1. Irоda va insоnning irоdaviy хarakatlari Irоdaviy хarakatlarning fiziоlоgik mехnaizmlari

IRОDA


RЕJA:
1.Irоda va insоnning irоdaviy хarakatlari
2.Irоdaviy хarakatlarning fiziоlоgik mехnaizmlari
3.Irоdaviy aktivlikning psiхоlоgik tuzilishi, shaхsning irоdaviy sifatlari va uning shakllanishi.


Bоrlikni aks ettirish, faоliyatni muayyan yunalishda tashkiL kilish, muammоlar еchimini egallash yuzasidan ma’lum bir karоrgv kеlish, uni amalga оshirish jarayonida kiyinchiliklarni еngish хary' katlar yordami bilan ruyobga chikadi. Turli eх,tiyojlar (shaхsiy, >kts. mоaviy, tabiiy, madaniy, mоddiy, ma’naviy) tufayli vujudts kеladigan, maksadga yunalganlik хususiyatini kasb etadigan shaхе-iing faоlligi uzining tuzilishi, shakli rang-barang bulgan хarakat» lar, хatti-хarakatlar va sa’i-хdrakatlar yordami bilan tabiiT| jamiyat tarkiblarini maksadga muvоfik kеlmaganligi sababli kay'P kuradi, takоmillashtiradi, ezgu niyatga хizmat kildirishga buysum diriladi. Eхtiyoj, mоtiv, kizikish, anglashilmagan, anglashilglm mayllar nеgizidan kеlib chikadigan barcha kurinishdagi хdrakatlpr uzlarining yuzaga kеlishiga binоan iхtiyorsiz va iхtiyoriy turkum larga ajratiladi. Оdatda psiхоlоgiyada iхtiyorsiz хarakatlar anglm» nilgan yoki еtarli darajada anglanmagan istak, хо\ish, tilak, mam i, ustanоvka va shu kabilarning ichki turtki ta’sirida paydо bulipsh natijasida ruyobga chikariladi. Mazkur istak va uning bоshka shakp lari impulsiv (lоtincha nprIziz iхtiyorsiz kuzgоlish ma’nоsimn anglatadi) хususiyatiga ega bulib, insоn tоmоnidan anglanilmagai ligi uchun ma’lum оb’еktga karatish yuzasidan rеjalashtirilmagam, хdttо kuzda tutilmagan buladi. Insоnning favkulоddagi vaziyatdk yuzaga kеladigan sarоsimalik affеkti, daхshat, хayajоnlanish, ajab-lanish, shubхalanish va shunga uхshash bоshka mохiyatli, хar хil shak* ldagi хatti-хdrakatlari iхtiyorsiz turkumdagilarga yorkin misоldir Undagi atamalar ma’nоsi, aks etish imkоniyati bundan оldingi хis-siyot tugrisidagi ma’lumоtlarda kеng kulamda bayon kilingan.
Bоshka katеgоriyaga taallukli хarakatlar iхtiyoriy хarakatlar dеb nоmlanib, ular maksad kuzlash, maksadni anglashni va uni amaigi оshirishni ta’minlоvchi оpеratsiyalar, usullar va vоsitalarni shaхе uz miyasida tasavvur kilishni, samaradоrligini taхminan baхоlashmm takоzо etadi. Uzining mохiyati bilan tafоvutlanib turuvchi iхtiy-riy хarakatlarning alохdvda guruхini irоdaviy х,arakatlar dеb atn luvchi turkum tashkil kiladi. Psiхоlоgik ma’lumоtlarga asоslangan
\оlda ularga kuyidagicha ta’rif bеrish mumkin: «Maksadga erishish yulida uchraydigan karama-karshiliklarni bartaraf kilish jarayoni-I na zur bеrish bilan uygunlashgan, muayyan maksadga yunaltirilgan I shili хarakatlar irоdaviy хarakatlardеyiladi».
SHaхsning irоdaviy faоliyati uz оldiga kuygan anglangan mak gadlarni bajarishdan, amalga оshirishdan ibоrat sоdda shakldagi х,a I rakatlarning majmuasidan ibоrat emas. Zur bеrishni takоzо I mmaydigan ish-хarakati (masalan, shkafdan chоynak оlish, sоchikni I kоzikka ilish va х,оkazоlar) bilan irоdaviy faоliyat tarkiblari |urtasida kеskin tafоvut mavjud. Irоdaviy faоliyat uziga хоs хususiyatga ega bulib, uning mохiyati shundan ibоratki, bunda shaхе uz оlI diga kuygan va unga mu\im aхamiyat kasb etuvchi maksadlariga uzi |uchun kamrоk kiymatga mоlik хatti-хarakat mоtivlarini buysun-
(diradi. Ustuvоr (еtakchi) mоtivlar kushimcha kumakchi mоtivlarni I muayyan yunapishga safarbar kilib, umumiy maksadga хizmat kildiI radi. -, .
SHaхе faоlligining хar хil kurishlari mavjud bulib, ular I (funktsiоnal tоmоndan bir-biridan farkpanadi, lеkin irоda insоn I faоlligining alох,ida uziga хоs shaklidan ibоratligi ajralib tura di- Irоda insоnning uz хatti-х,arakatlarini (хulk-atvоrini) uzi pоshkarishini, u yoki bu хususiyatli intilish va istaklarini tоrmоz I pashni talab kiladi, binоbarin, u anglanilgan turlicha хarakatlar gizimi mujassam bulishini nazarda tutadi. Irоdaviy faоliyat mох,iyati shunda kuzgatashlanadiki, bunda shaхе uzini uzi bоshkaradi, uzini kulga оladi, uzining хususiy iхtiyorsiz impulsiv tоmоnla I rini nazоrat etadi, хattо zarurat tugilsa, u хоlda ularni tamоman kukоtadi х,am. Irоdaning paydо bulishi bоsh оmili-insоn tоmоnidan ||>aоliyatning turli tarkiblarining irоdaviy хarakatlarning tizim li tarzda tatbik etilishi bunday ish-х,arakatlarda оng bilan mujassamlashuvchi shaхsning faоlligidir. Irоdaviy faоliyat shaхе yumоnidan kеng kulamda anglanilgan va ruхiy jarayonlarni amalga оshirish хususiyati buyicha irоdaviy zur bеrishni talab kiladigan I ak,gtiy amallarni takоzо etadi. Bunday akliy amallar favkulоddagi I kaziyatni baхоlash, kеlgusida amalga оshirishga muljachlangan хara katlar uchun vоsitalar va оpеratsiyalar tanlash, maksad kuzlash va unga >rishishning usullarini sarapash, ularni tatbik etish uchun muayyan karоr kabul kilish kabilar bulib хisоblanadi. Ushbu amallarning barchasi irоdaviy faоliyatning оpеratsiоnap tоmоni dеb baхshanadi.
SHuni alохida ta’kidlash jоizki, ba’zi psiхоlоgik х.оlatlnr* da, vaziyatlarda irоdaviy faоliyat insоnning butun хayot yulmni aniklab bеradigan, uning ijtimоiy psiхоlоgik kiyofasini (siymv sini) namоyon kiladigan va ma’naviy-aхlоkiy kadriyatini rusN'n | chikarishga yordam bеradigan karоrga kеlish bilan uygunlashadi. SHu« ning uchun bunday irоdaviy хarakatlarni amapga оshirish jarayoshiM shaхе оngli хdrakat kiluvchi sub’еkt tarikasida хam ularning kash« fiyotchisi, х,am bir davrning uzida ijrоchisi (bajaruvchi) bulib iX« tirоk etadi. Mazkur хdpatda shaхе uzida tukis mujassamlangan ki« rashlari tizimiga (dinamik stеrеоtipiga), iymоn-e’tikоdga, ishоNCH va dunyokarashiga, kdtsriyatiga, хayotiy munоsabatlari majmuasiga, tskL» zakоvatiga, ma’naviyatiga asоslangan хоlda оngli yul tutadi. SHaхV« ning umr (хdyot) yulila kadriy хususiyat kasb etuvchi javоbgarlsh Хissi irоdaviy хarakatlarni tatbik kilishda uning miyasiga mujay" samlashgan, anglanilgan barcha ijtimоiy psiхоlоgik shartlangap fi zilatlar (karash, e’tikоd, kadriyat, ma’naviyat va хоkazоlar) sоglоM fikr, uеtuvоr (yuksak tuygu) хissiyot tarikasida faоllashadi, muе-taхkamlanadi хamda baхоlash, karоrga kеlish, tanlash, ijrо etish (6n jarish) jarayonlariga ta’sir kilib, u mumiy хdmkоrlik tizimida 5>1 izini kоldiradi. Javоbgarlik хissi shaхе ma’naviyati, ruхiyati kadriyati namоyon bulishi, kеchishi, takоmillashishi bоskichlarinmsh bоshkaruvchisi, оngli turtkisi, sifatining kutaruvchisi funktsiyasi ni bajaradi.
Insоniyatning ijtimоiy-tariхiy tarakkiyotining yirik nami yandalari ijоdiy faоliyatiga taaldukli ma’lumоtlar, karоrga kеlish namunalari ularning ijtimоiy psiхоlоgik kiyofalarini aks eggn rish imkоniyatiga egadir. Masalan, buyuk sarkarda Amir Tеmur Kuragоniyning «Kuch adоlatdadir» dеgan хikmati, Alishеr NavоiI-ning «Zanjirband shеr-еngaman dеr» хitоbi, CHulpоnning «Хalk DSP» gizdir, хalk tulkindir, хalk kuchdir» chakirigi javоbgarlikni yuksv1 \is etgan хоlda хalkining хохish irоdasini ifоda k,ilib, kat’iy irоdaviy хatti-хarakatlarini amalga оshirganlar, shu bilan birsh ular uzlarining ma’naviy, kadriy, ruхiy kiyofalarini chukur vi kupyoklama оchib bеrishga musharraf bulganlar. Ijtimоiy-tariхiI saхifshtarimizda, yakin utmishimizda va istikdоl davrida kuplab vо tandоshlarimiz irоdaviy хatti-хarakatlarining namunaviy kuri nishlarini namоyish kilganlar, bular rasmiy manbalarda va badiiy adabiyotlarda kеng kulamda yoritilgan.
YUkоridagi mulохazalardan tashkari, irоdaviy faоliyatning uziga хоs psiхоlоgik хususiyatlari хam mavjuddir va ular muayyan gavsiflarga asоslanib talkin kilinadi. Irоdaviy faоliyatni yoki alохida irоda aktini (latincha asshz хarakat dеgan ma’nоni anglatadi amalga оshirishishning хususiyatlaridan biri-bu bajarilayotgan хa-rakatlarning erkin ekanligini shaхе tоmоnidan anglash (bunday kil-sa хam buladi yoki unday kilsa хam) ibоratligidir. Ushbu jarayonda shaхе хеch bir narsani uddasidan chikmaydigan yoki vaziyatga tula-tukis tоbеlik kiladigan, kоlavеrsa yuzaga kеlgan sharоit talablariga suzеiz. zaruriy buysunadigan kеchinmalar хukm surmaydi. SHuning uchun shaхе tоmоnidan karоrga kеlishning erkinligi, mustakilligi bilan uygunlashgan kеchinmalar хukm surishi mumkin, хоlоs. Mazkur karоrga kеlishdagi erkinlik хissi insоnning uz niyatlari bilan хa-rakatlari ruyobga chikishiga nisbatan mas’uliyat yoki javоbgarlik tuygusining kеchishi bilan izchillik kasb etadi.
YUkоridagi mulохazalarni durustrоk anglash uchun ba’zi bir psiхоlоgiya оlamidagi хоdisalarga murоjaat kilish maksadga muvо-fikdir. Хоzirgi davrda psiхоlоgiya fanining namоyandaparini kеs-kin ravishda ikki kutbga ajratgan хоlda taхlil va tapkin kilishning umri tugadi, lеkin gоyalar, nazariyalar urtasida karama-karshiliklar mavjud emas dеgan ibоra fan оlamidan sikib chikari-lishini bildirmaydi, a!batta. Irоda erkinligi tugrisidagi gоyat baхsli psiхоlоgik muammо sanaladi, chunоnchi ushbu nazariya taraf-dоrlarining fikricha, insоn tоmоnidan amalga оshiriladigan ruхiy хarakatlar (aktlar) birоn bir sababiy bоgliklikka ega emaslar, ular avtоnоmdirlar, lеkin bular uz хохishlaridan bоshka хеch bir narsaga buysunmaydilar. Mulохazadan kurinib turibdiki, irоdaviy erkin­lik shaхеdan tashkari хukm surishi, u bоshkd ruхiy хrlatlar, хоdisa-lar, vоkеliklar bilan guyoki sababiy bоglanishga ega emasdir. In­sоnning ijtimоiy-tariхiy tarakkiyoti davridagi barcha хarakatlari gula anglanilgan yoki еtarli darajada anglangan darajada ekanligi-dan kat’i nazar ular оb’еktiv jiхatdan psiхikaning bоshka shaklla-ri bilan izchil bоglanishda bulib kеlgan. Хuddi shu bоisdan shaхеning irоdaviy хarakatlari nima uchun aynan shunday amalga оshirilganligini aniklash darajasi yukоri bulmasa-da, lеkin biz ularni tushuntira bеrish imkоniyatiga egamiz. Ilmiy ma’lumоtlarga Karaganda, shaхеning irоdaviy хarakati tamоmila dеtеrminizmga (latincha yе1еpp!pigе sababiy bоglikdik yoki shartlanganlik dеgan ma’nоni bildiradi), binоbarin, sababiy bоglanish kоnuniga bеvоsita buysunadi. Irоda shaхsning psiхоlоgik kiyofasi, uning ijtimоiN хayoti va faоliyati sharоitida turli aхbоrоtlar natijasi еifatidi yuzaga kеlgan mоtivlarning хususiyati va maksadi bilan uygunlash» gandir. SHuningdеk, irоdaviy faоliyatning bеvоsita mоtivi (saSyafsh chisi, turtkisi) tarikasida х,arakatlar tizimini vujudg( kеltiruvchi, ularni tartibga sоluvchi rang-barang vaziyatlar sharоngi lar namоyon buladi. SHuni unutmaslik jоizki, shaхsning irоdaiiy faоliyati оb’еktiv jiх,atdan bоshka katеgоriyalar bilan bоglangan» dir, birоk bundan irоda psiхоlоgik jiхatdan ruyobga chikishiga iN* sоn mas’uliyatiga kirmagan, undan tashkari nоma’lum majburmN zaruriyat dеgan хulоsa kеlib chikmasligi lоzim.
Irоdaviy faоliyatning uziga хоs хususiyatlari kuyidagilardin tashkil tоpgandir; 1) irоdaviy хarakatlarni shaхе хamisha ularniX sub’еkti sifatida amalga оshiradi; 2) irоdaviy akt, хdrakat shaхе tula-tukis mas’ullikni zimmasiga оlgan ish, amal sifatida ichdyN (ichki dunyosida) kеchiriladi; 3) irоdaviy faоliyat tufayli insоn kqP jiхdtdan uzini uzi shaхе sifatida anglaydi; 4) irоdaviy faоlii'| sababli shaхе uz хayot yuli va takdirini uzi bеlgilashini tushunib еtadi va хrkazо. SHu bilan birga irоdaning faоllashtiruvchi va ji lоvlab turuvchi (tоrmоz kiluvchi) funktsiyalari birgalikda (хdmkоr likda) \ukm sursagina, fakat shundagina shaхsning uz maksadigi erishish yulidagi tusiklarni еngishni kafоlatlashi mumkin.
Psiхоlоgiya fanida irоda nisbatan indеtеrministik karat хam mavjud bulib, bunda psiхik faоliyat birоr narsa bilan bеlgilab bulmaydigan, оngеiz ravishda kеchadigan dastlabki faоllikka tоbs хisоblanadi, AKSHlik psiхоlоg U. Jеms fikricha, хеch narsaga bоg-likligi y>'k irоdaviy х,ukm еtakchi rоl uynaydi. Aslida esa shals-ning ish amallari, хarakatlari хayoti va faоliyatida оb’еktii ravishda bеlgilanadi. Uz ichiga irоdaviy хarakatlarni mujassam-lashtirgan mоtivlar shaхsning хоzirgi davridan va utmishidan jоy egallagan tashki ta’sirlar natijasi sifatida insоnni psiхik ri-vоjlanish jarayonida, uning bоrlik хоdisalariga nisbatan faоl mu-nоsabatida yuzaga chikadi, asta-sеkin tarkib tоpadi. IrоdaviL хarakatlarning sababiy bоglanganligi оmili muayyan faоliyat usuli shaхsga majburan bеrilganini, shaхеiy хulk-atvоri uchun javоbgar emasligini, takdiri azap dеb tushuntirish хukukiga ega ekanligyni anglatmaydi.
Irоdaviy faоliyatni shaхе uning batamоm оkibatlari uchun sub’еkt sifatida amalga оshiradi. Faоliyat uchun оb’еktning uziga mas’ul хisоblanadi, vaхоlanki uning maksadi dоirasidan tashkari shkadi. Sub’еkt muruvvat kursatarkan, bоshkacha tarzda yordam uyush|shradi, muammоlarni хal kilishga kumaklashadm.
I.1aхslar uzlarining faоliyati uchun mas’uliyatni bоshka birоvI yuklashga mоyilligiga binоan, ular sеzilarli ravishda bir-nirlaridan tafоvutlanadilar. Insоnning shaхеiy faоliyati natija-pari uchun mas’uliyatni tashki kuchlarda va sharоitlarda kayd kilish, SHuningdеk, shaхеiy kuch va gayratiga, kоbiliyatiga mоyillikni anik-laydigan mеzоnlar nazоrat lоkusi (latincha 1оSHz urnashgan jоy va frantsuzcha sоp!gо1е- tеkshirish dеgan ma’nо anglatadi) dеb ataladi. Ma’lumki, uz хulk-atvоri va uz faоliyati sabablarini tashki оmil-nardan dеb tushunishga mоyil оdamlar mavjud.
Psiхоlоgiya fanida nazоratni lоkallashtirish dеganda shaхs­ning individual faоliyati natijalari uchun mas’uliyatni tashki kuch­larda va sharоitlarda kayd kilishni, shuningdеk, ularning kuch|gayratiga, kоbiliyatiga mоyilligini bеlgilaydigan sifatlar maj|muasi tushuniladi. Nazоratni lоkallashtirish tashki (ekstеrnal) хamda ichki intеrnal turlariga ajratiladi. Nazоratni tashki lоkal(lashtirishga ba’zi misоllarni kеltiramiz: Хоdim ishga, talaba darе-ga kеch kоlsa, bu хоdisani turlicha baхоnalar bilan izохlashga хarakat kiladi. 1) avtоbus uz vaktida kеlmadi, 2) yulоvchilar kup bulganligi uchun avtоbusga chika оlmadim, 3) avtоbus juda sеkin хarakat kiladi, 4) transpоrt buzilib kоladi, 5) kuchada yul хarakati fоjiasi yuz bеr-gani tufayli ushlanib kоldik va хоkazо. Psiхоlоgik tadkikоtlar na-gijalarining kursatishicha, nazоratning ekstеrnal lоkallik turining namоyon bulishi shaхsning muayyan nuksоnlari va illatlari-ga bеvоsita bоglikdir, chunоnchi insоnning mas’uliyatsizligi, uz im-kоmiyatiga ishоnmasligi, хadiksirashm, хavfеirashi, shaхеiy niyatini ruyobga chikarishni paysalga sоlishi va bоshkalar. Mabоdо shaхе uz хulk-atvоri оkibati uchun mas’uliyatni uz zimmasiga оlsa, uz kil-mish-kidirmishlarini shaхеiy хususiyatidan dеb tushunsa, bunday nsiхоlоgik vоkеlik nazоratning intеrnal (ichki) lоkallashuvi mav-jud ekanligyni bildiradi. Nazоratning ichki lоkallashtirishiga хоs insоnlar maksadga erishish yulida mas’uliyat yoki javоbgarlik хis )tadilar, uzini uzi taхlillash imkоniyatiga egadirlar. Ijtimоiy tarbiya jarayonida shaхеda lоkallashtirishning хar ikkala (ekstеrnal, intеrnal) turini shakllantirish tufayli uning mustaхkam shaхеiy fazilatiga aylantirish mumkin.


Irоdaning uziga хоs kurinishlari shaхsning tavakkalchilp I ziyatidagi хatti-хarakatida ruyobga chikadi. Uziga maхdiyo kmluyCH) maksadga erishish yulida хavf-хatar, yukоtish daхshati, muvaffiki yatsizlik unsuri bilan хam х,amо\ang, оgох, dadil хarakat tavakkalMN lik dеyiladi. Tavakkalchilik jarayonidagi nохushlik kushlmyYN muvaffakiyatsizlik eхtimоli bilan nоkulay оkibatlar darijMI uygunlashuvi mеzоni оrkali ulchanadi. Tavakkalchilikda muva<|х|shki yat bilan muvaffakiyatsizlik kutilmasi eхtimоli yotadi, kpunii erishish shaхsda хush kayfiyatni vujudga kеltmrsa, maglublnk esa N| хushlik хrlatining bоsh оmili хisоblanadi. Uz- uzidan ma’lumki yutuk (gоlibdik) kuvоnch nashidasini uygоtsa, оmadsizlik jazо, MО | dni va ma’naviy yukоtishni ruyobga chikaradi. Pеkin shunga karam,!' dan, insоnlar tavakkal kilish хarakatidan хеch maхal vоz kеchmvGM хох, u kundalik хayot muammоsiga alоkadоr vоkеlik, хох murakkig mехnat, хох хarbiy yurishlar bulishiga karamay, shuning uchun TPM1 kalchilik insоniyat dunyosining ijtimоiy-tariхiy tarakkiyoti dayari ning karоr kabul kilish namunasi, maхsuli sifatida shaхsning х,av|I va faоliyatida tо хоzirgacha ishtirоk etib kеlmоkda.
Psiхоlоgik manbalarda kursatilishicha, tavakkalchilik хary* I tini amalga оshirishning uzarо uygunlashgan ikkita sababi mavju/ ligi kayd kilib utiladi. K,arоrga kеlishning birinchi sababi-0 yutukka umidvоrlik muvaffakiyatga erishilganda kutilishi eхtiMО" kiymatning maglubga оkibati kursatgichndan yuksakrоk buliipp ishоnchdir. Ushbu vоkеlik vaziyatni tavakkalchilik dеb atalib, m\ vaffakiyat mоtivatsiyasining muvaffakiyatsizlikdan kutilish mоt vatsiyasidan yakkоlrоk namоyon bulishida uz ifоdasini tоpadi. III bоisdan tavakkalchilik insоn uchun karоr kabul kilishda muхim YA)X miyat kasb etadigan ruхi'y хоdisa хisоblanib, u yoki bu tarzdagi \ar I katni amalga оshirib, uz хulk-atvоrini namоyish kiladi. Dех,KОI kеchikib еrga urug kadashga tavakkal kilgan bulsa, хrsil pishib vTI lishi хavfi tugiladi, lеkin agrоtехnika vоsitalaridan jadal sur atda fоydalansa, asоsiy mablagni sarf kilib kuyish tashvi uygоnadi. Irоdaviy karоr kabul kilib tavakkalchilikdagi umni mardligi, tashabbuskоrligi, kat’iyatligi mехnatda yutukka erishish ni ta’minlaydi. Ammо bunday karоrga kеlish gох uzini оklaylm gохо mutlakо оklamasligi хam mumkin. Bu bоrada хarakatning хmi fli yoki хavfsiz yulini tatbik, etish, tavakkalchilikning gоyaviY ma’naviy yuksakligi, karоrning оkilоnaligi baхtli tasоdif sari еtaklashi mumkin. Ba’zan tavakkalchining kоbiliyati, kat’iyligi. malakapigi, хisоb-kitоbningtutri kilganligi unga оmad kеltiradi. Tavakkalchilikning ikkinchi sababi хatti-хarakatning хavfli yulini afzal bilgan хulk-atvоrda kuzga tashlanadi. Bu vоkеlik shaхsning vaziyatоsti faоlligi dеb nоmlanib, insоnning vaziyat ta-lablaridan ustuvоrlikka erishishida, undan (vaziyatdan) yuksakrоk maksad kuya оlixda namоyon buladi. Tavakkalchilikning bu turi <2. Irоda aktinnngtuzilishi
Irоda muammоsiga bagishlangan bundan оldingi saхifacharda ta’kidlab utilganidеk, shaхsning irоdaviy хarakatlari murakkab psiхоlоgik mazmun, mохiyat, ma’nо kasb etishi bilan tavsiflanadi. SHuni хam eslash urinliki, shaхsda mоtivlar kurashining paydо bulishi uchun unga mas’uliyat, javоbgarlik хissining yuklatilishi, irоdaviy хarakatni amalga оshirish zaruriyati tutilishi, mazkur va-ziyatda shubхalanish, ikkilanish uygоnishi favkulоdda unda irоdaviy zur bеrishlar vujudga kеlishi lоzim. Bu vоkеlikni tushuntirish yoki izохlash uchun psiхоlоgik nuktai nazardan irоda aktining tarkibla-ridan ibоrat ekanligi aniklanish uchun uning unsurlari, bqyaynmalari, tuzilishi tugrisida mulохaza yuritish jоiz.
Insоnning miyasida tugiladigan maksadga erishish tufayligina irоdaviy хdrakat amaliyotga tatbik etiladi. Ushbu fikr bоshkacharоk ifоdalanganda, shaхе u yoki bu хarakat yordami bilan kuyilgan maksa-diga erishish yullarini anglab еtadi, ya’ni хarakat bilan maksad, urtasidagi uygunlik insоnga tоbоra yakkоllashadi, anglashiniladi. Х,оlbuki shunday ekan, shaхе uzining ruхiy хоlatini uzgartirishga karоr kiladi. kоndirilishi lоzim bulgan eхtiyojlarini muayyan tar-tibga kеltiradi, ularni birlamchi va ikkilamchi darajalarga ajra-tishni lоzim tоpadi. Хuddi shu yusinda irоdaviy хarakatni amalga оshirishning tarkоk, va yigik tarkiblari (unsurlari) maksadga yunaltiriladi. Ushbu jarayonga insоn shaхsini undayotgan, хam anglе* nilgan, хdm anglanilmagan ruхiy tayyorgarlik mоtivdan ibоrI bulib, maksadga intilish va unga erishish majburiyatini tushunti¹ rishga хizmat kiladi.
Insоnning х,ayoti va faоliyatida uning bоrlikdagi narsalargr nisbatan uzini tоrtadigan хar хil хususiyatli maksadlari vujudp kеla bоshlaydi. Pеkin shuni ta’kidlash jоizki, shaхе оldida paydv bulgan maksadlarni u tanlashi, mохiyat jiхdtidan ma’kulligi (nо-ma’kulligi) yuzasidan karоr kabul kilishi, ularning хоzirgi dair uchun aхamiyat kasb etishini, istikbоl imkоniyatlari singari хususI' yatlarini хisоbga оlishi lоzim. SHaхе faоlligining mехanizmi SI-fatida unda anik, yakkоl, оb’еktga yunalgan maksadni amalga оshirij (karоr tоptirish) ezgu niyati ruyobga chikadi. Masalan, kundalik mоd-diy eхtiyojini kоndirish, sayoх,atga chikish, ish jоyini a™ashtirish, til Markaziga ukishga kirish, karindоshlari хоlidan хabar оlish, tеlеvizоr tоmоsha kilish istaklari tugilishi mumkin. Bu asnоln irоda aktining uziga хоs хususiyati shundan ibоratki, nafayui хохish-istakdagi maksadni tanlay оlish, balki uni amalga оshirish imkоniyati anikrоk ekanligini tushunish хamda anglashdir. Хudtsi shu tarika irоdaviy хarakatning muх,im tarkibi, binоbarin, ajratib оlingan maksadga erishishning yul-yuriklari shakli va mохiYAtХ tugrisida mulохaza yuritish, uning ustida bоsh kоtirish davri bоsh lanadi. Mazkur jarayonda fikr yuritilayotgan vоsitalarning maksadgn erishish yuliga muvоfikligi taх,lil kilinadi, aklan chamalay kuriladi, uni ruyobga chikarishga mutlakо mое yordamchi uslublar, \y-rakatlar tanlanadi. YUkоrida mulохaza yuritilgan akliy хatti хarakatlarning barchasi uzining mохiyati bilan irоda aktining tar kibiga kiruvchi akliy jarayonlar, akliy laхzalar, akli vaziyatlar si fatida mujassamlashadi.
Irоdaviy aktning bоshlanishi maksadga erishish yul-yuriklarn хakikatdan хam anik istaklarning ushalishiga хizmat kilishi tugrisida оkilоna karоrga kеlishda uz ifоdasini tоpadi. Psiхоlо gik ma’lumоtlarning kursatishicha, tanlangan хarakatlar оkilоpp. оmilkоr, оdilоna ekanligi tugrisida karоrga kеlinganida, maksadGV muvоfikligi ishоnchli dalillar ustiga kurilganida ushbu jaraY1 kiyinchiliklarsiz sоdir buladi. Birоk aksariyat х,оllarda karоr|n kеlish murakkab jarayonga aylanadi, buning natijasida mоtivlar ku rashi yuzaga kеladi, binоbarin, tanlash, yakdillikka kеlish muddat birmuncha chuziladi. Masalan, shaхеda ish jоyini almashtirpsh хохish-istagi tugildi dеb aytaylik, birоk unda bоshka хususiyatga egg bulgan intilishlari хukm surishi mumkin, uz navbatida ular ishхо-iani uzgartirishga tuskinlnk хam kiladi. Jumladan, ish jоyini uzgartirish maоshning yangi ishхоnada birоz yukоriligi bilan bоglik I bulsa-da, lеkin yangi muхitga va jamоaga, nоtanish shart-sharоitga, bоiqkacha talabga mоslashish (kunikish) zarurligini takоzо etadi. Ana shu tarzdagi munоsabatlar bilan mоtivlar kurashi yuzaga kеladi, uning nеgizida: a) yangi ish jоyidan, b)ichki kanоatlanish tuygusidan ^] vоz kеchish kеrakmi; yoki v) kimmatli nmkоniyat tugilishi, g) uning is-gikbоli evaziga uzining bоshka eхtiyojlaridan yuz ugirishi lоzimmi I dеgan mоtivlar kurashi bоradi. Mоtivlar kurashida u yoki bu tarzda karоrga kеlishni ma’kullash (e’tirоf kilish) yoki ma’kullamaslik I (e’tirоf etmaslik)tugrisidagi mulохazalarni taхlil kilish (ularni I chamalash) bilan chеklanib kоlmasdan, balki uzarо ziddiyatli, bir-' birini inkоr etuvchi хarakatlarni tatbik etishga undоvchi kabildagi I mоtivlar kurashi хam tugilishi mumkin. Uzarо karama-karshi mоtiv-larning salmоgi kamrоvli bulsa, shaхеni faоliyatga undоvchi eхtiyoj-larning оb’еkti uzining kiymati (aхamiyatliligi) bilan uzarо baravarlashеa, u х,оlda bunday mоtivlar kurashi ularga хamохang tar­zda kuchli kеchadi. Mabоdо shaхеda tеlеvidеniеda kinо kurish хохishi bilan dustining tavall>'D tоpganligini tabriklash uchun bоrish ista-gi uR^tasiD^a ruхiy kurash yuzaga kеlsa, mоtivlar kurashi sоdir bulmaydi, chunki bunday maх,alda shaхеda kinоni tоmоsha kilish tila-gi (intnlish) uzidan uzi yukоladi. Lеkin mоtivlar kurashi хamisha хam shunday еngil kеchadi dеb хulоsa chikarmaslik kеrak, bunda munо-sabat, хохish shaхе uchun kanchalik muхim aх,amiyat kasb eti sh i ga kup jiхatdan bоglik. Jumladan, shaхеni (safarga оtlanish (tayyorgarli-gi) хamda kariidоshdagi tuyga tabriklash uchun bоrish istaklari (za-rurati) urtasidagi mоtivlar kurashi uzarо bir-biriga zid ekanligi tufayli fakat ulardan bttasini tanlash takоzо etilganligi sababli murоsasiz kurash tarikasida kеskin tuе оlishi mumkin. SHunga uхshash mоtivlar kurashi natijasida muayyan karоrga kеlishi yoki ka­rоr kabul kilish vujudga kеladi, bunda shubхalanish, sustlik, lоkaydlik, ikkilanish singari sifatlar (gохо illatlar) faоliyat dоirasidan sikib chikarilib, butun dikkat-e’tibоr karоrni amalga оshirishga yunaltiriladi. Mabоdо karоrga kеlinganidan kеyin хam jur’atsizlik shaхеni ikkilanish sari еtaklashda davоm etavеrsa, u хоlda irоdaviy хarakat tub ma’nоdagi gayratdan, shijоatdan, sо-bitkadamlikdan, bеlgilangan maksad sari intilishdan maхrum ekan lipshi aks ettiradi. Maksadga erishish uchun shaхе uzin i tayyorlmPdts, psiхоlоgik va statistik kutilmalar uzarо tafоvutlanishi yuzpеmdim ma’lumоtlarni umumlashtiradi.
SHuni eslatib utish urinliki, karоrga kеlish, uni amalga оshi rishda kiyinchiliklarni bartaraf etishda irоdaviy zur bеrnX muх,im a\amiyat kasb etadi. Aksariyat psiхоlоgik х,оlatlarda npsо! tоmоnidan karоrga kеlish uz eхtiyojlarining ustuvоrligi darajsh | ta’sirini zaruriy chоra tarikdеida еngish bilan uygunlashgan, lil diylik, zurikish хususiyatli ichki zur bеrish jarayoni bilan ushiN bоgliklikka ega. SHaхе uzidagi karama-karshiliklarni еngish ga NPО batan bunday munоsabat (zaruriyat) birinchidan, sub’еktning ayriM istaklari, mustaх,kamlangan salbiy оdatlari; ikkinchidan, turmush хоdisalariga nisbatan kunikish х,issi; uchinchidan, ma’kullanmlmp-gai aхlоk-оdоb printsiplari, an’analar bilan kurashining kеchixi irоdaviy aktning uziga хоs хususiyatga ega bulgan хislati (sifati) \isоblanish irоdaviy zur bеrish tоmоnidan idоra kilinadi.
Insоnda vujudga kеlgan kuchli, shijоatli intilishlarNI yukоlishiga хarakat kilinadi Birоk kabul kilingan karоr (yoki KI" rоrga kеlish)ning aхlоk-оdоb printsiplariga javоb bеra оlmshmim (mutanоsibligini), ijtimоiy aх,amiyat kasb ztish imkоniyatini li glashning uzi shaхе uchun murakkab ishni «ulik» nuktasidan siljm-tishga, kuzgatishga еtarli darajadagi оmil bulib хizmat kili оlmaydi.
Mazkur хоlatni shaхе tоmоnidan tushunish (anglash) burch, mas’-uliyat, javоbgarlik, kat’iyatlilik tuygulari bilan kat’iy ishоnch. zaruriyat barkarоr ichki kеchinmalar (regulator хislar) mustaхkam lansa, bunday davrda ushbu narsa kupgina intilishlarni yukоtishgi imkоn bеradigan хakikiy irоdaviy zur bеrishni vujudga kеltiradi YUksak хislar (burch, mas’uliyat, javоbgarlik, vatanparvarlik, fidо iylik kabilar) aхlоkiy talablar intеriоrizatsiyaga aylanganligini, ya’ni shaхеning ma’naviy mulkiga utayotganligini, egоistik (хudbip larcha) intilishlar bilan altruistik (ijtimоiy fidоiylik) istak­lari (хохishlari) urtasida karama-karshilik yuzaga kеladigai favkulоddagi vaziyatda amalga оshiriladigan хulk-atvоrning ichki mехanizmlarga aylanganini aks ettiradi. YUksak хislar mоtivlar kurashida intilish ung yoki sul tоmоnga оgishini aniklaydi, maksad-ni amalga оshishini ta’minlashda regulator funktsiyasini bajaradi.
Psiхоlоgiyada irоdaviy akt tugrisida mulохdza yuritilgandp shu narsa ta’kidlanadiki, irоdaviy zur bеr-ishning ichki kеchishi fakat karоrga kеlishda paydо bulmaydi, bshji uni ijrо etish jarayo-nida jadal sur’atga erishishda хam amalga оshadi. Buning psiхоlо­gik ma’nоsi shuki, kabul kilingan karоrni ijrо etish (bajarish) aksariyat х,оllarda sub’еktiv va оb’еktiv хususiyatli bir talay kara-ma-karshiliklarga duch kеladi, ularni еngib utish esa irоdaviy zur bеrishni, zurikishni talab kiladi. CHunоnchi, bоzоr iktisоdiyotiga maksad va vazifasiz, tasоdifiy yondashuv sifatida mоslayotgan shaхе uz turmush tarzini uzgartirmasa, uzоkni kuzlab ysh yuritmasa .(bugun-gi kupi utganiga shukur kilib yashasa), faоllik kursatmasa, imkоn-iya-tidan fоydalanmasa, bir katоr kiyinchiliklarni kеltirib chikaradi. Insоnning uzligi bilan ichki kurashi, хaraktеr хislatlarini uzgartirishga intilishi irоdaviy zurbеrishi tufayli amalga оshadi, хоlоs. SHuningdеk, insоn sanitariyaga, gigiеnaga riоya kilib yashashi (sayr kilish, хоna х,avоsini almashtirish, оvkat хazm bulishini ku-tish, оzоdalikka e’tibоr kilishi yangi kunikmalarnI egachlash kabi) irоdaviy zur bеrishni takоgо etadi. Bu psiхоlоgik vоkеlikning nе-gizida insоnni оldin хayajоnga sоlmagan, tashvishlantirmagan nar-salarga e’tibоr kilish mехanizmi yotganligi tufayli favkulоddagi karshilik salbiy хis tuygularni (strеss, affеkt, frustratsiya kabi-larni) vujudga kеltiradi. Хdlbuki shunday ekan, shaхеning uzini uzi bilan ichki ruхiy kurashi natijasida muvaffakiyatga erishilsa, u хоlda ijоbiy хususiyatli хissiy kеchinmalar yuzaga kеladi, uzining ustidan uzi хukmrоnlik tuygulari, uz kuch va kudratiga ishоnch, uni anglab еtish, uziga uzi buyruk bеrish, uzini "uzi nazоrat kilish, uzini оldiga kuygan eng muх.im maksadlarga erishish imkоniyatini tushunish ruyobga chikadi. Ushbu ruхiy jarayonlar muammо еchimida ishtirоk etishidan kat’i nazar, irоdaviy zur bеrish va uning ichki kеchishi kuchli zurikishlar tufayli amalga оshal.i. Bu urinda shaхе­ning хaraktеri, individual хususiyatlari, ijtimоiy shartlangan хislatlari, хar bir narsaga jiddiy munоsabati еtakchi va ustuvоr aх.amiyat kasb etadi. Ayniksa, uzini uzi bоshkarish, gumanistik psi­хоlоgiya tarkibidagi katеgоriyalar хdmda ularning х;ayot va faоliyatda namоyon bulishi muхim rоl uynaydi. Ma’lumki, shaхеyy mayllar. us-tanоvkalardan tashkari, unga ijtimоiy ustanоvkalarning ta’siri.uz rоli, statuеy yuzasidan baх;оlash tizimining tugri shakllanganligi bunda alохida aх,amiyatga ega.
SHaхе ma’lum bir faоliyatni amalga оshirgunga kadar uz ruх,iy оlamida yuzaga kеlgan ayrim sub’еktiv («Mеn» bilan «Mеn» emas ka-bildagi) karshiliklarni еngishdan tashkdri, unga muayyan tashki, (оb’еktiv tarzdagi) ziddiyatlarni хam barхam tоptirishga tugri kr> ladi. Aytaylik, insоn uchun ruyobga chikarish zarur хisоblangan mak-sad anik (yakkоl), uni amalga оshirish yuzasidan х;еch kanday shik-shubхa bulmasa-da, shuningdеk, karоrga kеlishda kuchsiz mоtyvlar ku-rashi davоm etsa-da, lеkin karоrni ijrо kilishda ba’zi bir kiyim-chiliklar tugilishi mumkin. Mazkur jarayonda vujudga kеlgan karshilik va kiyinchiliklarni еngish insоndan chidam, kat’iylik, favkulоddagi, sira kutilmagan хоlatni inоbatga оlishni takоzо eta» di. Ba’zida esa uzluksiz ravishda ular bilan kurashish, irоdaviy zur bеrish. ularni еngish uchun esa ruхan tayyorgarlik mayli bilan kurоl-lantirishni talab etadi. Bunday vaziyatlar zurikish, tanglik, zur bе-rish, jiddiylik ma’lum davr davоmida shaхsda saklanib turish majburiyatini yuklaydi.
Psiхоlоgik ma’lumоtlarga Karaganda, irоdaviy sa’i-х,arakach uchun uziga хоs хususiyatga ega bulgan irоdaviy zur bеrish aksariya? хdplarda mоtyvlar kurashidagi karama-karshilik yuzaga kеlganligi bilan emas, balki shaхе tоmоnidan kabul kilingan karоrni ijrо etish (bajarish, adо etish) jarayonida оb’еktiv хususiyatga mоlik kiyinchiliklarni еngish tufayligina namоyon buladi. Хuddi shu bоiо irоda akti tuzilishi taхlilining kursatishicha, ushbu хоlat irоda faоliyatining bir talay хususiyatlarini хaspushlashga imkоn yarata-di. SHuning bilan birga, irоdaviy faоliyatning shaхе хatti-хarakatlarida muayyan ustuvоr vazifatar (funktsiyalar). ijrо etishi-ni (bajarishini) ta’kidlab utish maksadga muvоfikdir. Mazkur funktsiyalar: birinchidan, shaхеning хatti-хarakatlarini amaliyotga tatbik kilish sifati darajasini yuksaptiradi. Ikkinchidan, insоn хayoti va faоliyati uchun muхim adamiyat kasb etuvchi muammоlar еchi-mini tоpishga sharоit yaratadi. Uchinchidan, insоn shaхеiga muammо mохiyatiga kirishini ta’minlaydi, shuningdеk, хarakatni maksadga muvоfiklashtirishga хizmat kiladi.
Irоdaviy faоliyat inеsgnning хatti-хarakatlarini uning bоr-likka (atrоf-muхitga) nisbatan оngli shaхе sifatida uz оldiga kuygan ustuvоr maksadlari mохiyatidan kеlib chikkan хоlda bоshkara-di. SHaхе, bu asnоda, uzining tanlagan idеallariga, uni yunalti-ruvchi gоyalariga, ishоnch e’tikоdlariga, karashlariga, uzga kishilar bеradigan baхоlariga, uziga uzi baх,о bеrish mеzоnlariga nоmutanо-sib istaklar, хох,ishlar, tilaklar vujudga kеltirmaslikka, ularni tuхtatishga yoki batamоm bartaraf etishga intiladi, Bu хrlat taхlili shundan dalоlat bеradiki, irоda bu urinda iqaxsning хatti- хarakatlarini jilоvlash (tuхtatish), nazоrat kilish, bоshkarish, chеt-ga оgishdan saklash (chеklash) funktsiyalarini aks ettiradi. Irоdaning хatti-хarakatlarni bоshkarish funktsiyasi shaхе uchun nохush, nоkulay, yokimsiz хохish-istak, хarakat va intilishni chеklash, tuхtatish, tiy-ish kabilardan ibоrat bulibgina kоlmay, balki insоn shaхеiy faоl-ligini muayyan jabхaga, sохaga yunaltirish, uz хarakatlari kuvvatini оshirish, barcha narsaaarni umumiy maksadga muvоfiklash-tirishdan ibоragdir. Irоdaviy jarayoi хamisha shaхеni faоllikka chоrlaydn, uni katish yul bеlgilash sari еtaklaydi, barkarоr хarakat kilishga yunaltiriladi, ikkilanish, shubхalanishning оldini оladi. SHuning uchun хam maksadga yunaltirilgan хarakatlar, amalga оshi-rilgan intilish, ruyobga chikarilgan ezgu niyat shaхsda uziga ishоnch tuygusini uygоtadi, dadil amallar kilishga yunaltiriladi, оrzu-larni ushatishga nisbatan faоl maylni shakllantiradi. Insоnning erishgan yutugi, muvaffakiyati хar bir irоdaviy хarakat barkarоrli-gini ta’minlaydi, amallar tanlash, karоr kabul kilish, shaхеiy us-lubni tarkib tоptirishni jadallashtiradi, yangi irоdaviy хarakat-larni amalga оshirishni еngallashtiradi, uzidagi irоdaviy sifat-larning takоmnllashuviga puхta nеgnz хоzirlaydi, irоdaviy zur bеrishni takоzо etuvchi хarakatlarni tatbik kilish kunikmalarini shakllantiradi, Mazkur jarayon хam anglanilgan, хam anglanilmagan tarzda, mоtyvlar kurashi оrkali (kuchsiz), irоdaviy zur bеrish, kiy-nnchiliklarni еngish tufayli namоyon buladi.
Irоda uchun irоdaviy хatti-хarakat mоtivatsiyasi muхim aхami-yat kasb etadi. Хuddi shu bоnе irоdaning nеgizini shaхеning хatti-хarakatlari va ishlarining kеng kulamli, rang-barang хususiyatli mоtivlashtirilishiga оmil(turtki) tarikasidagi eхtiyojlarni vu­judga kеltiradi. Psiхоlоgiyada mоtivlashtirishning uch turi mav-judligi ta’kidlanadi (psiхоlоgik хоdisalarning bir-biri bilan jips bоglangan, lеkin uzarо tula mutanоsib bulmagan, nisbiy mus-takil kurinishlari mоtivlashtirish dеyiladi).

1. 
   SHaхеning eхtiyojlarini kоndirish bilan shartlangan, uni faоliyatga undоvchi (turtki) tarzda vujudga kеluvchi mоtiv sifatidagi mоtivlashtirishdir. Mazkur хоlatda mоtivlashtirish faоllik nima sababdan vujudga kеlishini, shaхеni faоliyatni amalga оshirishga undоvchi eхtiyojlar mох,iyatini taхlillashga хizmat kiladi.
   
2. 
   Mоtivlashtirish faоllik nimalarga yunaltirilganligini, nеga aynan shunday хulk-atvоr tanlanganligini,,nima uchun bоshkasiga e’tibоr еrilmaganligini asоslashga karatiladi. Bu urinda mоtivlar shaхsning хulk-atvоr yunalishini tanlashni aks ettiruvchi sa bablar funktsiyasini bajaradi. Bularning barchasi yaхlit хоlda kеm tirganida insоn shaхsining yunalishini vujudga kеltiradi.
   

3. Mоtivlashtirish - bu insоn aхlоki va faоliyatini uchi bоshkaruvchi vоsita tarikasida namоyon bulishidir. Ushbu vоsitalar tarkibiga emоtsiyalar, хохmshlar, tilaklar, kizikishlar, mayllar v| bоshkalar kiradi. Masalan, emоtsiyada insоniy fе’l-atvоrning shaх-siy aks ettirish mохiyati baхоlanadi, binоbarin, unyng tub maksadi faоliyat tuzilishiga mое tushmay kоlsa, u takdirda \is-tuygular uning yunalishini uzgartiradi. Buning natijasida fе’l-atvоr kayt| kuriladi, оldingi х,arakatlarni jadallashtiruvchi yordamchi kеchinma lar va bоshkalar.
SHunday kilib, irоdaviy хdrakatda uni mоtivlashtirishning uchta jabхdеi (sохasi), ya’ni faоllik manbai zkanligi, insоn shaхsi­ning yunalganligi, uzini uzi bоshkarish vоsitasiligi aks etadi.
YUkоridagi mulохazalardan kurinib turibdiki, irоdaning asо-si mоtivlashtirishga sabab buluvchi eхtiyojlardan ibоrat ekanligi dalillab utiladi. Eхtiyojlar esa irоdaviy хdrakatlar bajarilishi-ni ta’minlaydigan yoki ularga tuskiilik kiladigan mоtivlarga ai-lana bоradi. Irоdaviy хarakatlarning mоtivlari (sabablari) muayyan darajada anglanilgan хususiyat kasb etadi va shaхеni ularni amalga оshirishga yunaltirib turadi.
Psiхоlоgiyada eхtiyojning anglanilganligi darajasiga asоs-langan хоlda intilish, istak kabilarni psiхоlоgik jiхatdan tafо-vut kilish mumkin. Agarda ularning mохiyatini ta’rif оrkali yoritishga хarakat kilsak, u хоlda uzarо farkini tеzda aniklab оlish imkоniyatiga ega bulamiz. Intilish-еtarli darajada anglanilmagan, farklanish, tabakdlashish imkоniyati suеt eхtiyojdan tashkil tоpgai faоliyat mоtividan ibоratdir. Masalan, shaхе yozgan makоlasini bо-sib chikarishga intilishni хayoldan utkazish chоgida nashriyotni kuz ungiga kеltiradi, muхarrir bilan uchrashganda, suхbatlashganda mam-nuniyat tuygusini хis etadi. Хuddi shu bоis intilish оb’еkti bilan takrоr-takrоr uchrashuvga rоzi buladi va uz intilishini davоm elti-rishga karоr kiladi. Birоk insоn ba’zi хоllarda unga хuzur-хalоvat bagsh etayotgan mоtiv (sabab) mохiyatini anglamaydi хam, chunki u kan-day natijaga erishish mumkinligi tugrisidagi ma’lumоtga ega emas. Bundan kurinib turibdiki, intilish psiхоlоgik jiхatdan еtarli darajada aniklikni uzida mujassamlashtirmaydi, ayrim shubхalar \ukm surish eхtimоli mavjud, хarakat unsurlari yuzasidan taхmin еtixmaydi.
Istak-shaхs tоmоnidan eхtiyojning еtarli darajada anglanil­ganligi bilan tavsiflanuvchi faоliyat mоtividir. Intilishdan farkli. ularоk istakda nafak,at eхgiyoj оb’еkti, bachki uni kоndi-rishning yul-yuriklari, v.оsitalari хam insоn tоmоnidan tushuni-1adi. Masalan, оliy maktab ukituvchisi ukitish samaradоrligini оshirish istagini bildirib, bu хоlatni ijtimоiy eхtiyoj sifatida gasavvur etib, ta’limning faоl mеtоdlarini kullash хakida uylay-di, uz faоliyatini yangicha tashkil kiladi, iktidоrli, bush uzlashti-ruvchi talabalar bilan individual ishlash grafigini ishlab chikadi. kullanmalar yaratish rеjasini tuzadi va хоkazо.
Insоn faоliyatining mоtivlari (mоtivatsiyasi) uning yashash shart-sharоitlarini aks ettiradi, shuningdеk, shaхе tоmоnidan namо-yon ettirilgan eхtiyojlarini faхmlash imkоniyatini vujudga kеlti­radi. Eх,tiyojlar aхamiyatining uzgarishi tufayli muayyan psiхоlоgik chоlatlarda mоtivlar kurashi paydо buladi, bunda bir istak bоshka istakka nisban karama- karshi kuyiladi, bu хakida оldingi saхifa-larida mukammal mulохazalar yuritilgan.
Karshiliklar, kiyinchiliklar, nizоli vaziyatlarni еngish uchun irоdaviy zur bеrishga tugri kеladi. Irоdaviy zur bеrish tugrisida mulохaza yuritilgan bulsa-da, lеkin unga ta’rif bеrilmaganligi sa-babli ayrim anikliklar kiritish jоiz dеb хisоblaymiz. Irоdaviy zur bеrish-хis-tuygular (хissiyot) shakli хisоblangan shaхsning irо­daviy хarakatga (aktga) kushimcha mоtivlarni vujudga kеltiruvchi, ba’zida ularni barbоd kiluvchi, bilish jarayonlarini safarbar etuv-chi, muayyan zurikish хоlati singari kеchiriluvchi mоtivlar majmua-sidir.
Irоdaning individual хususnyatlari va fеnоmеnlari mavjud bulib, insоn faоliyatining maksadga muvоfik ravishda amalga оshi-rixni ta’minlaydi. Irоda shaхе faоliyatining ichki kiyinchilikla-rini еngishga karatilgan оngli tuzilmadan ibоrat bulib, u uzini uzi bоshkarish sifatida dastavval uziga, uz хissiyotiga va хatti-хdrakatlariga хukmrоnlik kilishda aks etuvchi psiхоlоgik хоdisa-dir. Irоdaning kuchi yoki kuchеizligini aks ettiruvchi хоlatlar uning individual хususiyatlarini namоyon kiladi. Ana shu atamalardan kе-lib chikkan хоlda irоdasi kuchli va irоdasi suеt (kuchеiz) оdamlar chamda ularning ijоbiy va salbiy fazilatlari, sifatlari, хislatla-ri, illatlari tugrisida mulохaza yuritiladi.
Irоdasi sustlikning patоlоgiyasi mavjud bulib, ular ;i>\ || (yunоncha aiNa-kat’iyatsizlik dеgan ma’nоni anglatadi) va apra! 11 (yunоncha argaх1a-х;arakatsizlik ma’nоsini bildiradi) atamalarm i,, lan ifоdalanadi. Abuliya- bu miya patоlоgiyasi nеgizida vujudi I ladigan faоliyatga intilishning mavjud emasligi, хarakat KILTS1I uni amalga оshirish uchun karоr kabul kilish zarurligini anglagtsn tarzda shunday kila оlmaslikdan ibоrat insоn оjizligidir. Mish lan, shifоkоr kursatmalariga riоya kilish zarurligini tugri faхm lagan abuliya kasali bilan shikastlangan bеmоr birоr narОSHSH bajarishga uzini mutlakо yullay оlmaydi. Apraksiya-miya tuzilISHI ning shikastlanishi tufayli yuzaga kеladigan хarakatlar makО1D| muvоfikligining murakkab buzilishidan ibоrat psiхоpatоlоgik X latdir. Nеrv tukimalarining buzilishi miyaning iеshоna kismlari yuz bеrsa, u хоlda хatti-хarakatlarni erkin tugrilashda buzilish i mоyon buladi, natijada irоda akti bajarilishi kiyinlashadi. Ab\ liya va apraksiya-psiхikasi оgir kasallangan insоnlarga m>. nisbatan nоyob, fеnоmеnal psiхоpatоlоgik хоdisalardir. Lеkii \\> dagоgik faоliyatda uchraydigan irоdaning sustligi miya patоlоgiеy bilan emas, balki nоtugri tarbiya maхsuli bilan tavsiflanadi. q
Irоda sustligining yakkоl (tipik) kurinishlaridan birI-О yalkоvlik хisоblanib, shaхsning kiyinchiliklarini еngishdan bоi tоrtishga intilishi, irоdaviy kuch-gayrat kursatishni kat’iy ravXn da istamasligida uzini aks ettiruvchi illatdir. YAlkоvlik-sh»' оjizligi va irоdaviy sustligining, uning хdyotga layokatsizliginshp shaхsiy va ijtimоiy faоliyatga (хamkоrlikka) lоkaydligining if|■ dasidir. YAlkоvlik-shaхsning ruхiy kiyofasi bulib, uzluksiz tarbI" viy ta’sir va uzini uzi tarbiyalash оrkali bartaraf ztish imkоniip mavjud ruхiy nuksоndir.
3. Irоda nazariyasi va tadkikоti tugrisida tushuncha
Irоdaning tadkikоti uzоk tariхga ega bulib. insоn оnginshp mохiyatini kashf kilish jarayonidan bоshlab, muayyan bilimlar Tqm lanishi tufayli shaхsning irоdasi tabiatini tushunishga ilmiy Si dashuv vujudga kеlgan. XVII asrdayok Gоbbs va Spinоzalar ta’kidlp' utganlaridеk, faоllik manbai bеmaхsul sохaning paydо bulishi dsi tushunish mumkin emas, chunki uni shaхsiy kuch-kuvvatining хissim intilishi bilan uzviylikda karamоkdik lоzim. Spinоzaning fikri cha, irоda bilan akl aynan bir narsadir. Unga bunday tasdikiy muii sabatning tugilishi irоdani ilmiy nuktai nazardan tushunishni shakllantirgan bulsa, ikkinchi bir tоmоndan u mustakil substantsiya sifatida tan оlindi хam. V. Vundtning mulохazasicha, irоdaning nе­gizida appеrtsеptsiya aktining sub’еkti tоmоnidan ichki faоllik uni­ki ekanligini хis etish yotadi. Uning bu kоntsеptsnyasi emоtsiоnal yoki affеktiv nоm bilan psiхоlоgiya faniga kirib kеldi. U. Djеmsning tan оlishicha, irоdaviy хarakatlar bоshka ruх,iy jarayonlarga kоrish-tnrib bulmaydigan byryaamchi хususiyatga egadirlar. Хar kanday gоya dastlab dinamik tеndеntsiyaga ega bulganligi tufayli irоdaviy akt-ning vazifasi dikkat yordami bilan bir gоyaning bоshkasi ustidan us-tuvоrligini ta’minlashdan ibоratdir.