1. Markaziy bankning valyuta siyosati mohiyati «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»

Markaziy bankning valyuta siyosati
Reja:

1. 
   Markaziy bankning valyuta siyosati mohiyati
   
2. 
   Markaziy bank valyuta siyosatining asosiy shakllari
   

1. Markaziy bankning valyuta siyosati mohiyati
«O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 3-moddasida: «Markaziy bankning asosiy maqsadi milliy valyuta barqarorligini ta’minlashdan, uning qadrini oshirish va shu orqali baholar barqarorligini ta’minlashdan iborat» deb yozib qo’ yilgan.
«Valyuta barqarorligi» atamasi pul massasi, narx-navo va milliy valyuta ayirboshlash kursining barqaror bo’ lishi tushunchasini o’ z ichiga oladi. Bu esa Markaziy bankning iqtisodiyotni boshqarishdagi ahamiyatini aks ettiradi. Albatta, pul massasiga, narxlarga, ayirboshlash kurslariga ta’sir ko’ rsatuvchi omillar ko’ p bo’ lib, shulardan ayrimlari Markaziy bankning bevosita nazorati va ta’siri ostidadir.
Markaziy bankning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  monetar siyosat va valyutani tartibga solish sohasidagi siyo-satni shakllantrish, qabul qilish hamda amalga oshirish;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali ti-zimini tashkil etish va ta’minlash;
  
• 
  Bank faoliyatini tartibga solish va banklar ustidan nazorato’ rnatish;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin- valyuta zaxiralari-ni, shuningdek, hukumat zaxiralarini kelishuvga ko’ ra saqlash va boshqarish;
  
• 
  Moliya vazirligi bilan birga davlat budjetining kassa ijrosinitashkil etish.
  

Markaziy bank o’ zi belgilangan eng kam miqdorda rezervlar saqlash to’ g’ risida banklarga ko’ rsatma beradi. Majburiy rezervlar Markaziy bankda naqd pul yoki omonatlar ko’ rinishida, Markaziy bank belgilangan tartibda depozitga o’ tkaziladi.
Vakolatli banklarning moliyaviy jihatdan barqarorligini ta’minlash, kreditorlar va mablag’ larni bankka qo’ ygan mijozlarning manfaatini himoya qilish maqsadida MB chet el valyutasidagi operatsiyalar bo’ yicha iqtisodiy-me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqqan.
Valyuta operatsiyalarini amalga oshirish uchun obyektiv asos sifatida tashqi savdo, kapitallar va kreditlarning harakati xizmat qiladi. Xalqaro mehnat taqsimotining yuzaga kelishi va rivojlanishi eksport-import operatsiyalarining yuzaga kelishi va takomillashishiga asosiy sabab bo’ ladi.
Valyuta operatsiyalarining keng ko’ lamda rivojlanishi markaziy banklarga ushbu bozorda erkin harakat qilishga va ayni vaqtda ularni tartibga solishga imkon yaratdi.
Markaziy bankning valyuta operatsiyalarini amalga oshirishga imkon beruvchi bir qator asoslar mavjud bo’ lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko’ rsatish mumkin:

1. 
   Markaziy bankning yetarli miqdorda oltin- valyuta zaxiralariga
   

ega bo’ lishi.
Bizga ma’lumki, ko’ plab rivojlangan davlatlarda, xususan, AQSH, Germaniya, Avstriya, Buyuk Britaniyada davlatga tegishli barcha oltin- valyuta zaxiralari Markaziy (Federal, Rezerv) bank balansiga o’ tkazilgan. Markaziy bankning vazifasi ushbu rezervlardan oqilona foydalanish bilan birga ularni oshirib borish hisoblanadi. Demak, u o’ z balansida chet el valyuta zaxiralariga suyangan holda, hukumat tomonidan belgilangan valyuta siyosati doirasidagi barcha operatsiyalarni amalga oshiradi. Masalan, valyuta investitsiyasini amalga oshirish uchun valyuta kursining tebranishlariga barham bera oladigan miqdorda likvid mablag’ larga ega bo’ lishi lozim (Angliya Markaziy banki ana shu maqsadga xizmat qiluvchi 40 milrd AQSH dollaridagi zaxiraga ega).

2. 
   Markaziy bankning xorijiy mamlakatlarning banklari bilan korrespondent munosabatlarining mavjudligi.
   

Markaziy bankning xalqaro valyuta bozorlaridagi barcha operatsiyalari uning o’ z milliy va xorijiy valyutalardagi korrespondent hisobvaraqlari orqali amalga oshiriladi. Har bir valyuta turiga bittadan korrespondent hisobvarag’ i ochiladi va Markaziy bank boshqa mamlakatlarning Markaziy banklarida o’ z huquqiy holatidan kelib chiqqan holda erkin tarzda korrespondent hisobvaraqlarini yuritishga haqlidirlar.
Hozirgi kunda Markaziy banklar xalqaro valyuta bozorida tijorat banklari bilan raqobat qila olmaydi. Tijorat banklari har yili ulkan miqdordagi mablag’ larni valyuta kursining o’ zgarishini chamalash, valyuta riskini boshqarish maqsadiga sarflaydi. Buning ustiga, Markaziy banklar bevosita tijorat tizimlari bilan kredit, hisob-kitob xizmati ko’ rsatish operatsiyalarini rivojlantirish imkoniyatini cheklaydi. Bunga sabab, ular tijorat strukturalariga xizmat ko’ rsatmaydilar.
Markaziy bankning dilerlariga, odatda, korrespondent hisobvaraqlarining qoldig’ i minimal bo’ lishi kerak, degan majburiy shart qo’ yiladi. Yuqorida keltirilgan omillarning mavjudligi ana shu shartlar bajarilishini taqozo qiladi.

3. 
   Markaziy bankka valyuta operatsiyalarini amalga oshirish
   

tartibini belgilab beruvchi me’yoriy hujjatlarning mavjudligi.
Respublikamizda «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’ g’ risida»gi, «Valyutani tartibga solish to’ g’ risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari Markaziy bankning valyuta operatsiyalarini amalga oshirish uchun huquqiy asos bo’ lib xizmat qiladi. Xususan, «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’ g’ risida»gi Qonunning VI bobida valyutani tartibga solish va xalqaro rezervlarni boshqarish masalalari belgilab berilgan. Ushbu me’yoriy hujjatlarga muvofiq, Markaziy bank rasmiy valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi davlat organi sifatida faoliyat ko’ rsatadi. U o’ z balansidagi rasmiy oltin- valyuta rezervlarini mustaqil tarzda boshqarish huquqiga ega, ayni vaqtda esa ularni samarali boshqarish yuzasidan ham javobgardir.

3. 
   Chet el valyutalari bilan savdo qilishda mavjud bo’ lgan
   

savdo qoidalariga rioya qilish.
Xalqaro valyuta savdosidagi qonunlarda yoki shartnomalarda belgilab qo’ yilmaydigan, ammo hamisha unga rioya qilinadigan ana shunday muhim qoidalar toifasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
Spot bitimlari bo’ yicha valyutalarni 2 ish kuni mobaynida o’ tkazish. Ushbu muddatda ulgurmagan tomon, albatta, jarima to’ laydi.

3. 
   Kotirovkalarni e’lon qilish.
   

Diler valyuta sotmoqchi yoki sotib olmoqchi bo’ lsa, avvalo, o’ zining bankidagi xalqaro ma’lumotlar tizimidan foydalanadi. U kompyuterning displeyidan xalqaro valyuta bozorlaridagi kotirovkalarni kuzatishi mumkin. Shundan keyingina valyuta kursi o’ ziga ma’qul bo’ lgan bankka murojaat qiladi. Qabul qilingan qoida shundan iboratki, hech qaysi diler hech qachon birdan valyutani sotmoqchi yoki sotib olmoqchi ekanligini aytmaydi. Faqat sotish yoki sotib olish kursini so’ raydi.
Kurslar to’ g’ risidagi ma’lumotni olgandan so’ ng, o’ z fikrini izxor qiladi. Bunda bozorda qabul qilingan minimal bitimlar summasi, albatta, e’tiborga olinishi kerak. Masalan, 500 ming AQSH dollari, 1 mln Germaniya markasi, 1 mln Shveysariya franki bo’ lishi mumkin. Amalda valyuta savdosi minimal summadan bir necha barobar yuqori summada amalga oshiriladi.
Shunisi e’tiborliki, yetakchi valyutalar verguldan keyin 4-raqamgacha aniqlikda kotirovka qilinadi.

3. 
   Bitimning yozma tarzda shartnomalarsiz amalga oshiri-lishi.
   

Valyuta savdosi asosan telefon yoki telegraf orqali amalga oshirilgan kelishuvlar asosida sodir bo’ ladi. Birjada esa og’ zaki tarzda bitimlar tuziladi. Ammo ularni bajarish tomonlar uchun majburiy bo’ lib, so’ zsiz bajariladi. Gap yirik summalar ustida ketayotganligi sababli, bitimlarning imzolanishi darhol hujjatlar bilan tasdiqlanadi. Bu esa ularning ishonchliligini oshiradi.
Bitimning imzolanishi quyidagilarni o’ z ichiga olishi kerak:

• 
  ayirboshlanadigan valyutalarni aniqlash;
  
• 
  kurslarni belgilash;
  
• 
  yirik, ixchamlashtirilgan bitim summasini belgilab olish;
  
• 
  valyutada to’ lash;
  
• 
  valyuta o’ tkazilishi lozim bo’ lgan manzilni ko’ rsatish;
  

O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta operatsiyalari, hozirgi kunda, Respublika Oliy Majlisi va hukumatimiz tomonidan aniqlangan monetar siyosatning asosiy yo’ nalishlariga muvofiq amalga oshirilmoqda. Ta’kidlab o’ tish joizki, valyuta savdosida maqsadlilik va ustuvorlik prinsiðiga ko’ proq e’tibor berilmoqda. Ushbu maqsadlarga quyidagilar kiradi:

• 
  eksport uchun mahsulot ishlab chiqarish bilan mashg’ ulbo’ lgan korxonalar;
  
• 
  chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalarning O’ zbekistonda ishlab chiqarish faoliyati natijasida olgan foydalari va dividendlari;
  
• 
  Respublika iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridagi ustu-vor loyihalarda qatnashayotgan korxonalarning so’ m mablag’ lari;
  
• 
  xalqaro turizm xizmati, xalqaro aloqalar bo’ yicha xizmat,xizmat safari va xorijda ta’lim olish bilan bog’ liq xarajatlar.
  

Ushbu maqsadlar uchun valyuta savdosini amalga oshirish tartibi faqat O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi.
Shunday qilib, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta operatsiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo’ lgan barcha asoslarga ega.