqtisodiy nazariya tarixida «Avstriya maktabi» nomi bilan atalgan «me’yoriy naflilik»

nazariyasi asoschilari ne’matlarning qiymati ularning naf keltirishiga qarab, xaridorning

iqtisodiy psixologiyasi nuqtai nazaridan aniqlanadi, degan fikrni ilgari suradilar.

Ular naflilikni tovarning ob’ektiv xossasi bilan aralashtirmaslik kerak, naflilik bu