1. Kreditning bahosiga tasir etuvchi omillar Markaziy bank va uning funksiyalari

Reja;
1.Kreditning bahosiga tasir etuvchi omillar
2.Markaziy bank va uning funksiyalari
3.Pulning metallik nazaryasiga nisbatan tanqidiy qarashlar

Kreditlarni bahosiga quyidagi omillar ta’sir etadi. 

Bank tomonidan berilgan kreditlarning iqtisodiyotning tarmoqlari o’rtasida joy 
lashtirilganlik holati. 
Ushbu yo’nalishning ahamiyati shundaki, tijorat banklari kredit portfelini 
diversifikatsiya qilishning asosiy mezonlaridan biri kreditlarni mijozlarning tarmoq 
xususiyatiga ko’ra joylashtirilganligi hisoblanadi. Shu jixatdan olganda, ushbu yo’nalish 
kredit siyosatining samaradorligini belgilashda hisobga olinadigan asosiy omillardan biri hisoblanadi.
II. Tijorat banki tomonidan berilayotgan qisqa va o’zoq muddatli kreditlarning o’zaro nisbati. Tijorat banklari faoliyatining mazmuniga ko’ra, avvvalo, qisqa muddatli kreditlash institutlari hisoblanadi. Ular xo’jalik sub’ektlarining aylnma mablag’larga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishda muhim rol o’ynaydi. Ko’pchilik rivojlanayotgan davlatlarda 
inflyatsiya darajasining nisbatan yuqori va nobarqaror ekanligi tijorat banklarining kredit 
portfelida qisqa muddatli kreditlarning salmog’ining yanada oshishiga sabab bo’ladi. 
Inflyatsiya darajasi nisbatan yuqori bo’lmagan va barqaror bo’lgan sharoitda o’zoq 
muddatli kreditlar xajmini oshirish tijorat banki daromad bazasini mustaxkamlashning 
sinalgan usullaridan biri hisoblanadi. 
III. Tijorat banklari tomonidan berilgan jami kreditlar hajmida muddati o’tgan 
kreditlar salmog’ining o’zgarishi. 
Tijorat banklari tomonidan berilgan jami kreditlar hajmida muddati o’tgan kreditlar 
salmog’ining o’zgarishi kredit siyosatining samaradorligini tavsiflovchi asosiy 
ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. 
Rivojlangan xorijiy davlatlarda bank amaliyotida, xususan, G’arbiy Evropa 
davlatlarining bank amaliyotida muddati o’tgan kreditlar jami kredit qo’yilmalari hajmidagi 
salmog’ini 3 foizdan oshmasligi normal xolat hisoblanadi. Bu ko’rsatkichning yo’l qo’yilishi 
mumkin bo’lgan chegaraviy miqdori 5 foizni tashkil qiladi. 
IV. Kreditlardan olingan foizli daromadlarning jami foizli daromadlar hajmidagi 
salmog’ining barqarorligini ta’minlash. 
Tijorat bankining moliyaviy barqarorligini ta’minlashning birlamchi omillaridan biri 
kreditlardan olingan foizli daromadlarning jami foizli daromadlar hajmidagi yuqori va 
barqaror darajasini ta’minlash hisoblanadi. Buning boisi shundaki, kreditlash tijorat banklari 

faoliyatining asosiy yo’nalishi hisoblanadi. Shuning uchun banklar yalpi daromadining asosiy 

qismini kreditlash faoliyatidan olishlari lozim. 
V. Kreditlash shakllaridan foidalanish darajasi. 
Kreditlash shakllaridan to’laqonli tarzida foydalanish kredit siyosatining 
samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Kreditlash 
shakllari bankning kreditlash imkoniyatini oshirishga bevosita ta’sir qiladi. 
Hozirgi vaqtda, Respublikamiz bank amaliyotida kreditlashning asosan ikki shaklidan 
foydalanilmoqda. Bo’lar mijozni alohida ssuda hisobraqamidan kredit liniyasi ochmasdan 
turib kreditlash shakli va faktoring shaklidir. 
Respublikamiz tijorat banklari tomonidan kreditlashning overdraft, kontokorrent, 
kredit liniyasi ochish yo’li bilan kreditlash, forfeyting shakllaridan foydalanilmayotganligi 
ularning kredit siyosatining samaradorligiga salbiy ta’sir qiladi. 
VI. Foizlarni o’stirmaslik maqomiga ega bo’lgan kreditlar va ularga hisoblangan 
foizlar miqdoining o’zgarishi. 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998 yil 2 dekabrdagi “Tijorat 
banklarining kreditlari bo’yicha foizlarni o’stirmaslik siyosati to’g’risida”gi Nizomga ko’ra, 
banklar quydiagi hollarda kreditlarga foiz hisoblashni to’xtatadilar: 
a) Bir yilgacha muddatga berilgan kreditlar uchun kreditning asosiy summasini va 
foizlarni to’lash 90 kun va undan ortiq muddatga kechiktirilgan holda, yaxshi ta’minlangan 
va tiklash jarayonidagi kreditlar bundan mustasno; 
b) Bir yildan ortiq muddatga berilgan kreditlar uchun kreditning asosiy summasini va 
unga hisoblangan foizlarni to’lash 90 kun va undan ortiq muddatga kechiktirilgan holda, 
yaxshi ta’minlangan va tiklash jarayonidagi kreditlar bundan mustasno; 
v) Berilgan kreditning asosiy summasi yoki unga hisoblangan fozlarni qaytarilish 
muddati necha kunga kechiktirilganligidan qat’iy nazar banklarda shubxa uyg’otgan xolda. 
Foiz hisoblash to’xtatilgan kundan boshlab hisoblangan foizlar summasi tegishli foizli 
daromadlar hisobraqamidan chegirib tashlanishi lozim. Bunda tegishli foizli daromadlar 
hisobraqami debetlanadi, 16309-“Hisoblangan, lekin undirilmagan foizlar” hisobraqami 
kreditlanadi. 
VII. Banklarning kreditlash faoliyatida garov ob’ektlaridan foydalanish samaradorligi. 
Respublikamiz tijorat banklarining faoliyatida kreditlarni garov asosida berish kredit 
siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu sababli, garov ob’ektlaridan 
unumli foydalanish masalasini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda asosiy e’tibor 
garov ob’ektlarini sotish evaziga kreditlarning asosiy qarz summasi va ularga hisoblangan 
foizlarni undirishga qaratiladi. 
VIII. Tijorat banklarining etarli darajada barqaror resurs manbalariga ega ekanligi. 
Tijorat banklarining samarali kredit siyosatini amalga oshirish imkoniyati bevosita 
ularni etarli darajada kredit resurslari bilan ta’minlanganligiga bog’liq. 
Hozirgi kunda kredit siyosatini to’zishda har bir tijorat banki mustaqil bo’lib, ular 
kredit siyosatining mohiyati, maqsadi va tarkibini takomillashtirib bormoqda. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning faoliyatida xo’jalik sub’ektlarini kreditlash 
funktsiyasi birinchi darajali ahamiyatga ega bo’lganligi uchun banklar faoliyatining 
samaradorligi va likvidliligini ta’minlash uchun avvalambor, banklarning kredit siyosatini 
turli ishlab chiqishga e’tibor berish zarur. Banklar oladigan daromadlar uning aktiv 
operatsiyalari natijasida, asosan kredit operatsiyalar tufayli vujudga kelishi banklar 
tomonidan kredit siyosatini oqilona tanlash va o’tkazishni taqazo qiladi. 


 Markaziy bank va uning funksiyalari
Kredit moliya-tizimining barqarorligini t a ’minlash, uning alohida 
b o ‘g ‘i n la r in in g b irin c h i n a v b a t d a tijo ra t b a n k la r i f a o l iy a tin in g
barqarorligini t a ’minlash m am lakat markaziy b ankning asosiy vazifasi 
hisoblanadi.
M arkaziy bankning yana bir asosiy vazifalaridan kredit organlari 
(tizim i)n ing faoliyatini tartibga solish va u m u m la s h tir is h d a n ibo- 
ratdir.
U zoq yillar m obaynida tijorat banklari va emission b anklarining 
bajaradigan funksiyalari q o ‘shilib ketdi. Bular qatoriga b ank no tlarn i 
e m is s iy a q ilis h n in g m a r k a z l a s h u v i b ir q o ' l d a y o k i b i r n e c h a
banklarning q o ‘lida, ya’ni davlatning maxsus qonuniy dalolatnom alari 
b ila n q o 'l l a b - q u v v a t l a n a d i g a n b a n k l a r q o ' l i d a u s h la b t u r i s h i , 
keyinchalik esa ular orasidan yiriklarini ajratib so‘ng emissiya chiqarish 
huquqini berilishini, yoki a lo h id a m arkaziy emission b a n k la r deb 
n o m la n u v c h i banklarning p a y d o b o 'lis h ja ra y o n la rin i misol qilib 
keltirish mumkin.
Zamonaviy ikki pog'onali b an k tizimi ko‘p sonli tijorat banklari 
va yagona Markaziy bankga asoslangan bank tizimi shu y o ‘l bilan 
vujudga keldi. Odatda Markaziy b a n k — bu davlat banki, masalan, 
Angliya banki, Fransiya banki, Buides bank, Yaponiya banki, Shvetsa- 
riya milliy banki, Finlandiya banki va h.k. yagona b anklardan tashkil 
topadi. Biroq AQ SH Markaziy b a n k 12 hududiy Federal banklardan, 
y a ’ni federal rezerf tizimi ( F R T ) b o sh q a ru v kengash t o m o n i d a n
boshqariladigan b o ‘limlardan iboratdir.
Markaziy bank kapitaliga b o ‘lgan m ulk shakliga k o ‘ra u la r Davlat 
(kapital davlatga tegishli) a k s iy a d o r va aralash kapitalli turlariga 
b o ‘linadi.
B a’zi Markaziy banklar D avlat banklari k o ‘rinishlarida shaklla- 
nadi. Ularga Nemis Federal Banki ( G e rm a n iy a Buides banki). 1957- 
yilda Rexs bankning davomchisi (1975-yilda paydo b o ‘lgan ) sifatida 
shakllandi. Ba’zi Markaziy b an klar — oldin xususiy b a n k m asalan,

Angliya banki (1694), Fransiya banklari (1800) sifatida keyinchalik 

esa milliylashtirilib davlat bankiga aylantirilgan.
Aksioner turidagi Markaziy bank qatoriga AQSH F R T (Federal 
Rezerv tizimi) kiritish m umkin. F R T 1913-yildagi Federal Rezerv 
tizimi asosida paydo bo'lgan aralash turdagi Markaziy banklar jumlasiga 
kapitalida davlat, aksioner va xususiy va kapital ishtirok etgan banklar 
kiradi. Bu guruhlar qatoriga kiaivchi Yaponiya banklar (1882-y.) misol 
qilinib keltirilishi mumkin. Q o n u n b o ‘yicha 1942-yilda 55% ustav 
kapitali davlatga tegishlidir. Deyarli barcha mamlakatlarda Markaziy 
bank huquqiy m e ’yorlarini tartibga soluvchi, aniqlovchi (belgilovchi) 
qonunlar mavjuddir.
Turli mamlakatlarda Markaziy banklarga turli funksiyalarni belgilab 
berilishi m u m k in . Lekin M arkaziy bank doim o Davlat va bank 
belgilarini o ‘zida mujassamlashtirgan Davlatning tartibga soluvchi 
organi b o l i b qoladi.
M am lakatning Markaziy Banki — shu davlat bank tizimining 
asosiy qismi b o ‘lib hisoblanadi. Markaziy bank — birinchi o ‘rinda 
davlat va iqtisodiyot o'rtasida vositachi bo'lib xizmat qiladi. Ammo 
Markaziy bank o ‘z oldiga foyda olishni rnaqsad qilib qo'ymaydi.
Markaziy bank funksiyalari uzoq yillar mobaynida deyarli o ‘zgarmay 
aniq modifikatsiyalangan ko'rinishga egadir.
Turli iqtisodiy adabiyotlarda va o'quv darsliklarida Markaziy bank 
funksiyalari turlicha talqin qilinadi.
Masalan V.M. Usoskinning fikriga k o ‘ra Markaziy bank funksiya- 
lariga:
— kredit pullari (banknotlar) emissiyasi;
— b a n k la r u c h u n va b o sh q a kredit tashkilotlari u c h u n turli 
xizmatlarni amalga oshirish;
— huk u m atn ing moliyaviy agenti funksiyasi;
— markazlashgan oltin-valuta zaxiralarini saqlash;
— pul-kredit siyosati tadbirlarini o ‘tkazish kabilar kiradi.
«Pul kredit va banklar» kitobining mualliflari fikricha Markaziy 
bankning asosiy funksiyasi: — «muomalaga kredit pullari- banknotalarni 
chiqarish va pul m uomalasini tartibga solishdan iboratdir».
Sh u nday qilib, Markaziy banklar — «banklar banki»ga aylantirib 
yuborildi, y a ’ni ularning mijozlari bo'lib tijorat banklari hisoblanadi. 
M a rk a z iy b a n k la r o ‘zla rin in g jo riy (depozit) raq a m la rid a tijorat 
banklarining pul mablagMarini aks ettiradi, ularning naqd pullarini 
t o id iris h g a bog'liq operatsiyalarni amalga oshiradi, tijorat banklariga

• kreditlar b e ra d ila r. M a rk a z iy b a n k la r k o ‘p h o lla rd a D a v l a tn i n g

  
  bankirlari hisoblanadi.
  Shu bilan barcha emission banklaming yana bir asosiy funksiyalariga 
  ochiq bozordagi operatsiyalar va deviz operatsiyalari kiradi. U la r
  davlatning qimmatli qog‘ozlarini sotish va olish, xorijiy valutalarni hamda milliy valuta kurslarini ushlab turish maqsadida sotadi va sotiboladi.
  Lekin, u m u m a n olganda Markaziy banklar tomonidan bajariladigan 
  operatsiyalar quyidagi t o ‘rt guruhga (turga) bo‘linadi:
  1. Banknotlarning m onopol emissiyasini amalga oshirish;
  2. Markaziy bank- banklar banki hisoblanadi;
  3. Markaziy bank- h ukum at bankiri hisoblanadi;
  4. Markaziy bank pul- kreditni tartibga soladi va bank nazoratini 
  amalga oshiradi.
  Markaziy banklarga davlat vakili sifatida qonuniy tarzda ban k- 
  notlarni m onopol ravishda emissiya qilish biriktirilgan, y a ’ni umum-milliy kredit pullarini bosib chiqarish yuklatilgan. T a ’kidlash kerakki, 
  sanoati rivojlangan m a m la k a tla r d a b a n k n o ta l a r pul m a s s asining sezilarsiz qismini tashkil etadi, shuning uchun Markaziy bankning monopol emissiya funksiyasi birm uncha pasaytirilgan.
  Biroq banknotalarni chiqarish funksiyasi mamlakatdagi pul zaxira- 
  larini tashkil qiluvchi, ch akana pul m uomalasini naqd banknotalar 
  bilan ta ’minlash va kredit tizimining likvidliligini t a ’minlash vositasi 
  hisoblanadi. Bu funksiyalar naqd pul muomalasi ulushi sezilarli bo‘lgan mamlakatlarda katta ahamiyatga egadir.
  Markaziy bank bevosita tadbirkorlar va aholi bilan hech q a n day
  faoliyat olib bormaydi. U ning asosiy mijozlari b o ‘lib tijorat banklarihisoblanadi.Tijorat banklari Iqtisodiyot va Markaziy bank orasida (o ‘rtasida) vositachi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Markaziy banklar banki sifatida tijorat banklarining zaxiralarini saqlaydi, jum ladan, majburiy zaxira talablari shaklidagi pul mablagMarini saqlaydi, ularning kreditorlari sifatida ishtirok etadi, tijorat banklarining Markaziy bankda ochadigan hisob varaqlari orqali ( 0 ‘zbekiston Respublikasi- hisob-kassa markazi) mamlakat miqyosida naqd pulsiz hisob-kitoblarni am alga oshiradi; banklar va boshqa kredit institutlari ustidan nazoratni olib boradi.Kapitalidagi m ulk shaklidan q a t’i nazar M arkaziy b ank davlat bilan uzviy b o g ‘liqdir. H u k u m a t bankiri sifatida- M a rk a z iy b a n k
  h u kum at g 'a zn achisi o ‘rnida va kreditori sifatida, vakili (agenti),
  12 — O.Yu. Rashidov, va bosh.
  177
  

Moliyaviy maslahatchisi sifatida faoliyat olib boradi(ishtirok etadi). 

Bu o ‘rinda Markaziy bank hukum at tashkilotlari va korxonalarning 
hisob raqamlarini yuritadi, soliqlami va boshqa tushum larni yig‘adi, 
toMovlarni amalga oshiradi.
M arkaziy bank, qoidaga bino an , davlat budjetining kassa ijrosini 
a m a lga oshiradi. D avlatga soliqlar va zay o m lard a n (obligatsiya- 
larda n) tushgan d a ro m a d la r h u k u m at xarajatlarini qoplovchi M a r ­
kaziy bankdagi kazacheylikning foizsiz raqam iga o'tkaziladi (M oliya 
vazirligi).
H ukum atning kreditori sifatida, Markaziy bank davlat zayomlarini yangilarini m uom alaga chiqarish, joylashtirish, o ‘zining portfelini to ‘ldirish uchun davlat qog‘ozlarini sotib olish, davlatga (hukumatga) to‘g‘ri g‘azna kreditlarini berish bilan shug'ullanadi.
Davlat budjetining taqchilligi sharoitida ko'pgina mamlakatlarda 
Markaziy bankning hukumatni kreditlash va davlat qarzini boshqarish 
funksiyalari kuchayadi. Markaziy bank davlat qarzini boshqarish uchun 
usullardan foydalanadi. Masalan, davlat majburiyatlarining kurslariga 
t a ’sir ko‘rsatish maqsadida ularni sotadi va sotib oladi, sotish shartlarini 
o'zgartiradi, turli y o ‘llar bilan xususiy investorlar uchun ularni joziba- 
dorligini oshiradi.
Davlatning vakili (agenti) funksiyasida, Markaziy bank m am lakat- 
ning oltin-valuta zaxiralaridan foydalanadi, milliy pul birligi kursini 
ushlab turish u c h u n valuta bozorlarida valuta intervensiyasi kabi 
vositalardan foydalanadi.
Markaziy bank xalqaro valuta-kredit tashkilotlarda o ‘z mamlakati 
n om idan qatnashadi.
Y u q o r i d a a ytib o ‘t ilg a n la rd a n , u m u m a n o lg an d a , M ark a z iy
bankning barcha funksiyalari o'zaro bog'liqdir. Davlatga kredit berish 
orqali, markaziy bank kredit m uom ala vositalarini yaratadi. H u k u ­
m atning majburiyatlarini chiqarish va qoplash orqali, u ssuda foiziga 
t a ’sir k o ‘rsatadi.
Sanab o ‘tilgan funksiyalari orqali Markaziy bank o ‘zining asosiy 
m am lakat pul-kredit tizimini tartibga solish funksiyasiga asos yaratadi 
va iqtisodiyotni tartibga soladi.
M arkaziy bankning pul-kredit siyosati umumiqtisodiy infratuzil- 
m alarni tartibga solishning, bozor kon
yukturasini yuqori darajada ushlab turish, bandlikka ta ’sir o'tkazish, 
in q iro z li tu s h u m l a r n in g oldini olishn in g ajralm as qismi sifatida 
nam o y o n b o ‘ladi.