1. Markaziy Osiyo insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o’choqlaridan biri
IX bob TURKISTONNING XONLIKLARGA BO‘LINIB KETISHI. UNING
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IX bob TURKISTONNING XONLIKLARGA BO‘LINIB KETISHI. UNING
SABABLARI VA OQIBATLARI . Movaraunnahrda Shayboniylar sulolasi hukmronligining o‘rnatilishi Ma’lumki, XV asrning oxirlariga kelib, Temuriylar saltanati inqirozga yuz tutdi. Bu jarayon ancha avvalroq, Ulug‘bekning fojiali o‘limidan so‘ng boshlangan edi. 12 yoshida Farg‘onada hokimiyat taxtiga o‘tirgan Zahiriddin Muhammad Bobur Movarounnahrni birlashtirish uchun so‘nggi kurashni boshladi1 . Bobur 1483-yil 13-fevralda Andijonda Umarshayx oilasida dunyoga keldi. U 1497-yilda katta qo‘shin to‘plab Samarqandga yurdi. Shaharni yetti oy qamal qilib egalladi va u yerda uch oy hukmronlik qildi. Lekin Andijonda o‘ziga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olonni bostirish uchun orqaga qaytishga majbur bo‘ldi. Bobur Xo‘jandga o‘rnashib, bir yarim yildan so‘ng Andijonda hokimiyatni tiklaydi va yana Samarqand yurishiga tayyorlana boshlaydi. Ammo ahvol og‘ir edi. Bir tomondan, Temur avlodlari o‘rtasida taxt uchun kurash avj olgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, Shayboniy Muhammad Samarqand yurishiga hozirlanmoqda edi. 1499- yilda Shayboniy Muhammad Samarqand taxtini egallab, Temuriylar saltanatiga chek qo‘ydi. Bu davrda Bobur kichik bir guruh (240 kishi) bilan Samarqandga otlandi. Lekin Shayboniy Boburdan oldinroq Samarqandga kiradi. Shaharni egallagan Shayboniy talonchilik maqsadida atrof qishloqlarga chiqib ketganini eshitgan Bobur to‘satdan hujum qilib, Samarqanddagi 8 ming kishilik qo‘shinni tor- mor qilib, shaharni oladi. 1501-yilning bahorida Bobur Muhammad Shayboniy qo‘shinlari bilan jang qilish uchun Samarqanddan chiqadi. Ko‘hak daryosi sohilida bo‘lgan qattiq jang Bobur lashkarlarining mag‘lubiyati bilan tugadi. Bu esa Shayboniyxonga Movarounnahrdagi mavqyeini yanada mustahkamlashga yordam berdi. Og‘ir ahvolda qolgan Bobur 1504-yilda o‘z baxtini izlab Movarounnahrdan butunlay chiqib ketishga qaror qiladi. Tajribali sipoh, dono davlat arbobi darajasiga yetgan Bobur oilasi, yaqinlari va xizmatchi navkarlaridan 200 kishini olib Afg‘oniston sari yo‘l oladi. Qobul shahrini egallab, u yerda qo‘shin to‘playdi. Shayboniyxon Samarqandni olishi bilan amalda Temuriylar hokimiyati inqirozga uchradi. 1500-1508-yillarda Shayboniyxon tinimsiz urushlar olib borib, Farg‘ona, Xorazm, Xurosonni ishg‘ol qiladi. 1508-yilda Jom ostonalarida Temuriylarning oxirgi qo‘shini tor-mor qilingach, ularning Movarounnahrdagi ildizi batamom tugatildi. Kaspiydan Xitoygacha, Sirdaryo etagidan Markaziy Afg‘onistongacha bo‘lgan ulkan mamlakat Shayboniylar mulkiga aylanib qoldi1 . 1510-yilda Marv yaqinida Eron shohi Ismoil bilan to‘qnashuvda Shayboniyxon yengiladi va halok bo‘ladi. Shoh Ismoil Xurosonni egallab, Boburni shimolga – Movarounnahrga yurishga undaydi, unga qo‘shin va yordam va’da qiladi. Bobur 1512-yilda Samarqandga yurib, uni egallaydi. Biroq xalq uni shoh Ismoilning gumashtasi deb, qo‘llab-quvvatlamadi. Shunga qaramay, so‘nggi temuriy Bobur taxt uchun qattiq kurashadi. Biroq 1513-yilda u Shayboniy Ubaydulla va Muhammad Temurlardan mag‘lubiyatga uchraydi. Shu bilan Bobur va Shoh Ismoil o‘rtasidgi ittifoq barham topadi. Bobur Qobulga qaytgach, 1525-yilda Hindistonga bostirib kiradi va Dehli sultonini, so‘ngra rajputlar hokimi Rang Sint qo‘shinini tor-mor qiladi. Bobur bu o‘lkada tarixda Buyuk mo‘g‘ullar nomi bilan shuhrat topgan Boburiylar saltanatiga asos soladi. Boburiylar sulolasi Hindistonda 332 yil (1526-1858 yy.) hukmronlik qildi2 . Shunday qilib, Amir Temur va uning avlodlari 144 yil Movarounnahrda, 37 yil Xurosonda, 332 yil Hindistonda, jami bo‘lib tarix sahifasida 513 yil o‘z mavqyelarini saqlab turdilar. Shayboniylar Movarounnahrni 1500-1508-yillarda bosib olgan bo‘lsada, Zahiriddin Muhammad Bobur mag‘lubiyatga (1512-1513) uchrab, Movarounnahrdan chiqib ketganidan keyin 1515-yilda ularning bu yerda to‘la hukmronligi o‘rnatildi. Shayboniylar sulolasi Movarounnahrda yuz yil hukmronlik qildi. Lekin ko‘chmanchi o‘zbeklar Movarounnahrning o‘troq, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda ancha ilgarilab ketgan hayotiga katta ta’sir ko‘rsata olmadilar. Shayboniylarning davlat boshqaruvi. Shayboniylarning davlat boshqaruvi mulk tizimiga asoslangan edi. Muhammad Shayboniy qo‘lga kiritilgan yerlarni o‘z qarindoshlari, sultonlar va beklarga taqsimlab berdi. Ularning har biri mulk boshqaruviga ega bo‘lib, bu yerda u mustaqil siyosat olib borishga intildi. Shu tarzda mustaqil tarqoq yer egalari Shayboniyxonning bosqinchilik yurishlari jarayonida birlashgan bo‘lsalar-da, bu birlashish uzoqqa cho‘zilmadi. Mulk tizimining hukmronligi natijasida davlat yana ayrim bekliklarga bo‘linib ketdi. Bu bekliklarning iqtisodiy, so‘ngra esa siyosiy qudrati kuchaygach, boyib ketgan hokimlar markaziy hokimiyatdan mustaqil bo‘lishga harakat qila boshladilar. Ana shu vaziyatda Shayboniyxon o‘z hokimiyati ostidagi sultonlar orasida markazdan qochish kuchini kamaytirish uchun bir qator tadbirlar ko‘rdi. Masalan, u ayrim sultonlar va amirlarni bir mulkdan ikkinchisiga ko‘chirishga harakat qildi, ammo bu har doim ham u istagan natijani bermadi1 . Mamlakatda o‘zbek qabilalari ma’lum darajada o‘z mustaqilliklarini saqlab qolgan bo‘lib, ularni xondan amirlik yorlig‘ini olgan qabila boshliqlari boshqarardi. Amirlar xon saylash, majlislarda qatnashish huquqiga ega edi. Natijada ular xon hokimiyati uchun xavfli kuchga aylana boshladi. Shayboniy Muhammad 1510-yilda 61 yoshida fojiali halok bo‘lgach, taxtga amakisi Ko‘chkinchixon (1510-1530), uning o‘g‘li Ahmad Said (1530-1533), so‘ng jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) o‘tirib, merosxo‘r sifatida Movarounnahrni boshqardilar. Undan keyin Movarounnahrda qo‘sh hokimiyatchilik o‘rnatildi. Buxoroda Ubaydullaxonning o‘g‘li Abdulazizxon(1540-1550), Samarqandda jiyani Abdullatifxon (1540-1551) hukmdorlik qildilar. Ularning o‘limidan so‘ng yana hokimiyat uchun kurash qizib ketdi. Shayboniylarning Movarounnahrda yuz yillik hukmronligi davrida o‘tgan 8 ta xondan uchtasi – Shayboniy Muhammad, Ubaydullaxon va Abdullaxon (1557-1598)largina shijoatli harbiy hukmdorlar edi. Aynan shu hukmdorlar davrida davlatning yaxlitligi saqlandi. Mamlakatning iqtisodiy ahvoli mustahkamlandi, siyosiy barqarorlik ta’minlandi, islohotlar amalga oshirildi, qurilishlar olib borildi. Shayboniylar davlati Ubaydullaxon davrida (1533- 1539) birmuncha kuchaydi. Davlat poytaxti 1533-yilda Samarqanddan Buxoroga ko‘chirildi. Ubaydullaxon vafotidan so‘ng Shayboniy sultonlar va mahalliy hokimlar o‘rtasida hokimiyat uchun kurash kuchayib, xonlik yerlari mayda bo‘laklarga bo‘linib ketdi. Buxoroda Ubaydullaxonning o‘g‘li Abdulazizxon, Samarqandda Ko‘chkinchixonning o‘g‘li Abdullatif, Balx va Badaxshonda Pirmuhammadxon, Toshkent va Turkistonda Navro‘z Ahmadxon (Baroqxon), Karmana va Miyonkolda Iskandarxon va boshqa kichik hukmdorlar mustaqil bo‘lib oldilar. 1551-1556-yillarda Movarounnahr uchun Shayboniylar o‘rtasidagi kurashda Iskandar Sultonning o‘g‘li Abdullaxon g‘olib chiqdi. U Shayboniy hukmdorlar orasida eng nufuzli hukmdor bo‘lgan. 1557-yilda Buxoro shahri uzil- kesil davlat poytaxti bo‘lib qoldi. Abdullaxon II hukmronligi davrida (1557-1598) Movarounnahrda tarqoq hokimliklarga barham berilib, markazlashgan davlat va kuchli qo‘shin tashkil etildi. Xonlik chegarasi Qashqardan Orol va Kaspiy dengizlari sohillarigacha, Turkiston va Sayramdan Xurosonning sharqiy qismigacha bo‘lgan yerlarni qamrab oldi. Biroq Abdullaxon vafotidan keyin mamlakatda taxt uchun kurash yana avj oldi. 1598-yilda Abdullaxon vafotidan so‘ng taxtga o‘g‘li Abdulmo‘min o‘tirdi. Ammo olti oy o‘tgach, u dushmanlari tomonidan o‘ldirildi. Abdulmo‘mindan so‘ng taxtga Abdullaxonning qarindoshi Jonibekning o‘g‘li shahzoda Pirmuhammad o‘tirdi. Uning ham hukmronligi uzoqqa bormay, 1607-yili taxtdan ag‘darildi. Shunday qilib, qariyb 100 yil hukm surgan Shayboniylar sulolasi barham topdi. Ashtarxoniylar davlati XVI asr oxiri–XVII asr boshlarida Movarounnahr hududida Shayboniylar o‘rniga yangi o‘zbek sulolasi– Ashtarxoniylar hokimiyat tepasiga keladi1 . Oltin O‘rda (Jo‘chi ulusi) zaiflashib, bir qancha mayda xonliklarga bo‘linib ketadi. Natijada XV asrning 30-yillarida Volga bo‘yidagi yerlarda «Astarxan» xonligi yuzaga keldi. «Astarxan» Ashtarxonning ruslashganidir. «Ashtarxon» esa asli «Xoji Tarxon» so‘zidan kelib chiqqan. Tarxon turkiy xalqlar hayotida mavjud siyosiy unvonlardan bo‘lib, mashhur Xazar xoqonligi (VII-X asrlar) davridanoq ma’lum . 1556-yilda Ashtarxon Rossiya tomonidan bosib olingandan so‘ng, Ashtarxon Yormuhammadxon farzandlari bilan Shayboniylar huzuridan panoh topgan. Shu tariqa Ashtarxoniylar Movarounnahrga kelib qolgan. 1599-yilda shayboniy Abdulmo‘min vafot etganidan so‘ng, shayboniylar orasida taxt vorisi qolmaydi. Shayboniylar davlatining nufuzli amirlari kelishib, Ashtarxoniylardan bo‘lmish Jonibek sultonni xon taxtiga taklif qiladilar. U rozi bo‘lmagach, Jonibekning katta o‘g‘li Dinmuhammad taklif qilinadi. Ammo u Obivordan Buxoroga qaytib kelayotganda halok bo‘ladi. Buning natijasida oliy taxtga uning ukasi Boqimuhammad o‘tiradi. Jonibekning uchinchi o‘g‘li Valimuhammad Balxga noib qilib jo‘natiladi. Shunday qilib, o‘lkada Ashtarxoniylar, ya’ni ashtarxonliklar (boshqa nomi joniylar) sulolasining bir yarim asrlik faoliyati boshlanadi. Ashtarxoniylar ham mamlakatda davom etgan o‘zaro feodal urushlar va boshlangan inqirozga chek qo‘ya olmadilar. Bu esa Movarounnahrda markaziy hokimiyat mavqyeining tushib ketishiga olib keldi, mamlakat aholisi va iqtisodining ahvoliga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 1599-yilda ashtarxoniy Boqimuhammad taxtga o‘tiradi. Shu davrda Ashtarxoniylar oldida turgan eng muhim vazifalardan biri – markaziy hokimiyatni mustahkamlash, mamlakatning siyosiy yaxlitligini ta’minlash edi. Marv, Xorazm, Balx yerlarida siyosiy parokandalik kuchaygan edi. Boqimuhammadxon o‘z hukmronlik yillari Xorazm, Balx, Shibirg‘on, Maymana, Bag‘lon, Badaxshon, Hisor yerlariga yurishlar uyushtiradi1 . Shu orada 1605-yil Boqimuhammadxon vafot etadi. 1605-1611- yillarda ashtarxoniylardan Valimuhammad hukmronlik qildi. 1606-yili Valimuhammad Balxga yurish uyushtiradi. Keyinchalik xon Eron safaviylari bilan yaxshi diplomatik munosabatlar o‘rnatadi. Valimuhammadning no‘noq siyosati natijasida, Xurosonda Eron safaviylarining mavqyei oshib boradi. Bu esa yirik o‘zbek amirlarining norozligiga sabab bo‘ladi. Natijada amirlar bilan xon o‘rtasida ixtilof kuchayib, Samarqand hokimi Imomqulixon 1608-yili Buxoro taxtiga o‘tqaziladi. Valimuhammadxon 1611-yili Samarqand atrofida Imomqulixon bilan navbatdagi to‘qnashuvda halok bo‘ladi. Imomqulixon (1611-1642) davlatni o‘ttiz yildan ko‘proq boshqargan. Shuning o‘ziyoq Imomqulixon Ashtarxoniylar orasida eng nufuzli hukmdorlardan biri bo‘lganidan dalolat beradi. Imomqulixon Movarounnahr chegaralariga xavf solib turgan ko‘chmanchi qalmiq va qozoq xonlariga qarshi tinimsiz kurash olib bordi. 1613-yili Imomqulixon qozoqlarni tor- mor qildi va Toshkentni egallab, u yerda o‘z o‘g‘li Iskandarni noib qilib qoldirdi. Lekin Imomqulixon ketishi bilan shahar aholisi qo‘zg‘olon ko‘tarib, Iskandarni o‘ldirdi. Buning natijasida Imomqulixon qo‘zg‘olonni bostirishga majbur bo‘ladi va shahar aholisi qirg‘in qilinadi. Tinimsiz olib borilgan urushlar xon hokimiyatining bir qadar mustahkamlanishiga olib keldi. Lekin bu muvaffaqiyatlarga qaramay, feodal yer egaligining rivojlanishi va o‘zbek qabilalari zodagonlarining qo‘lida yirik mulklarning to‘planishi ba’zi yirik qabilalarning siyosiy nufuzini oshirib yubordi. Shuning uchun ham o‘z hukmronligi yillarida Imomqulixon bir qancha yirik qabila feodal-zodagonlariga qarshi kurash olib borishga majbur bo‘lgan. Hukmronligining so‘nggi yillarida ko‘zi ojizlashgan Imomqulixon taxtni ukasi Nodir Muhammadxonga topshirgan. Nodir Muhammadxon (1642-1645) davrida mamlakatda ichki nizolar va o‘zaro kurash yanada avjiga chiqqan. Chekka viloyatlar Toshkent, Xo‘jand, Turkiston va boshqalar markaziy hokimiyatga bo‘ysunmay qo‘ygan. Hukmronligining dastlabki yillarida Nodir Muhammadxon mulk taqsimoti o‘tkazib, o‘zining farzandlariga mamlakatning asosiy viloyatlarini mulk sifatida bo‘lib bergan1 . Nodir Muhammadxon tomonidan amalga oshirilgan mulk taqsimoti markaziy hokimiyat mavqyeini juda ham zaiflashtirib yuborgan. Chekka o‘lkalar Buxoro bilan deyarli hisoblashmay qo‘ygan. Nodir Muhammadxon mamlakat ichkarisida yirik amirlarning qarshiligiga duch kelgan. Bu esa 1645-yilda Nodir Muhammadxonning o‘g‘li Abdulaziz sultonning yangi xon deb e’lon qilinishiga olib kelgan. Vaholanki, bu vaqtda Buxoroda Nodir Muhammadxon hukmronlik qilardi. Bu hol mamlakatda markaziy hokimiyat va Ashtarxoniylarning mavqyei ancha tushib ketganligidan dalolat beradi. Bu esa o‘z navbatida, davlat asoslarini zaiflashtirib yuborgan. Abdulazizxon o‘z hukmronligi yillarida (1645-1680-yillar) Balxni Buxoroga bo‘ysundirishga bir necha bor urinib ko‘rgan. 1651 yilda Balx taxtiga Abdulazizxonning ukasi Subhonqulixon sulton o‘tiradi. Kuchli oliy hokimiyatning yo‘qligi va davlatdagi parokandalikdan foydalangan Xiva xonlari mamlakat ichkarisiga tez-tez bostirib kira boshlaydilar. Xiva xoni Abdulg‘ozixon (1645-1663 yy.) 1655-yilda Movarounnahrga ikki marta bostirib kiradi. Xiva lashkarlarining mamlakat ichkarisiga hujumlari keyingi yillarda ham davom etib turdi. Xiva bilan uzoq davom etgan urushlar mamlakatdagi ahvolni og‘irlashtiradi va ichki ziddiyatlarning kuchayishiga sabab bo‘ladi. 1680-yilda Abdulazizxon taxtni ukasi va valiahd Subhonquli sultonga topshiradi. Subhonqulixon (1680-1702-yillar) Buxoro xonligini uzoq yillar boshqargan2 . Subhonqulixon hukmronligi yillarida ham Balx viloyati uchun kurash davom etgan. Amalda Balx hokimlari Buxoro hokimiyatini rasman bo‘lsa ham tan olmaganlar. Yirik qabila zodagonlarining nufuzi oshib borib, 1688-1697-yillar davomida Balxda yirik amir Mahmudbiy hukmronlik qilgan. Bu davrda Buxoro xonligining Xiva bilan munosabatlari ham mushkul edi. Subhonqulixon hukmronligi davrida Xiva lashkarlari bir necha bor mamlakat ichkarisiga bostirib kirganlar. Masalan, Xiva xoni Anushaxon (1664- 1687-yillar) mamlakatga bir necha marta yurish uyushtirib, 1684 yili hatto Samarqandni bir yil davomida ushlab turishga muvaffaq bo‘lgan1 . 1697 yilda Xiva xoni Ereng yana Movarounnahr ichkarisiga yurish qiladi. Shundan keyin Subhonqulixon uni bartaraf qilish bilan birga Xivaga o‘z noibini tayinlaydi. Shu tariqa Xivada yana Buxoro hukmronligi o‘rnatiladi. Xivaga qarshi kurashda ko‘rsatgan xizmatlari uchun qatag‘on qabilasidan bo‘lgan otaliq Mahmudbiy Balx noibi qilib tayinlanadi. Lekin Mahmudbiy Buxoroga butunlay bo‘ysunmay qo‘yadi. Bu esa boshqa beklar, qabilalar, feodal guruhlarning noroziligiga sabab bo‘ladi. Natijada o‘zaro feodal urushlar va qabilaviy nizolar yanada kuchayib ketadi. Mamlakatdagi ichki ziddiyatlar keyingi hukmdor Ubaydullaxon (1702-1711-yillar) davrida avj oladi. Bu davrga kelib, eng asosiy viloyatlarda Ashtarxoniylar emas, balki o‘zbek zodagonlariga mansub ayrim amirlar hukmronlik qilar edi. Masalan, Samarqand, Shahrisabz, Qarshi, O‘ratepa, Hisor, Balx va boshqalar. Ubaydullaxon hukmronligi yillarida markaziy hokimiyatni kuchaytirish uchun harakat qildi. U amalda mustaqil bo‘lgan zodagonlar va qabilalarga qarshi tinimsiz urushlar olib bordi. Bu urushlar natijasida xo‘jalik inqirozi yanada kuchaydi. Ubaydullaxon amalga oshirgan pul islohoti ham natija bermadi. 1711-yilda Ubaydullaxonning o‘zi ham fitna qurboni bo‘ldi. Ashtarxoniylardan bo‘lgan so‘nggi hukmdorlar davriga kelib (Abulfayzxon, Abdulmo‘min, Ubaydullaxon), «Buxoro xonligi markaziy hokimiyati amalda mustaqil bo‘lgan mulklar yig‘indisidan iborat bo‘lib qolgan edi» . Hokimiyat amalda Abulfayzxon hukmronligi davrida avval Jovshan qalmiq, u o‘ldirilgandan keyin esa oliy qushbegi Abdullabey xoja, keyin esa Muhammad Hakimbiy otaliq qo‘lida mujassamlashgan edi. Davlatdagi bunday holat ko‘pchilik amirlar va qabila zodagonlarining noroziligiga sabab bo‘lgan. Abulfayzxonga qarshi fitna uyushtirilgan, lekin fitna fosh bo‘lib, tashkilotchilari qattiq jazolangan. Bundan tashqari, 1722-yilda Rajab sultonning Samarqandda xon deb e’lon qilinishi ahvolni yanada mushkullashtirdi. Bu davrda mamlakat ichkarisiga, ayniqsa, Zarafshon vodiysiga ko‘chmanchi yarim ko‘chmanchi qabilalarning (qozoqlar) ko‘chib kelishi kuchaydi. Natijada ekin maydonlari hamda tomorqalar payhon qilinib, xo‘jalikka katta zarar yetdi. Bu davrda Balx, Badaxshon ham Buxorodan mustaqil mulklarga aylandi. Markaziy Osiyoda xonliklarning vujudga kelishi Buxoro amirligi. Buxoro xonligidagi og‘ir siyosiy va iqtisodiy vaziyatdan Eron shohi Nodirshoh (1736-1747- yillar) ustalik bilan foydalandi. 1740-yilda Nodirshoh Buxoro xonligiga qarshi yurish boshlab, Ashtarxoniylarga zarba beradi. Mamlakatda Abulfayzxon nomigagina xon bo‘lib, amalda esa butun hokimiyat otaliq Muhammad Hakimbiy, 1743- yilda uning vafotidan keyin Muhammad Rahim qo‘lida mujassamlashadi. Eng yaxshi lavozimlarga otaliqning qarindoshlari tayinlanadi. Amalda Buxoro xonligi Eronga qaram davlatga aylanib qoldi. 1747-yilda Nodirshoh fitna natijasida o‘ldirildi. Natijada Buxoro xonligida butun hokimiyat Muhammad Rahim qo‘lida mujassamlashdi. Muhammad Rahim hokimiyat tepasiga kelgach, 1753-yilda Buxoroda mang‘itlar sulolasiga asos soldi. Muhammad Rahim Chingizxon avlodiga mansub emas edi, shuning uchun u amir unvonini oldi, bu davrdagi davlat Buxoro amirligi deb atala boshlandi. Shu tariqa 1599-yildan 1753-yilgacha davom etgan Ashtarxoniylar hukmronligi barham topdi. Muhammad Rahim hukmronligi davrida (1753-1758) Buxoro amirligiga qarashli yerlar ancha qisqargan edi. Uning tarkibiga Buxoro, Samarqand, Miyonkol, Karmana, Qarshi, Fuzor, Karki, Chorjo‘y, Shahrisabz viloyatlari kirib, Toshkent va Farg‘ona viloyatlari xonlik tasarrufidan chiqib ketgan edi. Doniyolbiy otaliq hukmronligi davrida (1758-1785) ham o‘zaro urushlar davom etdi. Karmana, O‘ratepa, Nurota, Sherobod, Boysun va boshqa joylarda mahalliy kuchlar bosh ko‘tarib, markazga bo‘ysunmay qo‘ydilar. Amir Shohmurod hukmronligi davrida (1785-1800) Doniyolbiy joriy etgan soliqlardan bir qanchasi bekor qilindi, iqtisodiy hayot birmuncha yaxshilandi. Ruhoniylarning mavqyei oshib bordi. Bu davrda Buxoro amirlari markaziy hokimiyatni mustahkamlashga qanchalik urinmasin, viloyat hokimlarining mustaqillikka intilishi davom etaverdi. Amir Haydar davrida (1800-1826) ham ichki va tashqi urushlar davom etib turdi. Ayniqsa, O‘ratepa bir necha marta qo‘ldan-qo‘lga o‘tib turdi. XIX asrning birinchi choragida Buxoro bilan Xiva va Qo‘qon xonliklari o‘rtasida Markaziy Osiyoda ustunlikka erishish uchun o‘zaro urushlar bo‘ldi. Toshkent, Turkiston, Chimkent va ularning atrofi Qo‘qon xonligi tarkibiga qo‘shildi. 1825- yilda Xiva xoni Olloqulixon (1825-1864) Buxoroga qarashli Marvni egalladi. Tinimsiz urushlar, soliqlar miqdorining ortib borishi qo‘zg‘olonlarga, jumladan 1821-1825-yillarda Buxoro va Samarqand oralig‘ida istiqomat qiluvchi xitoy- qipchoq qabilalari qo‘zg‘oloniga sabab bo‘ldi1 . 1826-yilda Amir Haydar vafot etgach, birin-ketin uning ikki o‘g‘li Husayn va Umar o‘ldirildi. Taxtga uning uchinchi o‘g‘li, shafqatsizligi uchun «qassob amir» laqabini olgan Nasrullaxon o‘tirdi. U hokimiyatni mustahkamlash uchun o‘ta shafqatsizlik bilan kurash olib bordi. U taxtga da’vogar bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha qarindoshlarini ham ayamay o‘ldirtirib yubordi. O‘zini Buxoro amirligidan mustaqil deb e’lon qilgan Shahrisabz bekligiga 20 yil davomida 32 bor yurish qildi. Janubda Marv uchun Xiva xonlari bilan uzoq urush olib bordi. Amir Nasrullo 1839, 1841 va 1858-yillarda Qo‘qon xonligiga uch marta yurish qiladi. Aholi qirg‘in qilinib, boyliklar talanadi. Hatto mashhur o‘zbek shoirasi Nodirabegim (Mohlaroyim) ham amir buyrug‘i bilan o‘ldiriladi. Amir Nasrullo davrida Buxoro Rossiya bilan Angliya o‘rtasida Markaziy Osiyoda boshlangan raqobatchilik kurashi maydoniga aylanib qoldi. Xiva xonligi. XVI-XVIII asrlardagi Markaziy Osiyo siyosiy xaritasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bu davrda Buxoro davlatidan mustaqil ravishda Xiva xonligi mavjud edi1 . Xiva xonligi Muhammad Shayboniyxonning XVI asr boshlarida Xorazmga yurishi natijasida tashkil topgan edi. 1511-yilda Shayboniylar xonadoniga mansub bo‘lmagan Dashti Qipchoq ko‘chmanchilari tub aholining yordami bilan eronliklarga zarba berib, Xorazm mustaqilligini tikladilar. Elbars Xiva xoni deb e’lon qilindi. Elbarsxon boshqargan Xorazm XVI asrning 20 – 30-yillarida o‘z yerlarini Turkmanistonning janubi, Eronning shimoliy Saraxs tumani, Orol bo‘ylari va Mang‘ishloqqacha kengaytirdi. Buxoro hukmdorlaridan Xivani bo‘ysundirish uchun 1536-yilda Ubaydullaxon, 1575-yilda Abdullaxon harakat qildi, lekin bo‘ysundira olmadi. Abdullaxon vafotidan (1598) so‘ng Xiva xonligi uzil-kesil mustaqil bo‘ldi. XVI-XVIII asrlarda Xiva xonligida feodal tarqoqlik hukm surdi. Har bir shahzoda o‘z mulkida mustaqil boshqaruvga ega edi. Arab Muhammad (1602-1623), Asfandiyor (1623-1643) davrida bunday holat yanada kuchaydi. Xonlik hududiga qozoqlar, Ural kazaklari, qalmiqlar va Buxoro lashkarlari bir necha bor bostirib kirdilar. Abulg‘ozi Bahodirxon (1643- 1663) va uning o‘g‘li Anusha davrida (1663-1687) ham xonlikda vaziyat og‘irligicha qolaverdi. Ayniqsa, Shohniyoz (1688-1702) va undan keyin hukmronlik qilgan Arab Muhammadxon II (1702-1714) davrida sultonlar o‘rtasida taxt uchun kurash to‘xtamadi. 1715 yilda Xiva xonligi taxtiga Sherg‘ozi o‘tirdi. Feodal mojarolar natijasida davlatning ichki ahvoli yomonlashib bordi. Bu davrda qo‘shni davlatlarning Xiva xonligi ichki ishlariga aralashuvi kuchaydi. Pyotr I Xiva xonligini bosib olish maqsadida 1715- 1717-yillarda Bekovich-Cherkasskiy boshchiligida katta ekspeditsiya yubordi. Lekin Xiva lashkarlari ustalik bilan harakat qilib, rus qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratdi. Shundan keyin ham qo‘shni davlatlarning Xiva xonligi ichki ishlariga aralashuvi davom etaverdi. 1728-yili Sherg‘ozixon o‘ldiriladi va Xivaning nufuzli ayonlari taklifiga binoan yuqorida ta’kidlanganidek, taxtga qozoq sultonlaridan biri Elbars (1728-1740) o‘tiradi. Elbarsxon II davrida Xuroson, Afg‘oniston va Hindistonga harbiy yurishlar qilindi. Shu davrda Eron hukmdori Nodirshoh Xivaga qarshi urush boshladi. Elbarsxon II o‘ldirilib, Xiva xonligi Eronga bo‘ysundirildi. Bir yildan so‘ng, 1741-yilda Xivada Eronga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarilib, xonlikning mustaqilligi tiklandi. 1747-yilda qozoq sultonlaridan biri Qoyim (Kaip, 1747-1757) xon deb e’lon qilindi. 1763-yilga kelib, Xiva xonligida yangi sulola – qo‘ng‘irot qabilasi vakillarining hukmronligi boshlandi. Muhammad Amin inoq (1763-1790) 1770-yilda turkmanlarning, 1782-yilda buxoroliklarning hujumlarini daf etdi. 1804- yilda Xivada qo‘ng‘irotlar sulolasi amalda emas, rasmiy ravishda hukmron bo‘lib oldi. Eltuzarxon (1804-1806) va uning ukasi Muhammad Rahimxon I (1806-1825) hukmronligi davrida Xiva xonligining nufuzi oshdi, uning birlashish jarayoni tugallandi. 1811 yilda Orol bo‘ylari, ko‘p o‘tmay qoraqalpoqlar, 1822-yilda Marv va uning atrofidagi turkmanlar bo‘ysundirildi. Muhammad Rahimxon I davlatni boshqarish uchun devon (vazirlik) tashkil qildi, soliq tizimini isloh qilib, bojxona va zarbxona tashkil etdi, oltin va kumush tangalar chiqardi. Uning o‘g‘li Olloqulixon (1825-1842) davrida xonlik yerlari Sirdaryoning Orolga quyilishi joyidan Turkmanistonning Kushkagacha bo‘lgan hududlarigacha kengaydi. Natijada Eron bilan munosabatlar yomonlashdi. Undan keyingi xonlar, ayniqsa, Muhammad Aminxon (1845-1855) va Sayyid Muhammadxon (1855- 1864)lar turkmanlarga qarshi va Xurosonni egallash maqsadida bir necha marta yurishlar qildilar. Xiva taxtida eng ko‘p o‘tirgan hukmdorlardan biri Muhammad Rahimxon II (1864-1910) bo‘lib, uning davrida Xiva xonligi Rossiya imperiyasiga qaram bo‘lib qoldi. Qo‘qon xonligi. XVIII asr boshlarida Buxoro xonligida ro‘y bergan siyosiy va iqtisodiy tushkunlik natijasida markaziy hokimiyat zaiflashib bordi. Xonlik tasarrufiga kiritilgan yerlarda, ayniqsa, Farg‘onada mustaqillikka intilish kuchayib ketdi. Natijada Farg‘ona alohida o‘lka bo‘lib, xonlikdan ajralib chiqdi1 . Xon avlodlari o‘rtasidagi kurash natijasida hokimiyat o‘zbeklarning Ming urug‘idan chiqqan Erdanabiy qo‘liga o‘tadi. Ko‘p o‘tmay, Shohruhbiy hokimiyatni qo‘lga olib, 1710- yilda Qo‘qon xonligiga asos soldi. Qisqa vaqt ichida Farg‘onadan tashqari, xonlik hududiga Sirdaryo havzasi, Yettisuvning bir qismi qo‘shib olindi. Abdurahimbiy (1721-1733) 1732-yilda davlat poytaxtini Tepaqo‘rg‘on qal’asidan hozirgi Qo‘qon shahri o‘rniga ko‘chirdi. Abdurahimbiy davrida xonlik yerlari kengayib, Farg‘onada kuchli davlat vujudga keldi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Erdonabiy (1751-1762) va Norbo‘tabiylar (1763-1798) hukmronligi davrida Farg‘onani birlashtirish yakunlandi. Bir necha marta Qo‘qon hukmdori Norbo‘tabiy Toshkentga qarashli yerlarni bo‘ysundirishga harakat qildi. Norbo‘tabiyning o‘g‘li va vorisi Olimxon (1798-1809) davrida xonlik yerlari kengayib, xonlikning siyosiy va iqtisodiy mavqyei o‘sdi. Xonlikda harbiy islohot o‘tkazildi. Ohangaron, Toshkent, Chimkent va Turkiston viloyatlari xonlikka qo‘shib olindi. 1805-yildan Farg‘ona davlati rasman Qo‘qon xonligi deb e’lon qilindi2 va Olimbek o‘ziga xon unvonini oldi. 1809-yilda xonlik taxtiga Umarxon (1809-1822) o‘tirdi. Umarxon hukmronligi davrida bo‘ysunmay qo‘ygan Turkiston, Chimkent, Sayram va Avliyoota egallandi. Jizzax, O‘ratepa va boshqa joylar uchun Qo‘qon xonlari Buxoro amirligi bilan beto‘xtov urushlar olib bordi. Muhammad Alixon (1822-1842) Sharqiy Turkiston bilan iqtisodiy va siyosiy aloqalarni kuchaytirishga harakat qildi. Xonlik chegaralarini kengaytirib Qorategin, Ko‘lob, Hisor, Badaxshon, Darvoz va Matcho viloyatlarini bosib oldi. Chegaralarni mustahkamlash maqsadida Pishpak, To‘qmoq, Kushka, Avliyoota va boshqa harbiy istehkomlar qurildi. Muhammad Alixon boshqaruvining so‘nggi yillarida Qo‘qonda xon hokimiyatiga qarshi Nasrulloxon 1839 va 1841-1842-yillarda Qo‘qon xonligiga bostirib kirib, Toshkent, Xo‘jand, O‘ratepa va boshqa joylarni egallab oldi. 1842-yilda Qo‘qonga hujum qilib Muhammad Alixon, Mohlaroyim (Nodirabegim) va xon oilasidagi barcha odamlarni qatl ettirdi. Qo‘qonga Buxoro tarafidan noib tayinlandi, lekin ko‘p o‘tmay qo‘qonliklar qo‘zg‘olon ko‘tarib, buxoroliklar hukmronligini ag‘darib tashladi. 1842- yilda Olimxonning jiyani Sherali xon qilib ko‘tarildi. Bu vaqtga kelib, ko‘ldan chiqib ketgan Toshkent yerlari, Qurama, Xo‘jand va boshqa viloyatlar qaytadan xonlik tasarrufiga kiritildi. Bu davrda Farg‘onada qipchoqlar qo‘zg‘olon ko‘tarib, Qo‘qonni egalladilar va Musulmonqul bosh qo‘mondon qilib tayinlandi. Sheralixonning siyosatidan norozi o‘zbek beklari uni o‘ldirdilar, xon taxtiga Olimxonning o‘g‘li Murodxon qo‘yildi. Sheralixondan keyin xonlikda taxt uchun kurash avjiga mindi. Yosh hukmdor Murodxon ham o‘ldirilib, uning o‘rniga taxtga Musulmonqul qipchoq tomonidan Sheralixonning o‘g‘li Xudoyorxon o‘tqazildi. Xudoyorxon uch marotaba taxtga o‘tirdi1 . Birinchi marta (1845-1858) nomigagina xon bo‘lib, hokimiyatni qaynotasi Musulmonqul boshqardi. Xudoyorxon ikkinchi marta 1862-1863-yillarda, uchinchi marta 1865-1875- yillarda xonlik qildi. Xudoyorxon hukmronligi davrida tinimsiz ichki nizolar, Buxoro amirligi bilan olib borilgan urushlar, xalq g‘alayonlari Qo‘qon xonligini inqirozga olib keldi. Shunday qilib, Rossiya istilosi arafasida Markaziy Osiyoning uchta o‘zbek xonligi o‘rtasidagi feodal urushlar, etnik nizolar, taxt talashishilar, Rossiya imperiyasi tomonidan bu uchala mustaqil o‘zbek davlatlarini bosib olib, mustamlakaga aylantirishga qulay imkoniyat yaratdi. Turkistonning xonliklarga bo‘linib ketishining oqibatlari XVI- XVIII asrlarda Movarounnahrda yagona markazlashgan davlat o‘rnida uchta o‘zbek xonliklari tashkil topdi. Bu xonliklar o‘zaro urushlar, feodal bo‘linishlarga barham bera olmadi. Hanuz ko‘plab mayda feodal o‘lkalar mavjud bo‘lib, Xiva xonligining shimoliy qismi, Orol bo‘yi, Shahrisabz, Jizzax, O‘ratepa oralig‘i va boshqa hududlarda mustaqil o‘zbek, qozoq, qoraqalpoq qabilalari ko‘chib yurardi. Bu davlatlarda yashovchi 92 ta o‘zbek qabilalarining har biri o‘z yaylov va dalalari, qabila boshlig‘i qarorgohi joylashgan manzilgohlari bo‘lgan muayyan hududlarga ega edi. Qabilalarning ishlab chiqarish usuli ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchilikka asoslangan bo‘lib, urug‘-qabila tuzumiga xos xususiyatlar saqlanib qolgan edi. Bu xususiyatlar an’anaviy madaniy-maishiy turmush tarzi, o‘zini etnik anglash, urf-odatlar va an’analar, xalqning tili, dini, milliy qadriyatlari umumiyligiga qaramay, ularni yagona millat bo‘lib birlashishiga xalaqit berar edi. Har bir hukmdor, xon yoki amir faqat o‘zini o‘ylab, xalq, davlat, millat, vatan taqdiriga qayg‘urmadi. XVI-XIX asrlarda o‘zbek xonliklari ilg‘or Yevropa mamlakatlaridan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnik va ma’naviy-madaniy sohalarda ancha orqada qolib ketdi. Bunday ahvol yuz berishiga bir qancha tashqi va ichki omillar sabab bo‘ldi XV asrning oxiri – XVI asrlardagi buyuk geografik kashfiyotlar natijasida XVII-XVIII asrlarga kelib dunyo savdo yo‘llari yo‘nalishining o‘zgarishi Markaziy Osiyoda xalqaro savdo aloqalarining asta-sekin so‘nishiga sabab bo‘ldi. Bu Markaziy Osiyodagi iqtisodiy va siyosiy hayotidagi turg‘unlikning eng asosiy sabablaridan biri bo‘ldi. Aksariyat Yevropa mamlakatlarida inqiloblar bo‘lib o‘tdi va davlatni demokratik uslublarda qonun asosida boshqarish amalda joriy qilina boshlandi. XX asrning 20-yillarigacha Markaziy Osiyo xonliklarida davlatni idora qilish patriarxal-ko‘chmanchi urf- odatlariga asoslangan xolda edi. Bu hol Markaziy Osiyo xonliklarda faqat hukmdorning xohish-irodasi bilan bog‘liq mutlaq hokimiyat(cheklanmagan monarxiya) boshqaruv usulining saqlanib qolishiga olib keldi. XVII-XVIII asrlarga kelib, Farbiy Yevropa mamlakatlarida yangi burjuaziya sinfi va yangi kapitalistik iqtisodiy munosabatlar shakllana boshladi. Farbiy Yevropaning bir qator davlatlari (Angliya, Gollandiya, Fransiya va boshqalar) mustamlakalarni shafqatsiz talash va boyliklarni tashib ketish hisobiga dastlabki kapital jamg‘arishga muvaffaq bo‘ldilar. Bu esa ularga birinchi jamg‘arma hisobiga iqtisodni rivojlantirishga, ilm-fan va texnika taraqqiyoti uchun poydevor bo‘ldi. Aksariyat Yevropa mamlakatlarida sanoat inqiloblari natijasida yirik yangi texnologiyalarga asoslangan korxonalar faoliyat ko‘rsata boshladi, temir yo‘llar, yangi aloqa vositalari, kommunikatsiyalari vujudga keldi, zamonaviy qurol-yarog‘lar, mashinalar, texnika uskunalari yaratildi. Ayni shu paytda xonliklarda patriarxal ishlab chiqarish bo‘lib, sarmoyadorlik haqida so‘z ham bo‘lishi mumkin emas edi. Savdo-sotiq, tovar-pul munosabatlari shakllanmadi. Shu bilan birga yarim patriarxal, yarim natural xo‘jalik yuritish, ya’ni yarim patriarxal munosabatlar taraqqiyotni susaytirib qo‘ydi. Ma’lumki, yerga bo‘lgan mulkchilik shakllari ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantiruvchi asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Yevropa mamlakatlarida yerga egalik qilishning xususiy mulk shakli qishloq xo‘jaligi taraqqiyoti va dastlabki kapital jamg‘arishning kuchli bir vositalaridan bo‘ldi. Markaziy Osiyo davlatlari esa yerga nisbatan xususiy mulkchilik cheklangan holda rivojlandi. Biz o‘rganayotgan davrda yerga bo‘lgan mulkchilikning turli shakllari vujudga kelgan bo‘lsa-da (xon va amirlarning davlat mulki, yirik feodallar mulki, vaqf mulki, mayda xususiy mulk, jamoa mulki), yerning haqiqiy egasi oliy hukmdorligicha qolaverdi. Xonliklarda yer dehqonlarga ijara tarzida xatlab biriktirilgan edi. Shu bois dehqon yer egasi emas, yerdan olinadigan hosilning egasi edi. Hukmdor yerdan foydalanish uchun uni xohlagan kishiga, amaldor yoki masjidlarga ulashishi mumkin edi. Asrlar davomida saqlanib kelgan ishlab chiqarish usuli XVI-XVIII asrlarga kelib sifat jihatidan o‘zgarmadi. Savdo va hunarmandchilikdagi inqiroz ishlab chiqarish va iste’mol hajmining kamayishiga olib keldi. Ko‘pchilik Yevropa mamlakatlarida din davlatdan ajratilgan bo‘lib, unga faqat shaxsiy e’tiqod omili sifatida qaralar va siyosatga aralashmas edi. Xonliklarda esa islom davlat dini darajasiga ko‘tarilgan va davlat siyosatiga, madaniyat va ma’naviyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatar edi. Bizga ma’lumki, VIII asrdan boshlab, Markaziy Osiyoda islom dini hukmron mafkuraga aylanib, ijtimoiy- siyosiy, ma’naviy-madaniy, shuningdek, iqtisodiy hayotga ham chuqur singib ketgan edi. XVII-XVIII asrlardagi ma’naviy hayotga diniy mutaassiblik zararli ta’sir ko‘rsatdi, ijtimoiymadaniy tafakkurdagi tub yangiliklarni, ijtimoiy rivojlanishga qaratilgan g‘oyalarni qabul qilmay qo‘ydi. Buning natijasida o‘zbek xonliklari mahdudlikka berilgan, yangiliklardan yuz o‘girgan yopiq jamiyatga aylandi. Mutaassiblik hukmron mafkura sifatida ma’naviyat madaniyat, fan, adabiyot, san’atni nazorat ostiga olib, taqiqlovchi kuch vazifasini o‘tadi, bu esa jamiyatni qoloqlikka mahkum qildi. Yevropada dunyoviy ta’lim berishga o‘tilgan bo‘lib, ular umumiy taraqqiyotning bosh omili sifatida qaror topdi. Xonliklarda esa ta’lim tizimi mutaassib ruhoniylar ixtiyorida bo‘lganligi uchun madrasa va maktablar asosan diniy bilim berishga moslashgan edi. Markaziy Osiyodagi nisbiy turg‘unlikning yana muhim bir sababi – bu xonliklardagi o‘zaro ichki urushlardir. O‘zbek xonliklarida XVII–XVIII asrlarda muttasil davom etib kelgan feodal urushlar, Buxoro – Xiva, Buxoro – Qo‘qon mojarolari, mustaqillikka intilgan viloyat hokimlari va qabila zodagonlariga qarshi olib borilgan harbiy harakatlar, chet el bosqinchilarining o‘zbek xonliklari hududlariga tajovuzlari ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotni butunlay izdan chiqardi. Bu davrda Vatan istiqboli uchun qayg‘uradigan, xalqni bir g‘oya va bir ezgu maqsad yo‘lida birlashtira oladigan hukmdor chiqmadi. Aksincha, Buxoro, Xiva va Qo‘qon hukmdorlari bu davrda o‘zaro qonli urushlar bilan ovora bo‘ldilar. CHOR ROSSIYASINING TURKISTONDA YURITGAN MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI. Angliya va Rossiyaning Markaziy Osiyo xonliklarini o‘z ta’sir doirasiga tortish bo‘yicha o‘zaro raqobati XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, Markaziy Osiyoda joylashgan o‘zbek xonliklarida murakkab siyosiy vaziyat yuzaga kela boshladi. Bu vaziyat, birinchidan, xonliklarning ichki ahvoli va o‘zaro munosabatlari bilan belgilansa, ikkinchidan tashqi dunyo, ya’ni Chor Rossiyasi bilan Buyuk Britaniya imperiyalarining bu xonliklarni o‘z ta’sir doirasiga tortish sari qilgan xatti-harakatlari bilan bog‘liqdir. O‘zbek xonliklari imperialistik davlatlarni, jumladan Buyuk Britaniya bilan Rossiyani birinchi navbatda moddiy boyliklari, arzon ish kuchi, sanoat maxsulotlarini sotish uchun qo‘shimcha bozor ekanligi va turli boshqa qulay imkoniyatlari bilan o‘ziga jalb qilar edi. Xususan, Angliyaning o‘zbek xonliklariga munosabatiga kelganda, sobiq sovet davrida bu borada bir fikr aksioma sifatida qabul qilingan edi. Go’yo Markaziy Osiyo davlatlari Rossiya tomonidan «qo‘shib olinmasa», bu hudud ashaddiy mustamlakachi davlat – Angliyaga qaram bo‘lib qolishi va xalqlarning yanada ko‘proq ezilishi muqarrar ekan. Bu fikrga qo‘shilish qiyin. Shubhasiz, Angliyaning Markaziy Osiyodagi manfaatlari bor ekanligini inkor etib bo‘lmaydi. Angliya bu hududning ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan o‘ziga tobe bo‘lishini xohlar edi. Angliya o‘z maqsadlarini ro‘yobga chiqarish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanishga harakat qildi. Masalan, Rossiyaning Qo‘qon va Xiva xonliklari yerlarini bosib olish rejalaridan xabar topgan Angliya Buxoro, Xiva va Qo‘qonga o‘z emissarlarini yuborib, ularni birlashtirishga, hech bo‘lmasa Rossiyadan birgalikda muhofazalanish uchun harbiy bitim tuzishga da’vat qildi1 . Bunga Buxoro va Xivaga Ost-Indiya kompaniyasi uyushtirgan Meyyandorf, Aleksandr Berns, Konnoli Volf boshchiligidagi emissarlarning kelishi misol bo‘la oladi. Angliyaga o‘z mustamlakalarini Rossiyadan himoya qilishni yengillashtiradigan, ikki o‘rtada mustahkam to‘siq bo‘ladigan kuchli xayrixoh davlat yoki Rossiyaga qarshi siyosiy harbiy asosda birlashgan davlatlar ittifoqi kerak edi. Bu fikrga bir qancha boshqa olimlar ham qo‘shilgan. Markaziy Osiyo hududi o‘zining moddiy boyliklari bilan Rossiyani ko‘p vaqtdan buyon jalb qilib kelardi, lekin o‘zbek xonliklarini bosib olish XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiyada amaliy muammo sifatida kun tartibiga qo‘yila boshladi. Chunki shu davrga kelib avvallari iqtisodiy, ayniqsa. sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishi jihatdan Yevropa mamlakatlaridan ortda qolib kelgan Rossiya sanoati va u bilan bog‘liq bo‘lgan sarmoyadorlik ildam odimlar bilan taraqqiy eta boshladi. Bu jarayon, o‘z navbatida, Chor hukumati oldiga bir qancha muammolarni qo‘ydi. Rivojlangan mamlakatlar Rossiya tovarlarining Yevropaga kirib kelishidan manfaatdor emas edilar, shu bois bunga turli yo‘llar bilan qarshilik ko‘rsatardilar. Ayni vaqtda Rossiya tovarlari ham sifati pastligi uchun Yevropada raqobatga dosh berolmasdi. Shu sababli Rossiya bozorni boshqa kam taraqqiy etgan mintaqalardan izlashi kerak edi. O‘sha davrda Markaziy Osiyo mamlakatlari shu ehtiyojni qondirishi mumkin edi. Boz ustiga, Buyuk Britaniyaning o‘z mustamlakalari orqali sekin-asta Markaziy Osiyo bozorlarini ham egallay boshlayotganligi Rossiyani tashvishga solmay qolmasdi. XIX asr oxiriga kelib Rossiyaning tez rivojlanib borayotgan sanoati, ayniqsa yengil sanoati, tobora ko‘proq yangi xomashyo zaxiralariga ehtiyoj seza boshladi. Vujudga kelgan vaziyatning keskinlashuviga, jumladan, AQShdagi fuqarolar urushi tufayli u yerdan Rossiyaning to‘qimachilik sanoati uchun xarid qilinadigan paxta miqdorining bir necha barobar kamayishi va xarid narxlarining besh barobarcha oshib ketishi ham sabab bo‘ldi1 . Bu hol Rossiya sarmoyadorlarini tashvishga solib qo‘ydi. Ularning nufuzli vakillari ushbu muammoni hal qilish vazifasini hukumat oldiga qat’iyat bilan qo‘ya boshladilar. Tahlil qilinayotgan davrda Rossiya oldida yana bir muammo – Rossiya flotining Angliya hukmronlik qilayotgan Qora va O‘rta yer dengizlariga erkin chiqish masalasi ko‘ndalang turardi. Bu mintaqalarda Rossiya o‘zining kuchsiz floti bilan Angliyaga tazyiq o‘tkaza olmasdi. Shu bois Rossiya Angliyaga tazyiq o‘tkazadigan boshqa hududni izlashiga to‘g‘ri kelgan Angliya mustamlakalarining (Xindiston va Afg‘oniston) qo‘shnilari – Markaziy Osiyo xonliklari ana shunday vosita bo‘lib xizmat qilishlari mumkin edi. Rossiya ularning hududlarni egallab, Angliya mustamlakalariga tahdid solishiga va Angliyani Yevropada biroz bo‘lsa-da, yon berishga majbur qilishga erishishi mumkin edi. Shunday qilib, Markaziy Osiyo xonliklari hukmdorlarining uquvsizligi, uzoqni ko‘ra bilmasligi, manmansiraganligi tufayli yetakchi imperialistik davlatlar dunyoni bo‘lib olish siyosatining qurboniga aylandilar. Rossiyaning Markaziy Osiyo xonliklarini bosib olishi, uning asosiy bosqichlari Markaziy Osiyoga ommaviy yurish arafasida Rossiya imperiyasi o‘z oldiga quyidagi maqsadlarni qo‘yadi. – shu rivojlanib borayotgan sanoat korxonalarini arzon xomashyo bilan ta’minlashga erishish; – sifati uncha yuqori bo‘lmagan sanoat mahsulotlarini sotish uchun qo‘shimcha bozor yaratish; – bosib olinadigan hududlardagi arzon ishchi kuchini ekspluatatsiya qilish hisobiga sarmoya egalarining kapitalini boyitish va ishonchini qozonish; – Angliyaga bosim o‘tkazib, O‘rta dengizga chiqish imkoniyatiga ega bo‘lish; – 1853-1856-yillarda Turkiya bilan bo‘lgan urushdan keyin putur yetgan xalqaro mavqyeini tiklab olish. Rossiyaning bosqinchilik yurishlari bir qancha o‘quv qo‘llanmalarida, tarixiy va ilmiy adabiyotlarda batafsil yoritilganligi bois, bu urushning barcha tafsilotlarini bayon qilishni lozim topmay, uning mohiyati, maqsadi, bosqichlari va yakunlariga e’tiborni qaratish lozim. Chor Rossiyasi Qo‘qon xonligi tasarrufiga kirgan Oq machitni 1853- yilda egallagan bo‘lishiga qaramay, urushning asosiy bosqichlari 1964-yilda Avliyoota (hozirgi Jambul) va Chimkentni bosib olishdan boshlandi. Rossiyaning Markaziy Osiyoni bosib olish asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat: 1864-yilda – Avliyo ota va Chimkent egallandi; 1865-yilda – Toshkent bosib olindi; 1868-yilda – Buxoro amirligi taslim bo‘ldi; 1873-yilda – Xiva xonligi bo‘ysundirildi; 1876-yilda – Qo‘qon xonligi tugatildi; 1885-yilda – Turkmanistonning bir qancha shaharlari egallandi; 1895-yilga kelib Markaziy Osiyoning hozirgi Afg‘oniston va Eron bilan chegaradosh sarhadlari to‘la zabt etildi. Har qanday bosqinchi kabi, mustamlakachi Chor Rossiyasi davlati ham o‘zining qirg‘inbarot harbiy yurishlarini xaspo‘shlash uchun Markaziy Osiyo xalqlarining o‘z ixtiyorlari bilan qo‘shilganligini, urushda qurbonlar kam bo‘lganligini isbotlash, bosib olingan davlatlarning mustaqilligi saqlab qolinganligi, ular xalqlarining mustabid tuzumdan ozod qilingani haqidagi safsatalarni o‘ziga qurol qilib olgani va targ‘ibot qilganini nazarda tutib, e’tiborni urushning asl mohiyatini ochib berishga qaratish joizdir. Har qanday urushda bo‘lganidek, Rossiya bilan Markaziy Osiyo xonliklarining to‘qnashuvida ham o‘sha davrda mavjud bo‘lgan qo‘shinning barcha turlari va qurol-yarog‘ning to‘la majmuasi ishtirok etgan. Ikkala tomondan ham ko‘p qon to‘kilgan, ya’ni haqiqiy qirg‘inbarot urush bo‘lgan. Fikrimizning tasdig‘i uchun ba’zi misollarni keltiramiz. Xivani zabt etishda Rossiya tomonidan 20 ta raketa stanogi, 56 ta to‘p bilan qurollangan 9 mingdan ortiq harbiylar qatnashdilar1 . Qarshi tomondan bundan ham ko‘proq odam qatnashgan. Samarqandni egallashga qaratilgan yurishda esa Rossiya tomonidan taxminan 2,5 ming harbiy va 10 ta to‘p qatnashdi2 . Bu to‘g‘rida Majid Hasaniy arxiv materiallariga tayanib, batafsil ma’lumotlar keltirgan. Urushda halok bo‘lganlarning, ayniqsa himoyachilarning soni ko‘pligi bilan insonni dahshatga soladi. Masalan, Chimkentda 12 ming, Toshkentda 8 ming, Xo‘jandda 5 ming, Jizzaxda 3 ming nafar himoyachi halok bo‘ladi3 . Umuman olganda, deyarli 20 yil davom etgan urushda mahalliy aholining qanchasi qirilib ketganligini faqat taxmin qilish mumkin. Keltirilgan ma’lumotlar, ko‘plab tarixiy adabiyotlarda bayon qilingan o‘zbek xonliklarini bosib olish tafsilotlariga asoslanib; Chor Rossiyasining olib borgan urushlarini faqat bir ma’noda, ya’ni imperializm davriga xos bosqinchilik, talonchilik qirg‘inbarot urush deb ta’riflash mumkin. Xonlik hududining egallanishi imperialistik Rossiyaning bu yerdagi boy va arzon xomashyo zaxirasiga egalik qilish, tub joy aholini ekspluatatsiya qilish maqsadini ro‘yobga chiqarishga keng yo‘l ochib berdi. Markaziy Osiyoning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy taraqqiyoti muayyan ma’noda turg‘unlikka uchradi. O‘zbek xonliklarining chor Rossiyasidan yengilishi sabablari va uning oqibatlari. Markaziy Osiyo xonliklari mag‘lubiyatga uchrashining asosiy sababi Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklarining jahon umumiy taraqqiyotidan chetda qolib ketganligidadir. Bu xonliklardagi feodal munosabatlarga asoslangan tuzum, xurofotni qurol qilib olgan ba’zi mutaassib ruhoniylar ta’siridagi davlatlar hokimiyati ishlab chiqarishni zamonaviy usullar asosida rivojlantirish uchun sharoit yaratmadi. Albatta, bu hol armiyaga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmas edi. Masalan, Buxoro amirligida umumiy safarbarlik e’lon qilingan davrdagi askarlarning soni 100 minggacha yetardi. Ammo u ramziy ma’nodagina lashkar edi. Ularning asosiy qismi uchiga temir nayza qadalgan oddiy tayoq yoki ilg‘or mamlakatlarda allaqachon foydalanilmay qolgan pilta miltiq bilan qurollangan bo‘lib, uni yondirish va otish uchun bir xokandoz cho‘g‘ bo‘lishi shart edi. Ahmad Donishning yozishicha, lashkarlarning o‘zi harbiy mashqni yaxshi o‘zlashtirmagan va urush maydonini ko‘rmagan bezori va sayoq kishilardan tashkil topgan edi . Aks holda 1866-yil 22- mayda Oqjarda bo‘lib o‘tgan jangda 10 ming nafarlik Buxoro armiyasining 2 ming nafarlik rus harbiylari bilan birinchi to‘qnashuvidayoq qaqshatqich zarbaga uchrab, 5 ming himoyachining halok bo‘lganligini nima bilan izohlash mumkin. Buning teskarisi o‘laroq, Rossiyaning muntazam, bir qancha urushlarda chiniqqan, mustahkam tartib-intizomga asoslangan armiyasi zamonaviy qurol-yarog‘larga ega edi. Shuning uchun ham u o‘zidan miqdor jihatidan ancha ustun bo‘lgan himoyachilar ustidan g‘alabaga erishdi. O‘zbek xonliklarining Rossiyadan mag‘lubiyatga uchrashining sabablaridan yana biri ular orasida birdamlikning yo‘qligi va bir-biriga nisbatan xoinligidir. Yuqorida biz Xiva xonining Qo‘qon xonligi takliflariga munosabatini bayon qilgan edik. Xuddi shunday munosabatni Rossiya Buxoro amirligiga qarshi hujum boshlaganda Qo‘qon xoni Xudoyorxon ham namoyon qildi. U o‘zining rahnamosi amir Muzaffarning Rossiyaga qarshi birgalikda harakat qilish haqidagi taklifini qabul qilishga shoshilmadi. Amir Muzaffar esa Kaufmanga Rossiyaning Xivaga qarshi yurishga munosabatini shunday bayon qiladi: «Men yaxshi tushunamanki, agar Xiva Rossiya bilan to‘g‘ri munosabatda bo‘lmasa, u vaqtda unga qarshi qurol ishlatishga to‘g‘ri keladi. Bunday hol yuz bersa, men imkoni boricha, bu yordamimni amalda ko‘rsatishga tayyorman» . Xonlik hukmdorlarining bunday kaltabinligi Rossiya Markaziy Osiyo xonliklariga qarshi bevosita urush olib borayotganda ham davom etdi. Bu fikrga quyidagilar dalil bo‘la oladi. 1864-1865-yillarda Qo‘qon xonligi o‘zining Avliyoota, Chimkent, Toshkent va boshqa muhim viloyatlaridan ajralib, 1868-yilda Rossiyaning haqoratomuz shartnomasiga imzo chekishga majbur bo‘ldi. Ammo bu kamsitish uning uchun hech qanday saboq bo‘lmadi. Shoir va tarixchi Is’hoqxon Junaydullaxoji o‘g‘li Ibratning yozishicha, Xudoyorxon Rusiyadan xotirjam bo‘lib, vaqtni o‘yin-kulgu bilan o‘tkazdi, qush solmoq va ko‘pkari chopmoq bilan shug‘ullandi, ulamo va fuzalo nasihatlariga amal qilmay, jabru zulm tarqatdi va xalqni o‘zidan yuz o‘girishga majbur qildi1 . Ibrat Qo‘qon xonligining Rossiyaga bo‘ysundirilishini quyidagicha izohlaydi: «Bu ishlarki, ya’ni behuda fasod ishlar sabab o‘z ahlimizni beilm va befikrlilikdan bo‘ldi» . Markaziy Osiyo davlatlarining yengilishiga yana bir sabab xonlik va shahar boshqaruvchilarida yakdillik, hamfikrlikning yo‘qligi va shu bilan bog‘liq bo‘lgan bir qancha amaldorlarning xoinligidir. Chor armiyasi tomonidan qay bir shahar egallanmasin, Toshkentmi, Samarqandmi, Xivami yoki boshqami – eng tashvishli davrlarda shaharlarni himoya qilish bilan uni ixtiyoriy topshirish tarafdorlari o‘rtasida ixtilof kelib chiqqan. Istilochilar bosib olishi arafasida Samarqandda vujudga kelgan vaziyatni misol sifatida keltiramiz. Dushmanlarga qarshi kurash tarafdorlari madrasalarda to‘planib, xalq o‘rtasida tashviqotni yanada kuchaytirdilar. Xalq o‘rtasida yaqinlashib kelayotgan yovga qarshilik ko‘rsatishga chaqiruvchilar va dushman bilan bitim tuzishni istayotganlar o‘rtasida ixtilof kuchayib bordi. Voqyeaning bunday rivojlanib borayotganligidan va bu gaplar istilochilarning qulog‘iga yetib borishidan juda qo‘rqqan shahar hukmdori Sherali Inoq, qozikalon va boshqa amaldorlar, dindorlardan yovga qarshi kurashni tashviqot qilishni to‘xtatishni talab qildi. Buni eshitgan dindorlar qattiq g‘azablandilar va Sherali Inoq vakillarini kaltakladilar. Dindorlarning bu ishidan g‘azablangan Sherali Inoq, ularning «ko‘zini ochib» qo‘yish maqsadida dindorlar to‘plangan Tillakori madrasasiga qurollangan lashkar jo‘natdi. Ikki o‘rtada janjal chiqdi, bir qancha odamlar qurbon berildi. Buning oqibati shunday bo‘ldiki, fon Kaufman Samarqandga qurol ishlatmasdan kirib keldi. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Xonliklar mag‘lubiyatining sabablarini mafkuraviy sohadan ham izlash kerak. Xalqni dushmanga qarshi safarbar qiluvchi g‘oya yaratilmagan. Ko‘pchilik ruhoniylar yuksak ma’naviyatli insonlarni tarbiyalash va ularni bosqinchilarga qarshi kurashga birlashtirish vazifasini bajara olmadilar. Rossiyaning o‘zbek xonliklarini bosib olishi mudhish oqibatlarga olib keldi. Qo‘qon xonligi umuman tugatilgan bo‘lsa, Buxoro va Xiva xonliklari bosqinchi davlatning vassaliga aylandi. Fikrimizni dalillash uchun 1873- yilda Rossiya bilan Xiva xonligi o‘rtasida tuzilgan shartnomaning ba’zi jihatlarini eslatib o‘tamiz. Shartnomaga ko‘ra: xonlik Rossiya imperatorining itoatli xizmatkori ekanligini tan olib, Markaziy Osiyodagi oliy rus ma’muriyatining ruxsatisiz shartnomalar tuzmaslik majburiyatini oldilar; rus savdogarlari barcha bojlardan ozod etilishga rozilik bildirdilar; xonliklar Rossiyadan o‘zboshimchalik bilan keluvchilarni qabul qilmaslikni va rus jinoyatchilarini topshirishni o‘z zimmasiga oldi1 va hokazo. Bundan tashqari, shartnomalarga ko‘ra, mag‘lubiyatga uchragan Buxoro amirligi 125 ming tilla pul hisobida, Xiva xonligi 2 mln. so‘m miqdorida Rossiyaga tovon to‘lashga majbur bo‘lgan . Bu tovonni to‘lash busiz ham og‘ir iqtisodiy va ijtimoiy hayot kechirayotgan mehnatkash xalqning boshiga qo‘shimcha kulfatlar keltirdi. Yana katta fojialardan biri shundaki, hududning bosib olinishi natijasida mahalliy aholi Vatan mustaqilligi uchun o‘z jonini fido qilgan minglab asl vijdonli farzandlaridan judo bo‘ldi. Xoinlar, munofiqlar, sotqinlar, riyokorlar, laganbardorlar omon qolib, xalqning ulug‘ tuyg‘ularidan bo‘lgan vatanparvarlikka putur yetkazdilar. Xalqimiz mustamlakachilik siyosatiga baho berish metodologiyasi Deyarli barcha mustamlakachi davlatlar egallagan hududlarining boy imkoniyatlaridan to‘laroq foydalanish maqsadida bir qarashda taraqqiyotga yo‘naltirilganidek ko‘rinadigan islohotlarni amalga oshiradilar. Jumladan, Rossiya imperiyasi ham Turkistonda ba’zi sanoat korxonalari, temir yo‘llar, aloqa kommunikatsiyalarini qurdi, yangi shaharlar barpo qildi, rus-tuzem maktablarini, madaniy muassasalar tashkil qildi. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar Turkistonning Rossiya tasarrufida Buxoro amirligi va Xiva xonligi tobe bo‘lishi tarafdorlari bo‘lgan siyosatdonlar, ularning xizmatidagilar, ba’zi olimlar bir qancha ilmiy jihatdan asoslanmagan «Markaziy Osiyoning qo‘shib olinganligi», ba’zi xududlar aholisi o‘z xohishlari bilan Rossiyaga qo‘shilganligi, «Rossiyaning Markaziy Osiyoda olib borgan siyosati progressiv ahamiyatga egaligi», aynan «Rossiya tufayli Markaziy Osiyo xalqlari insoniyatning yorqin kelajagini belgilaydigan sotsialistik tuzumda yashayotganligi» kabi soxta g‘oyalarni ishlab chiqdilar va sovet davrida keng targ‘ib qildilar. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng tariximizda yuz bergan jarayonlarga, shaxslarga, buyuk davlatlarning, jumladan Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatiga munosabat o‘zgardi. Juda ko‘p g‘oyalar qayta ko‘rib chiqildi, ularga xolisona baho berildi. Bunda Prezident Islom Karimovning asarlarida bayon qilingan mustamlakachilik siyosatiga ilmiy nuqtai nazaridan baho berish metodologiyasining ishlab chiqilishi muhim ahamiyat kasb etdi. Ularning ba’zilarini eslatib o‘tamiz. Birinchidan, ba’zi bir mualliflarning fikricha, yirik imperiyalar boshqa mamlakatlar va xalqlarni bosib olgani hamda bo‘ysundirgani holda umumjahon taraqqiyotidan orqada qolgan mamlakatlarda muayyan darajada sivilizatorlik choralarini ham ado etib kelganlar. Prezident Islom Karimovning ta’kidlashicha, «Bunga qo‘shilmaslik mumkin emas. Lekin buyuk imperiyalar bilan kam sonli xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar jarayonining salbiy jihatlari ham bo‘lgan. Bu salbiy oqibat tashqaridan olib kirilgan sivilizatsiya natijalaridan ko‘ra bir necha baravar ortiq edi» . Demak, mustamlakachilik siyosatiga baho berganda uning oqibatlarining ijobiy va salbiy tomonlarini taroziga qo‘yib qiyoslansa, uning salbiy tomonlari bir necha marta ortiq bo‘lishi o‘z-o‘zidan ma’lum bo‘ladi. Haqiqatan ham, Rossiyaning mustamlakachilik davridagi sivilizatsiyadorlik choralari tufayli tub joy aholisi turmush darajasining yuksalganligi to‘g‘risida dalillar topish qiyin, aksincha ahvol og‘irlashdi, aholi siyosiy va ijtimoiy huquqlardan mahrum bo‘ldi va hokazo. Ikkinchidan, Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati misolida «Markaziy Osiyoning infrastrukturasidagi o‘zgarishlar, yo‘l qurilishi va kommunikatsiyalarning rivojlantirilishi, ana shu maqsadlar uchun imperiyaga xizmat qiluvchi milliy kadrlarni tayyorlash – bularning barchasi imperiyaning manfaatlarini qondirganligi, bu holda arzon xomashyo va energiya manbalaridan bahramand bo‘lishni kafolatlashi kerak bo‘lganligi uchungina amalga oshirilgan» . Boshqacha aytganda, mustamlakachi davlatning amalga oshirayotgan chora-tadbirlari kimning manfaatini ko‘zlanayotganiga qarab baholanishi kerak. Shunisi aniq va ravshanki, tadbirlar birinchi navbatda, mustabid davlatning ya’ni Rossiya imperiyasining foydasi uchun o‘tkazilgan. Tarixiy adabiyotlarda Turkistondan tashib ketilgan moddiy boyliklar to‘g‘risida ma’lumotlar yetarli. Boz ustiga, mahalliy aholi shafqatsiz ekspluatatsiya qilingan. Uchinchidan, «sivilizatsiya zo‘rlik bilan joriy qilingani, milliy nafsoniyat va iftixorni kamsitgani, milliy madaniyatlar va ma’naviy qadriyatlarning toptagani, ularning ifodachilarini jismonan yo‘q qilib tashlagani uchun» 1 mustamlakachilikni hech qanday olijanob niyatlar bilan xaspo‘shlab bo‘lmaydi. Binobarin, sivilizatsiyaning qay usulda (ixtiyoriy yoki majburlab) olib kirilganligi ham hal qiluvchi ahamiyatga ega. Chor Rossiyasi, birinchi navbatda, mahalliy aholini hududni boshqarishdan chetlatdi, uni manqurtga aylantirish choralarini ko‘rdi. Ana shu maqsadda, boshqa mustabid davlatlardan farqi o‘laroq, armiyaning kuchiga asoslangan harbiy hamda fuqarolik boshqaruvi bir shaxsning, general- gubernatorning qo‘lida birlashtirildi. Turkistondagi butun hokimiyat general- gubernator ixtiyorida bo‘lib, u harbiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, adliya masalalarini va hatto, chet el bilan bo‘ladigan munosabatlarni ham o‘zida mujassamlantirdiki, bu har qanday demokratiyani inkor qilib, mahalliy xalqni mutelikda saqlab turish, unga nisbatan har qanday, jumladan, harbiy kuch ishlatishga ham imkon yaratdi. Barcha turdagi ma’muriy bo‘linmalarga oblast, uyezd, volost uchastkalariga general-gubernator tomonidan tayinlanadigan harbiylarning rahbarlik qilishi tartibi joriy etildi. Natijada, qishloq boshqaruvini hisobga olmaganda, mahalliy xalq hududni boshqaruvidan umuman chetlatildi. Ushbu tartib podsho ma’muriyatining mahalliy xalqqa bo‘lgan salbiy munosabatini, uni mensimasligini bildirardi. Siyosiy huquqlarning kamsitilganligini quyidagi misol xam tasdiqlaydi. Rossiya ikkinchi davlat dumasiga rusiyzabon aholining har 46 minggidan 1 deputat, mahalliy aholining esa har 896 minggidan bitta deputat saylandi. Uchinchi Dumaga saylovlarda mahalliy millatlarning saylovga qatnashishiga ruxsat berilmadi2 . Bu munosabatlarni Rossiya hokimiyati ma’muriyati shunday izohlab berdi: «Turkiston tuzem aholisi hali juda quyi aqliy taraqqiyot bosqichidadir. Ular huquq, ma’muriyat, qonun nimaligini bilishmaydi. Jamiyat qonun tomonidan beriladigan huquqdan foydalanishni bilmaydi, bu huquq uning zarariga xizmat qiladi3 «. Chor Rossiyasi xalqaro miqyosda bosqinchi nomini olishdan cho‘chib, o‘z mavqyeini biroz bo‘lsa-da saqlab qolish maqsadida, Buxoro va Xiva xonliklarining mustaqilligini rasman tan oldi. Amalda esa xonliklar to‘laligicha Rossiyaga qaram edi, chunki ular nafaqat o‘zga davlatlar bilan siyosiy va iqtisodiy aloqa o‘rnatishdan mahrum bo‘ldilar, balki o‘zlarining ichki siyosatidagi biroz bo‘lsa-da, e’tiborga molik masalalarda ham Rossiya bilan kelishishi shart edi. Masalan, Qushbegi eski Buxoroda rus filmlarini ko‘rsatmaslik, tansa uyushtirmaslik masalasini hal qilishni Rossiyaning Buxorodagi vakilidan iltimos qiladi1 . Xonliklarga nafaqat chet davlatlar bilan munosabatlar o‘rnatish taqiqlab qo‘yildi, balki ular mustaqil davlat sifatida hatto Rossiyaning o‘zi bilan aloqalar olib borishi mumkin bo‘lmagan. Bu munosabatlar asosan Turkiston general-gubernatorligi, aniqrog‘i, uning Buxorodagi siyosiy agentligi va Xivadagi Amudaryo bo‘limi orqaligina amalga oshirilgan. Bundan tashqari, xonliklarda bir necha, bir qarashda, taraqqiyparvarlik, insonparvarlikka o‘xshash bo‘lgan tadbirlar ham Rossiyaning talabi bilan joriy qilindi. Ular jumlasiga xususan qullikni bekor qilish va avvallari muttasil davom etib kelgan xonliklar o‘rtasidagi urushlarga barham berilishi kiradi. Buning o‘z mantig‘i bor. Qulchilikni yo‘q qilish haqida Buxoro amirligi va Rossiya o‘rtasidagi shartnomada ochiqdan-ochiq bu tadbir rus podshohiga yoqish va imperatori a’zam janoblarining obro‘sini ko‘tarish uchun amalga oshirilganligi qayd qilingan. Boshqacha aytganda, Rus podshohining «adolatparvar» siyosatini xalqaro miqyosda targ‘ib qilishga qaratilgan. Bu siyosat oqibatida bir necha ming qul ozodlikka chiqib, o‘z vatanlariga tarqab ketdi. Ammo Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati tufayli mahalliy xalq siyosiy va iqtisodiy huquqlaridan, milliy manfaatlaridan deyarli mahrum bo‘lib, yarim qulga aylandi. Xonliklarning o‘zaro urushlariga kelsak, buning ham o‘z mantig‘i bor. Hudud notinch bo‘lsa, birinchi navbatda, Rossiyaning iqtisodiy manfaatlariga putur yetishi aniq edi. Ammo Rossiyaning mustamlakachilik siyosati milliy ozodlik kuchlarini harakatga keltirdi va qon to‘kilishi davom etdi. Bir urush ikkinchisi bilan almashdi. Mustabid davlatning iqtisodiyot borasidagi siyosati shundoq ham nochor ahvolda hayot kechirayotgan xalqning rus sarmoyadorlari va mahalliy mulkdorlar tomonidan ikki tomonlama ekspluatatsiya qilinishini kuchaytirdi. Dalillar: – Rossiyadan Markaziy Osiyoga keltiriladigan va olib ketilgan mahsulot va tovarlarning qiymati solishtirilsa, mustabid davlat foydasiga hal bo‘lib, farqi deyarli 29 mln. rublni tashkil qilgan2 . Agar 1869 yilda Turkistonning Chor Rossiyasiga keltirgan daromadi 2.3 mln. rublni tashkil qilgan bo‘lsa, 1916-yilga kelib bu ko‘rsatgich 38 mln. rublga yetdi;– rus kapitali bilan mahalliy dehqonning aloqasini bog‘laydigan sudxo‘rlik qishloqda tabaqalanish jarayonini tezlashtirdi. O‘z yerini, molmulkini garovga qo‘yib nasiyaga pul olgan ko‘pchilik dehqonlar qashshoqlasha boshladilar. 1912-yilga kelib, paxtaning asosiy qismini yetishtiradigan Farg‘ona viloyatida yersizlarning ulushi 30 foizga yetdi; – Turkiston dehqonlaridan mustabid davlat hisobiga undiriladigan yer solig‘ining miqdori 1870-1880-yillarda ikki barobarga yaqin ko‘paydi. Undan tashqari, 1895-1910-yillarda o‘tkazilgan kadastrlash (xo‘jalik va oilalarni ro‘yxatga olish) natijasida sharoitga qarab soliq miqdori 6 martagacha oshdi1 ; – shahar aholisining ham ijtimoiy ahvoli yanada mushkullashdi, chunki Rossiyadan keltiriladigan arzon tovarlar hunarmandlarni xonavayron qildi. Ularning ko‘pchiligi shaharda ish topolmay qora ishchiga, batrak va chorikorga aylandi. Sanoat korxonalarida ish vaqti 17-18 soat bo‘lib, mahalliy ishchilarning kunlik ish haqi ruslarnikining deyarli 50% kam edi ; – qishloq xo‘jaligini bir tomonlama, ya’ni Rossiya sarmoyadorlarining manfaatiga moslashtirib, paxtachilikni kengaytirish hisobiga rivojlantirish mahalliy mehnatkashlarni og‘ir iqtisodiy ahvolga solib qo‘ydi. 1890-1915- yillarda paxta yetishtirish Turkistonda 73 martadan ko‘proq o‘sdi. Shu sababli, g‘alla va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish kamayib, ularning bozordagi narxi doimo o‘sib bordi. Masalan, faqat 1890-yilning boshlarida mahalliy xalqning asosiy oziqasi bo‘lgan bug‘doy unining bahosi 5 marta oshib ketdi3 ; – mustabid davlat Markaziy Osiyo qishloq xo‘jaligining bor imkoniyatlaridan iloji boricha kengroq foydalanishga intildi, lekin iqtisodiyotning bu tarmog‘ini takomillashtirish, ilg‘or texnologiyani qo‘llash chora-tadbirlarini ko‘rmadi. Rossiya hukmron bo‘lgan davrda hududda bironta ham ko‘zga ko‘rinarli sug‘orish inshootlari qurilmadi; – temir yo‘llar qurilishi hududdagi xomashyo, yer usti va yer osti boyliklarini Rossiyaga tashib ketishni osonlashtirdi. Masalan, 1912-yilda Krasnovodsk va Toshkent temir yo‘li orqali Rossiyaga olib chiqib ketilgan tovarlarning miqdori 1900-yildagiga nisbatan salkam 8 marta oshib ketdi . – Rossiya sarmoyadorlari sanoatning asosiy tarmoqlarini rivojlantirishdan umuman manfaatdor bo‘lmaganlar. Temir yo‘l qurilishini hisobga olmaganda, 1913-1915-yillarda Turkistonga kiritilgan umumiy sarmoyaning faqat 15% sanoatni rivojlantirish uchun sarflangan, uning asosiy qismi ham paxta tozalash va moy olishga ajratilgan. Sanoat mahsulotining 80% paxtaga dastlabki ishlov berish bilan bog‘liq bo‘lgan1 . Tabiiyki, bu iqtisodiyotdagi muvozanatning buzilishiga olib kelgan va hududning imperiyaga qaramliligini kuchaytirgan. Shunday qilib, Rossiyaning mustamlakachilik siyosati tufayli Turkistonning iqtisodiy salohiyati to‘laligicha mustabid davlatning manfaatiga bo‘ysundirildi, hududni qaramlikda saqlandi, mahalliy aholi shafqatsiz ekspluatatsiya qilindi. Turkistonni chor Rossiyasining xomashyo bazasiga aylantirilishi. Rossiyaning Turkistonni bosib olishga majbur qilgan yana bir omil – bu tez rivojlanib borayotgan to‘qimachilik sanoati edi. Chunki Amerikadan keltiriladigan paxtaning narxi fuqarolar urushi tufayli deyarli 4 barobar oshib ketgan edi. Hudud bosib olinganidan keyin qisqa muddatda uni paxta xomashyosi yetishtiriladigan mintaqaga aylantirildi. Agar 1885-yilda paxta maydoni 41,4 ming tanob bo‘lsa, 1915-yilga kelib 541,9 tanobga, yoki 13 barobarga ko‘paydi. Rus sanoatchilari «Amerika» navli paxtani yetishtirishdan manfaatdor bo‘lganligi uchun 1889–1916-yillarda bu nav ekiladigan paxta maydonlari 7 barobar kengaytirildi yoki umumiy paxta maydonlarining deyarli 93 foizini tashkil qildi. Turkistondan Rossiyaga tashib ketiladigan paxtaning hajmi 1906– 1915-yillarda deyarli 4,3 barobar oshdi. Buning hisobiga Rossiya yengil sanoatidan olinadigan daromad 150 foizga oshdi. Paxtachilik imperiyaning chet ellarga sarflaydigan 70 million oltin pulini tejashga yordam berdi. Rus mustamlakachilari nafaqat paxtani, balki boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ham tashib ketdilar. Masalan, birinchi Jahon urushi davrida (1914- 1916 yillar) Turkistondan 50 million pud paxta, 8,5 million pud paxta yog‘i, 950 ming pud pilla, 2925 ming pud teri, 300 ming pud go‘sht, 474 ming pud baliq olib ketdilar. Mustamlakachi davlat paxtachilikdan katta foyda ko‘rishiga qaramasdan irrigatsiya va melioratsiya tizimini takomillashtirish va rivojlantirish borasida biron- bir e’tiborga arzigulik tadbirlarni amalga oshirishdan manfaatdor bo‘lmadi. Paxta yetishtirish hajmini o‘stirishga asosan mahalliy aholini shafqatsiz ekspluatatsiya qilish hisobiga erishildi. XX asr boshlarida paxtachilik Turkiston sanoati va qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotining 40 foizini tashkil etgan bo‘lsa, don 37 foizni tashkil qildi. Paxta yakkahokimligi mahalliy aholining ijtimoiy holatini murakkablashtirdi. 1913-yilda paxtaning narxi 0,5 marta oshgan bo‘lsa, oziq- ovqat mahsulotlarining narxi 4-5 marta, nonning narxi 6 marta oshdi. Turkistondan olib ketilgan paxtadan ishlab chiqarilgan gazlamalarning narxi 20 barobar ko‘tarildi. Umuman, paxta xomashyosining narxini oshirmaslik choralari ko‘rildi. Rossiya Turkistonni nafaqat qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtiradigan xomashyo bazasi sifatida saqlab qolish, balki xomashyoga faqat dastlabki ishlov beruvchi hudud darajasida saqlab qolishning barcha choralarini ko‘rdi. Sanoat asosan paxta tolasi va paxta yog‘i ishlab chiqarish bilan chegaralandi. To‘qimachilik sanoati, tayyor mahsulotlar ishlab chiqaradigan korxonalar qurishdan manfaatdor bo‘lmadi. Chunki xomashyoni chuqur ishlab chiqarishdan keladigan katta foyda Rossiyaning markaziy shaharlarida joylashgan rus boylarining cho‘ntagiga tushishi kerak edi. Shunday qilib, Rossiyaning Turkiston iqtisodiyotiga bo‘lgan munosabatiga mustamlakachilik siyosatining yaqqol namunasi sifatida qaralmog‘i lozim. Chor Rossiyasining Turkistondagi ma’naviy-madaniy siyosati. Chor Rossiyasi Turkistonda ma’naviy- madaniy sohada olib borgan siyosatining maqsadi tub joy aholisining o‘z tarixi, ma’naviyati, milliy qadriyatlaridan uzoqlashtirish bo‘lgan. Chor Rossiyasining milliy-ma’naviy qadriyatlarga bo‘lgan munosabatining mohiyatini general-gubernator S.M.Duxoveniyning 1998-yil 6- sentabrda imperiya hukumati harbiy vazirga yuborgan takliflarida aks ettirilgan. Ular, jumladan, quyidagilar: – xalqning ma’naviy-ruhiy holatiga kuchli ta’sir o‘tkazuvchi barcha musulmonlar muassasalari, ayniqsa madrasa ishlariga faol darajada aralashishi; – musulmonlarni birlashtiruvchi musulmon diniy boshqaruvi idorasiga yo‘l qo‘ymaslik; – barcha musulmon maktablarini ma’muriyat ixtiyoriga o‘tkazish va barcha mahalliy musulmon o‘quv yurtlari va diniy muassasalarini to‘la ro‘yxatdan o‘tkazish; – siyosiy jihatdan zararli deb topilgan mahalliy musulmon muassasalarini yopish huquqini general- gubernatorga berish va hokazo. Amalda bu g‘oyalar Rossiyaning mustamlakachilik davrida izchillik bilan hayotga tatbiq qilindi. Bu quyidagi choralarda namoyon bo‘ldi. Avvalo Chor hukumati ma’muriyati Turkistonda rus millatiga mansub bo‘lgan aholining ulushini ko‘paytirishga harakat qildi. 1906-1913-yillarda Turkistonda Rossiyadan ko‘chirib kelinayotgan rus dehqonlari uchun 136 116 posyolka qurildi. Bundan tashqari, yangi qurilayotgan sanoat korxonalarida ishlash uchun Rossiya shaharlaridan ruslar ko‘chirib keltirildi. Natijada XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Turkistonda rusiyzabon aholining soni deyarli 2,5 barobar o‘sib, 200 ming atrofida bo‘ldi. Bu mustamlakachilik siyosatini qo‘llab-quvvatlab turish, kerak bo‘lsa, rus krestyanlaridan qurolli askarlar tayyorlash uchun zarur edi. Keyingi yo‘nalish mahalliy aholi ongiga rus ruhiyatini singdirish va uni o‘z madaniyati va ma’naviyatidan mahrum qilish bo‘ldi. Buning uchun rus- tuzem maktablari tashkil qilina boshlandi. Albatta, bu maktablar mahalliy xalqni ruslashtirishda asosiy rol o‘ynadi deb aytolmaymiz, chunki ko‘p millionli Turkiston aholisi uchun 105 ta maktab (1911-yilda) daryodan tomchi edi. Shu bilan birga, Turkiston harbiy ma’muriyati jadidlar tashabbusi bilan paydo bo‘layotgan mahalliy xalq turmush tarziga, ma’naviyatiga mos keladigan yangi uslubdagi maktablarni yopish uchun barcha choralarni ko‘rdi. Rossiyaning ulug‘vorligi, boyligi va qudratini, sanoati, taraqqiyotini ko‘rsatish uchun mahalliy millat vakillarining markaziy shaharlarga sayohatlari uyushtirildi. Maqsad – kelajakda mustamlaka hududlarni ham shunday taraqqiyotga erishishi mumkinligiga ishontirish edi. Chor Rossiyasi Turkistonda iloji boricha islom ta’limotining aholiga ta’sirini cheklashga harakat qildi. Bir qancha shaharlarda shayxulislom lavozimlari taqiqlandi, vaqf mulklari davlat ixtiyoriga olindi, madrasalarni tamomlagan shaxslarni davlat xizmatiga olish cheklandi. Ba’zi savodsiz mullalar yordamida «Qur’oni Karim» va boshqa diniy kitoblarning mazmun-mohiyati buzib talqin qilingan. Juma namozida podshoning nomini (xutbaga) qo‘shib o‘qish to‘g‘risida farmoyish berilgan. Rossiya o‘lka xalqlarini o‘z madaniyati va tarixidan uzoqlashtirish uchun barcha choralarini ko‘rdi. Turkiston tarixiga doir moddiy va ma’naviy yodgorliklar yig‘ib olindi va Moskva hamda Sankt-Peterburgga jo‘natildi. Ko‘plab tarixiy obidalar qarovsiz qolib, xonavayron bo‘ldi. Xullas, Chor Rossiyasi mahalliy aholini ma’naviy qoloqlikda tutib turish, ijtimoiy faolligini oshirmaslik va O‘rta asrlar jaholatparastligida saqlash choralarini ko‘rdi. Rossiya iloji boricha Markaziy Osiyoni jahon taraqqiyotidan, madaniyatidan chetda ushlab tutishga harakat qildi. Bu fikrni o‘sha davrda Turkistonni boshqarib turgan general-gubernator A.N. Kuropatkin ham tan olgan. U o‘z xotiralarida: «Biz 50 yil tub joy aholini taraqqiyotidan jilovladik, maktablar va rus hayotidan chetda tutdik», – degan edi. Chor Rossiyasi harbiy-siyosiy ma’muriyatining kuchli bosimiga qaramasdan milliy madaniyatning rivoji to‘xtab qolgani yo‘q, mahalliy aholi o‘zining milliy qadriyatlari, urf-odatlari, an’analarini, ma’naviy ruhiyatini saqlab qolishga harakat qildi, o‘zligini unutmadi. Aynan shu davrda yurtimizdan Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Cho‘lpon, Tavallo kabi atoqli shoirlar faoliyat ko‘rsatdilar. Ular o‘z asarlarida yurtning taraqqiyotdan orqada qolayotganligi, aholi diniy mutaassibligidan chiqib keta olmayotgani, uning dunyo bexabarligini kuyunib yozdilar. Mumtoz musiqa, san’at, teatr, milliy matbuot, badiiy hunarmandchilik rivojlandi. Shu davrda taraqqiyparvar jadidchilik harakati shakllandi va rivojlandi. Vatan mustaqilligi, milliy demokratik davlat qurish g‘oyalari ilgari surildi va tub joy aholining siyosiy ongi o‘sib bordimo‘g‘ul bosqinchilari va mahalliy hukmdorlarning zulmiga qarshi yuzaga kelgan. XIV asrning 30-yillarida sarbadorlar harakati Eronda boshlanib, keyinchalik Xuroson va Movarounnahrga (50-60- yillarda) yoyilgan. Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|