1. Kimyoviy termodinamika asoslari. Kimyoviy reaksiya tezligi va kimyoviy muvozanat. Misol va masalalar yechish

KIMYOVIY TERMODINAMIK JARAYONLAR
Reja
1.Kimyoviy termodinamika asoslari.
2.Kimyoviy reaksiya tezligi va kimyoviy muvozanat.
3.Misol va masalalar yechish.

Termodinamika fizik, texnik va kimyoviy termodinamikalarga bo‘linadi. Termodinamika issiqlik bilan ishni o‘zaro o‘tish hodisalarini ifodalaydigan makroskopik nazariyadir. Termodinamikada ko‘riladigan makroskopik sistemalarning muhim tomoni shundan iboratki, ularning energiyasini bevosita o‘lchab bo‘lmaydi, faqat sistema alohida zarrachalari (atom, molekula, ion) energiyasining o‘zgarishini o‘lchash imkoniyati bor. Makroskopik sistema energiyasining o‘zgarishi issiqlik yoki ish ko‘rinishida aniqlanadi. Avval issiqlik va ish bir-biridan mustaqil ravishda ko‘rib chiqilar edi. Faqat XIX asrning o‘rtalaridagina makroskopik sistemada ichki energiyaning qandaydir fizik kattalik sifatida mavjud ekanligini o‘rnatishga muvaffaq bo‘lindi. Buning uchun esa, avval noma’lum bo‘lgan tabiat qonuni–termodinamikaning birinchi qonunini ochish talab qilindi. Keyinchalik boshqa o‘lchab bo‘lmaydigan kattaliklardan (entropiya, kimyoviy potensial) foydalanish zarurati tug‘ildi. Bunday o‘lchab bo‘lmaydigan kattaliklarning termodinamikaning matematik apparatida keng qo‘llanilishi termodinamika fanining o‘ziga xos tomoni bo‘lib, uni o‘rganishni juda ham qiyinlashtiradi. Ammo, har bir o‘lchab bo‘lmaydigan kattalik termodinamikada o‘lchanadigan kattaliklarning funksiyalari sifatida aniq belgilangan va termodinamikaning barcha xulosalarini tajribada tekshirish mumkin. Sistema xossalarini ifodalash uchun maxsus termodinamik o‘zgaruvchilardan yoki termodinamik parametrlardan foydalaniladi. Ular yordamida issiqlik va ishning o‘zaro o‘tishlari bilan bog‘liq bo‘lgan hodisalar fizik kattaliklar orqali ifodalanadi. Bularning hammasi makroskopik katta-liklar bo‘lib, molekulalar katta guruhining xossalarini ifodalaydi. Ushbu kattaliklarning hammasini bevosita o‘lchab bo‘lmaydi.

Kimyoviy termodinamikaning vazifasi termodinamika qonunlarini kimyoviy va fizik-kimyoviy hodisalarga qo‘llashdan iborat. Kimyoviy termodinamika, o‘z navbatida, klassik (fenomenologik) termodinamika, nomuvozanat jarayonlarning termodinamikasi, statistik termodinamika bo‘limlaridan iborat. Termokimyo va kimyoviy muvozanatlar ham kimyoviy termodinamika ta’limotining asosiy qismlaridir. Fenomenologik termodinamikada termodinamikaning nazariy asoslari bayon qilinadi hamda ularni fizikaviy muammolarni hal qilishda qo‘llash imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Statistik termodinamika ham aslida statistik fizikaning bir qismi bo‘lib, spektrokimyoviy ma’lumotlar yordamida turli moddalarning asosiy termodinamik funksiyalarini hisoblash usullari ishlab chiqilganligi sababli, kimyoviy termodinamika uchun ahamiyatlidir. U statistik mexanika qonunlariga asoslangan bo‘lib, statistik usullar yordamida rivojlanadi. Nomuvozanat jarayonlarning termodinamikasi relyativistik termodinamikadan ham yoshroq fan, lekin hozirdayoq amaliy ahamiyat kasb etmoqda. Qaytmas jarayonlarning umumiy termodinamikasi hozirgacha yaratilmagan, ammo ayrim tashish hodisalari uchun barcha savollarga juda ham ishonchli javoblar olinganligi qaytmas jarayonlarning zamonaviy chiziqli termodinamikasini ishlab chiqish imkoniyatini berdi. Qaytmas chiziqli jarayonlar termodinamikasi klassik termodinamika bilan chiziqli qonunlarning umumlashuvidir.
Termodinamika o‘zining barcha jihatlari bo‘yicha to‘la hayotiy fandir. Termodinamikaning rivojlanishiga falsafa va shishasozlik san’atidan tortib nazariy mexanika, issiqlik texnikasi, fizika va kimyo kabi fanlargacha ta’sir ko‘rsatgan. Termodinamika tabiatning ikkita, nazariy tarzda ishlab chiqish mumkin bo‘lmay, balki insoniyatning ko‘p asrlik tajribasini umumlashtirish natijasi bo‘lgan, umumiy qonunlarini qo‘llashga asoslangandir. Ushbu qonunlarning to‘g‘riligi tabiatda ularni inkor etuvchi jarayonlarning yo‘qligi bilan tasdiqlanadi. Termodinamikada borayotgan jarayonlarning mexanizmlarini, ularni keltirib chiqarayotgan kuchlarning tabiatini bilish shart emas. Bunda o‘rganilayotgan sistemaning bir holatdan boshqasiga o‘tish yo‘li emas, balki boshlang‘ich va oxirgi holatlarigina ahamiyatlidir. Shuning uchun klassik termodinamikada jarayonlarning tezliklari o‘rganilmaydi va uni kimyoviy kinetikaga qo‘llab bo‘lmaydi. Termodinamikaning bunday chegaralanganligi, vaqt o‘tishi bilan, albatta, yo‘qotiladi. Hozirgi kunlardayoq qaytmas jarayonlar termodinamikasi tezlik bilan rivojlanayotgan soha bo‘lib, kinetik masalalarni termodinamik nuqtai nazardan ko‘rib chiqmoqda.
Termodinamikaning rivojlanish bosqichlarini bilmasdan turib, uning hozirgi zamondagi holatini o‘zlashtirish juda murakkabdir. Termodinamikani o‘rganish harorat bilan tanishishdan boshlanishi kerak. Termometrlar va termometrik shkalalarning yaratilish tarixini bilish ham termodinamikani tushunishda juda muhimdir.
Termodinamika fani harorat, issiqlik va issiqlik bilan ishning bir-biriga aylanishi haqidagi fandir: “termo”–issiqlik, “dinamis”–kuch, ish. Keyinchalik “dinamis” so‘zida faqat “kuch” tushunchasi saqlanib qolgan va shuning uchun termodinamika so‘zi bilan uning mazmuni orasida qarama-qarshilik vujudga kelgan. “Termodinamika” atamasini birinchi bor 1854 yili Tomson taklif qilgan. “Dinamika” so‘zining ishlatilishi nomuvozanat holatlarni ko‘z oldimizga keltiradi, ammo bunda termodinamika bilan butunlay tanish bo‘lmagan odamgina chalg‘ishi mumkin. Fanga “termodinamika”ning o‘rniga “termostatika” atamasini kiritish takliflari ham bo‘lgan, lekin ushbu takliflar qabul qilinmasdan qolib ketdi. Bu yerda “dinamika” so‘zi harakatdagi sistemalarni o‘rganishni bildirmaydi, balki jarayon natijasida sistema bir muvozanat holatdan ikkinchisiga o‘tganda uni termodinamik parametrlarining o‘zgarishini, turli jarayonlarda bajarilgan ish, issiqlik va ichki energiyaning o‘zgarishini, ya’ni sistemadagi energiya balansini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, termodinamika jarayonning yo‘nalishini, borish-bormasligini ham ko‘rsatib beradi.
Haroratni tushunish manbai–issiqlikni “sezish”dir. Issiqlikni “sezish” orqali aniqlash odamni aldab qo‘yishi mumkin, degan fikrlar noto‘g‘ri ekanligini quyidagi tajribadan bilishimiz mumkin. Bir qo‘limizni issiq suvli, ikkinchisini sovuq suvli idishga tiqaylik, so‘ngra ikkala qo‘limizni issiq va sovuq suvlar aralashtirib yuborilgan idishga tiqaylik. Birinchi qo‘limiz uchun suv sovuq tuyulsa, ikkinchisi uchun issiq bo‘lib tuyuladi. Ushbu tajriba haqida fikr yuritgan buyuk A.Eynshteyn issiqlik tuyg‘ularimizning ishonchsizligi haqidagi fikrni aytgan. Ammo, tajribaning noto‘g‘ri qo‘yilganligini shunday katta olim ham nazarga olmagan ekan. Uchta idishdagi suv bilan o‘tkazilgan tajribada ikkala qo‘limizda, albatta, turlicha issiqlik tuyg‘ulari bo‘ladi. Lekin haroratni o‘lchash yoki u haqida fikr yuritish uchun tajribani bunday o‘tkazish mutlaqo noto‘g‘ridir. Mazkur tajribaning xatosi nimada? Haroratni termometr yordamida o‘lchaganimizda ham termometrdagi suyuqlik harakatdan to‘xtaguncha kutib turishimiz shart. Shunda ikkala termometr ham uchinchi idishdagi suvning haroratini bir xilda ko‘rsatadi. Termometrda haroratni o‘lchayotganimizda qo‘llashimiz zarur bo‘lgan tartibni qo‘limiz orqali tajriba qilayotganimizda ham tatbiq qilishimiz shartdir.
Birinchi termometrni italiyalik olim G. Galiley yaratgan bo‘lib, uni termoskop deb atagan va unda termometrik modda sifatida havo olingan. Termometrik shkala hali o‘ylab topilmagani sababli, bir haroratni ikkinchisiga solishtirish uslubidan foydalanilgan. Keyinroq G. Galiley shogirdlari bilan birgalikda hozirgi termometrlarga o‘xshash termometrni yaratdi va termometrik shkala tuzish uchun ikkita doimiy nuqtalarni taklif etdi: quyi nuqta sifatida qorning va yuqori nuqta sifatida hayvonlar tanasining haroratlarini. Farengeyt tomonidan kiritilgan termometrda (1714) quyi nuqta sifatida muz, tuz va novshadillarning aralashmasi olingan va ushbu harorat sun’iy ravishda erishish mumkin bo‘lgan eng quyi harorat, deb hisoblangan va nol sifatida qabul qilingan. Yuqori doimiy nuqta sifatida odam tanasining harorati olingan bo‘lib, uni Farengeyt 12 deb belgiladi. Ikkita doimiy nuqtalar oralig‘i 12 ta teng qismlarga bo‘lingan va xuddi shunday teng bo‘limlar doimiy nuqtalarning ikki tarafiga ham belgilangan. Keyinchalik, har bir gradusning qiymatini qulayroq qilish maqsadida, ushbu sonlar 8 ga ko‘paytirilgan. Shundan so‘ng, yangi shkala bo‘yicha suvning muzlash harorati 32 ⁰F ga (0 ⁰S), qaynash harorati esa, 212 ⁰F ga (100 ⁰C) teng bo‘ldi: 1F = 5/9C va Farengeytdan Selsiyga o‘tish S = 5/9 (F-32) munosabat orqali amalga oshiriladi.
Juda muhim xulosalarga keltirgan tadqiqotlarni 1817 yilda Dyulong va Pti amalga oshirganlar. Ular termometrik modda sifatida havo, simob, temir, mis va shishalarni qo‘llab, termometrik moddaning hajmi yuzdan bir qismga oshishini [ushbu modda suyuqlanayotgan muz bilan (hamma moddalar uchun 0⁰) va atmosfera bosimi ostidagi qaynayotgan suv bilan (hamma moddalar uchun 100⁰) termik muvozanatga kelgan sharoitlarda], termometrik shkalaning bir gradusi bilan solishtirganlar. Turli termometrik moddalar solingan termometrlar qandaydir sistema bilan termik muvozanat sharoitida bir xil holatning o‘zida turli haroratlarni ko‘rsatdi. Demak, termometrik shkalani tuzishning prinsipi bir xil bo‘lgan taqdirda ham haroratning son qiymati termometrik moddaga bog‘liq. Faqat gaz termometrlarining ko‘rsatishi gazning tabiatiga deyarli bog‘liq emas.
Hozirgi termometrlarning ko‘pida termometrik suyuqlik sifatida simob ishlatiladi. Shkala normal bosimdagi suvning muzlash va qaynash haroratlari bo‘yicha belgilanadi. Farengeytning zamonaviy termometrlarida odam tanasining harorati (og‘izda o‘lchangan) 96⁰ ni emas, balki 98,6⁰ ni tashkil qiladi. Ilmiy tadqiqotlarda ishlatilayotgan zamonaviy termometr shved olimi Selsiy (1742) tomonidan yaratilgan. Unda doimiy nuqtalar sifatida 1 atm. bosim ostidagi suvning muzlash (0⁰) va qaynash (100⁰) haroratlari olingan. Shuning uchun eski xalqaro shkala–Selsiy shkalasi yuz gradusli shkala deyiladi. Hozirgi kunda ikkinchi haroratlar shkalasi ham amaliyotda qo‘llaniladi: 1954 yilda taklif qilingan haroratlarning absolyut termodinamik shkalasi bo‘yicha asosiy reper (tayanch) nuqta sifatida suvning uchlamchi nuqtasi olingan va u aniq 273,1600K ga teng deb belgilangan. Shunday qilib, zamonaviy harorat shkalasi bitta doimiy nuqtaga asoslangan (ikkinchi nuqta absolyut noldir). Birgina reper nuqtaga asoslangan harorat shkalasining prinsipial afzalligini birinchi bo‘lib Tomson (Kelvin) 1854 yilda aytgan va bu fikrning to‘g‘riligi faqat 100 yildan keyingina tan olingan. Shu sababli, haroratlarning absolyut termodinamik shkalasi Kelvin shkalasi deyiladi. Selsiy shkalasining 0 ⁰S gradusi Kelvin bo‘yicha aniq 273,15K ga mos keladi. Kelvin shkalasining har bir gradusi absolyut noldan suvning uchlamchi nuqtasigacha bo‘lgan haroratlar intervalining 1/273,15 qismini tashkil qiladi. Eng yangi tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, haroratlarning absolyut termodinamik shkalasi bo‘yicha suvning normal qaynash harorati 373,148K ga, Selsiy shkalasining nol nuqtasi bilan suvning normal qaynash harorati orasidagi interval esa, aniq 100K ga emas, balki 99,998K ga teng. Termodinamikaning ikkinchi qonuni asosida keltirib chiqarilgan termodinamik shkala va ideal gazning haroratlar shkalasi bir-biri bilan mos kelishini ko‘rsatib berish mumkin. Demak, ideal gazlarning hossalariga bog‘lamagan holda, ular asosidagi harorat shkalasidan foydalanish mumkin.
Hozir qo‘llanilayotgan termometrlarni sozlash standart gaz termometrlari yordamida amalga oshiriladi, chunki vodorod va geliy gazlari keng haroratlar oralig‘ida ideal gaz qonunlariga bo‘ysinadi. Bu ikkita haroratlar shkalasi bir-biridan mustaqil ravishda aniqlangan bo‘lib, 1 atm bosim ostidagi muzning suyuqlanish va suvning qaynash haroratlari oralig‘ida Kelvin shkalasidagi TK bilan Selsiy shkalasidagi t⁰S orasidagi bog‘liqlik T = 273,15+t tenglama orqali katta aniqlikda ifodalanadi. Ushbu tenglama Sharl va Gey-Lyussak qonunining V=V₀ (1+bt) tenglamasiga ekvivalentdir (bu tenglamada b=1/273). Termometrik modda sifatida ideal gazlarni qo‘llab, termometrik shkalani tuzish imkoniyati bo‘lganligining ahamiyati juda kattadir. Aslida ideal gazlarning qonunlaridan absolyut nol haroratning mavjudligi haqidagi tushuncha paydo bo‘lgan, bu esa absolyut harorat haqidagi tushunchaning kiritilishiga olib kelgan. Gey-Lyussak gazlarning termik kengayish qonunini ochayotganda haroratni o‘lchashda Selsiy shkalali simob termometridan foydalangan. Yuqori haroratlarda simob va gaz termometrlarining ko‘rsatkichlari orasidagi farq ortib, Gey-Lyussak qonuni tobora taxminiy bo‘lib boradi.
Termometrning yaratilishi termik muvozanat haqidagi qonunning kashf qilinishiga olib keldi. Termik muvozanat haqidagi qonun termodinamikaning nolinchi qonunidir. Haroratni termometrlar yordamida o‘lchash ushbu qonunning qo‘llanishiga bir misoldir.
Termometrik parametr sifatida haroratga bog‘liq bo‘lgan har qanday fizikaviy kattalik olinmaydi. Buning uchun tanlangan funksiya uzluksiz, olingan natijalar qayta takrorlanuvchan va o‘lchash uchun qulay bo‘lishi kerak. Bunday funksiyalar sifatida doimiy bosimdagi jismning hajmi, doimiy hajmdagi jismning bosimi, elektr o‘tkazuvchanlik, termoyelektr yurituvchi kuch kabi parametrlar olinadi. Doimiy haroratning etaloni, ya’ni reper nuqtalar sifatida fazaviy o‘tish haroratlaridan foydalaniladi. Haroratlarning har qanday empirik shkalasini tuzish uchun quyidagi shartlardan foydalaniladi: gradusning o‘lchami ikkita reper harorat nuqtalari orasidagi farqning qiymati bo‘yicha tanlanadi; empirik shkalalarda nol haroratning holati ihtiyoriydir; ushbu haroratlar intervalida termometrik funksiya chiziqli deb qabul qilinadi. Ammo termometrik funksiyalarning ko‘pchiligi chiziqli emas, shu sababli nazariy termodinamikada haroratlarning empirik shkalasi qo‘llanilmaydi.
Nazariy tarzda aniqlangan (yoki absolyut) har qanday termometrik foydalanib, obektiv fizikaviy harorat shkalasini tuzish funksiyadan mumkin. Bunday maqsad uchun termodinamikada ideal gaz holati tenglamasi qo‘llaniladi: