1-ma’ruza Koordinatsion birikmalar kimyosi tarixi, asosiy tushunchalari. A. Vernerning koordinatsion birikmalar kimyoviy tuzilish nazariyasi

Koordinatsion birikmalar nomenklaturasi

Kooordinatsion birikmalarni nomlashda uch xil nomenklatura ishlatiladi.

A. Verner nomlash uchun ratsional nomeklatura yaratdi. Bunga ko’ra koordinatsion birikmaning tarkib va tuzilishi ifodalanishi kerak. Tuzsimon koordinatsion birikmalarni ikki so’z bilan, noionogen birikmalarni bir so’z bilan atash taklif etiladi.
1963-yildan boshlab taklif qilingan nomenklatura IUPAC tomonidan tasdiqlangan.
Ionlarni nomlashda birinchi navbatda kation, keyin anion ataladi: [Ag(NH₃)₂]Br – diamminkumush(I)-bromid, K₂[CuCl₃] – kaliytrixloromis(I).
Ligandlarni nomlashda avval anion, so’ngra neytral ligandlar va undan keyin kation nomi aytiladi. Anionlarni atashda dastlab oddiy anion, undan keyin ko’p atomli anion nomi aytiladi. Ligandlar bir xil bo’lsa, odatda lotin alifbosi tartibida aytiladi (H, S, N, O). Faqat uglevodorod ligandlar gomologik qator tarzida aytiladi:
CH₃ > C₂H₅ > C₃H₇ > C₄H₉
NH₃ va N₂H₄ misolida oldin ammiak, avval NO₂^ keyin NO₃^ aytiladi.
Kompleks anionlar nomiga “-at” suffiksi qo’shiladi, ligandlardagi “-id” qo’shimchasi o’rniga “-o” aytiladi, ligandlar nomi oldidan ularning sonini bildiruvchi di-, tri-, tetra-, penta-, geksa- va hokazo qo’shimchalar ishlatiladi:
K₂[PdBr₆] kaliygeksabromopalladat(IV),
K₂[PtCl₄] kaliytetraxloroplatinat(IV),
Fe₃[Fe(CN)₆]₂ temir(II)-geksasianoferrat(II).
Kompleks kation va neytral molekulalarga alohida qo’shimcha qo’yilmaydi:
[Fe(NH₃)₆]Cl₂ geksaammintemir(II)-xlorid,
[Hg(NH₃)₂]Cl₂ diamminsimob(II)-xlorid,
[Al(OH)(H₂O)₅]²⁺ pentaakvogidroksoalyuminiy(II)-ioni,
K[Co(CN)(CO)₂(NO)] kaliydikarbonilnitrozilsianokobalt(I).
Agar Mⁿ⁺ alkenlar bilan kompleks birikma hosil qilgan bolsa, ligand oldidan  (eta) harfi ishlatiladi.
[Ni(C₅H₅)(NO)] nitrozil-(-siklopentadiyenil)-nikel(II).
Ko’p yadroli kompleks birikmalarda markaziy atomlar bir-biri bilan ko’prik ligandlar orqali bog’lansa, “”-harfi bilan belgilanib ikki tomonidan defies qo’yiladi:

	di--gidroksooktaakvoditemir(III)-sulfat
	kaliydi--gidroksotetraoksalatodixrom(III)
	di--xlorobis-(-propilen)-dirodiy
	bis-(etilendiamin)-kobalt(III)--imido--gidrokso-bis-(etilendiamin)-kobalt(III)
	oktaammin--amido--gidroksoxrom(III)-nitrat
[(C2H5)3Pb – Pb(C2H5)3]	geksaetildiqo’rg’oshin
[(CO)4Mo – Mo(CO)4]	oktakarbonildimolibden

Agar kompleks birikmalarda murakkab formulali organik ligandlar birikkan bo’lsa, ular qisqa yoziladi va ba’zan aytiladi.

Py (C5H5N)	– piridin	Pn	– 1,2-propilendiamin
Pipe (C5H11N)	– piperidin	Pic	– pikolin
En (H2N – (CH2)2 – NH2	– etilendiamin	OxH	– oksixinolin
PPh3 [(C6H5)3P]	– trifenilfosfin	Dipy	– 2,2-dipiridil
PEt3 [(C2H5)3P]	– trietilfosfin	Thio	– tiomochevina
Phen	–1,10-fenantrolin	R^F	–ftorli uglevodorod radikali
Hacac	– atsetilatseton	acac^–	– atsetilatseton anioni
Tmen	– N,N,N,N-tetrametiletilendiamin.

Geometrik izomerlarni nomlashda ularning raqam belgilaridan yoki sis-trans-terminlaridan foydalaniladi.