1-ma’ruza “Standartlash, sertifikatsiya va metrologiya " fanining predmeti va vujudga kelish tarixi. "Metrologiya haqida" O`zbekiston respublikasi qonunilari. Tayanch so`zlar

Sifatning virtual sxemasi
Bu sxemani chuqur o`rganib va tahlil qilib, quyidagi xulosalarni keltirishimiz mumkin:
- Mahsulot sifati, kishilar hayotining ravnaqi, uning sifati (yashash darajasi) oldindan yaratilgan sifat fundamenti (poydevori) ga bog`liqdir;
- Sifatning yuqori darajasi bu yurtimizning ilmiy, texnikaviy yuksalishi bilan chambarchas bog`liqdir;
- Ilmiy texnikaviy yuksalish esa sifatning asosiy uch belgisi bo`lgan – standartlashtirish, metrologiya va setifikatlashtirish rivojini ta`minlab beradi;
- Sifatning uch asosiy belgisiga dunyoda mavjud bo`lgan va faoliyat ko`rsatayotgan standartlashtirish bo`yicha xalqaro tashkilotlar: Xalqaro – standartlashtirish tashkiloti (ISO), Metrologiya sohasida qonunlashtiruvchi xalqaro tashkilot (MOZM), Xalqaro savdo tashkiloti (VTO) o`zining ijobiy ta`sirini o`tkazadi va o`tkazib kelmoqda.
Shuning uchun ham ushbu fanni uch qismda (metrologiya, standartlashtirish sertifikatlashtirish) o`rganish natijasida talabalar metrologiya bo`yicha asosiy qoidalarni, talablar va me`yorlarni, standartlashtirish va sifatni boshqarishdagi davlat bayonnomalari va me`yoriy hujjatlar bilan ishlashni bilishi va mavjud bilimlarini, tajribalarini amaliy faoliyatda qo`llay bilishi lozim hisoblanadi. Bu hozirgi kunda, ayniqsa, jahon andozalariga mos keluvchi mahsulotlarni ishlab chiqish va uning raqobatbardoshligini ta`minlashda o`ta muhim masalalardan biri sanaladi.
“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish” fanining rivojlanish tarixi
XX asrning ikkinchi yarmida xalq xo`jaligining barcha sohalaridagi ilm-fan, madaniyatning gurkirab rivojlanishini bejiz ilmiy-texnikaviy inqilob deb atalmaydi. Ilg`or ilmiy yutuqlar fanga, bizning kundalik hayotimizga kirib kelib, shu darajada odatiy bo`lib qolganki, aksariyat hollarda biz ularga e`tibor bermaymiz yoki sezmaymiz. Ba`zan esa, bizga, korxona yoki laboratoriyaga yetib kelguncha ularning qanchalik murakkab, notekis yo`llardan o`tganligini ko`z oldimizga keltirmasdan, fikr yuritmagan holda ulardan foydalanamiz. Yuqoridagilarning hammasi to`la ma`noda zamonaviy axborotli o`lchash texnikalariga ham tegishlidir.
O`lchashlar haqidagi fanning tarixi minglab yillarni tashkil etadi. O`lchashlarga bo`lgan ehtiyoj qadim zamonlarda yuzaga kelgan. Inson kundalik hayotida har xil kattaliklarni: masofalarni, yer maydonlarining yuzalarini, jismlarning o`lchamlari va massalarini, vaqtni va hokazolarni bu jarayonlarning yuzaga kelish sabablarini, manbalarini bilmasdan, o`zining sezgisi va tajribasi asosida o`lchay boshlagan.
Eng qadimgi o`lchash birliklari - antropometrik, ya`ni insonning muayyan a`zolariga muvofiqlikka yoki moyillikka asoslangan holda kelib chiqqan o`lchash birliklari hisoblanadi. Masalan: Ladon` - bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan to`rttasining kengligi; fut - oyoq tagining uzunligi; pyad` - yozilgan bosh va ko`rsatkich barmoqlar orasidagi masofa, qarich, quloch, qadam va hokazolar.
Asrlar o`ta bizga yetib kelgan ba`zi o`lchov birliklari xozirda xam ishlatiladi. Masalan, qadimgi janubi-sharqda “loviya doni”, “no`xotcha” ma`nosini bildirgan, turli qimmatbaho toshlarning o`lchov birligi sifatida ishlatilgan - KARAT: dorishunoslikda og`irlik birligi qilib qo`llanilayotgan, ingliz, fransuz, lotin va ispan tillarida “bug`doy doni” ma`nosi bildiruvchi -GRAN va hokazolar.
Ba`zi bir tabiiy o`lchovlar ham uzoq o`tmishga ega. Ularning dastlabkilaridan biri, hamma yerda ishlatiladigan vaqt o`lchovlaridir. Munajjimlarning ko`p yillik kuzatishlari natijasida qadimgi Vavilonda vaqt birligi sifatida yil, oy, soat tushunchalari ishlatilgan. Keyinchalik yerning o`z o`qi atrofida to`la aylanishiga ketgan vaqtning 1/86400 qismi sekund nomini olgan. Qadimgi Vavilonliklar bizning eramizgacha bo`lgan II asrdayoq vaqtni Minalarda o`lchashgan. Mina taxminan ikki astronomik soat vaqt oralig`iga teng bo`lib, bu vaqt mobaynida Vavilonda rasm bo`lgan suv soatidan massasi taxminan 500 grammga teng bo`lgan “mina suv” oqib ketgan. Keyinchalik mina o`zgarib, biz o`rganib qolgan minutga aylandi.
Vaqtlar o`tishi bilan suv soatlari o`z o`rnini qum soatlariga, ular ham vaqti kelib mayatnikli mexanizmlarga bo`shatib berdilar.
Insoniyat taraqqiyoti rivojlanishining ilk davrlaridanoq “moddiy” o`lchashlar va o`lchov birliklarining katta ahamiyatini tushunib bilganlar.
Fan va texnikaning rivojlanishi har xil fizikaviy kattaliklarning o`lchamlarini muayyan o`lchovlarga qiyoslab kiritishni taqozo eta boshladi. Bunday faoliyat jarayoni va rivojlanishi davomida o`lchashlar haqidagi fan, ya`ni metrologiya yuzaga keldi.
Ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi o`lchash vositalari va usullarini mukammallashtirishni talab eta boshladi. O`lchashlar nazariyasi hamda vositalarining rivojini aniqlab bergan texnika yutuqlarining uchta asosiy bosqichini ajratib ko`rsatish mumkin:
- ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan va stanoklarga biriktirilgan o`lchash vositalarining yaratilishini talab qiluvchi texnologik bosqich (manufaktura va mashina ishlab chiqarishning yuzaga kelishi);
- ishlab chiqarish jarayonlarini kuchaytirish sharoitida foydalanilayotgan o`lchash vositalarining aniqligi, ishonchliligi va unumdorligini keskin oshirishni talab qiluvchi energetik bosqich (bug` energiyasini ishlatish, ichki yonuv dvigatellarining yuzaga kelishi, elektr energiyasini ishlab chiqarish va ishlatish);
- zamonaviy fan yutuqlarining barchasini o`lchash vositalarining tarkibiga kiritishni talab qilgan ilmiy-texnikaviy inqilob (fanni ishlab chiqarish bilan bog`lash va uni bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylantirish) bosqichi. Bu bosqichning alohida xususiyatlaridan biri ob`ektlar va jarayonlar holatini muayyan parametrlar yordamida umumiy baholovchi o`lchash tizimlarini yaratish bo`lib, olingan natijalarni bevosita texnik tizimlarni avtomatik boshqarish uchun foydalanishdan iboratdir.
Amaliyot juda keng ko`lamdagi fizikaviy kattaliklar qiymatini, ko`pincha juda tez (sekundning milliarddan bir ulushlarida), yuqori aniqliqda (xatolik o`lchanayotgan qiymatning 10 % idan kichik) va nafaqat inson sezgi organlari to`g`ri ilg`ay olmaydigan, balki hayot uchun sharoit bo`lmagan holatlarda ham aniqlashni talab qiladi. Shu kunlarda fanga yuzdan ortiq har xil fizikaviy kattaliklar ma`lum bo`lib, ularning 70 dan ortig`ini o`lchash mumkin. Hozirgi kunlarda fan va texnikaning rivojlanishi tufayli ilgari o`lchab bo`lmaydi deb hisoblangan kattaliklarni o`lchash va baholash imkoni yaratilmoqda. Masalan Sankt Peterburg aloqa instituti olimlari hidni o`lchash borasida birmuncha yutuqlarni qo`lga kiritganlar. Bu xususda buyuk italiyalik olim Galileo Galileyning quyidagi so`zlarini eslab o`tish o`rinli bo`ladi: - “O`lchash mumkin bo`lganini o`lchang, mumkin bo`lmaganiga esa imkon yarating”. Kondensatorning elektr sig`imi, nurlanish oqimi, erigan metallning temperaturasi va atomning magnit maydoni kuchlanganligi kabi kattaliklarni maxsus texnikaviy vositalar - o`lchash o`zgartkichlari, asboblari va tizimlaridan foydalanmasdan o`lchashni amalga oshirish mumkin emas. Bularning hammasi ongimizga, hayotimizga shunchalik singib ketganki, aksariyat hollarda biz ularning atrofimizda mavjud ekanligini sezmaymiz. Hamma joyda: uy-ro`zg`or va ishlab chiqarishda, dalada va kasalxonada, avtomobilda va ilmiy laboratoriyada ular bizning beg`araz va tengsiz yordamchilarimizdir.
Ishonch bilan aytish mumkinki, o`lchash inson ongli hayotining asosini tashkil etadi. Bu borada ko`plab olimlar o`lchash texnikasining rivojiga munosib hissa qo`shganlar. Ular ichida birinchi navbatda quyidagilarni: Ahmad Farg`oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Ulug`bek, Mixail Lomonosov, Dmitriy Mendeleyev va boshqalarni alohida ko`rsatib o`tish o`rinli bo`ladi. Ahmad Farg`oniyning “Miqyosi Nil”, ya`ni Nil daryosining sathini tutash idishlar qonuniyati asosida o`lchash va uning natijasiga ko`ra yilning yog`ingarchiligi va uning ekin hosiliga ta`siri to`g`risidagi ma`lumotlari, Ulug`bekning “Zij jadvallari” da keltirgan, hozirgi kunlarda eng zamonaviy o`lchash qurilmalarida olingan natijalardan juda oz tafovut qiluvchi ma`lumotlari alohida tahsinga sazovordir. Bundan tashqari, Forobiyning astronomik kuzatishlar va o`lchashlar uchun maxsus asbob - usturlob yasash sirlari xususidagi qimmatli ma`lumotlari juda katta ham ilmiy, ham falsafiy ahamiyatga egadir.
O`lchash texnikasi ehtimollar nazariyasi, boshqarish nazariyasi va boshqa ilmiy yo`nalishlar bilan birgalikda informasion-o`lchash, ya`ni o`zida asosiy informasiya olish imkonini beradigan vositalarni jamlagan (o`lchash, nazorat qilish, hisoblash, tashxis, umumlashtirish va tasvirlarni aniqlash) texnikasining rivojiga asos bo`ldi. Qo`yilgan muammolarning, ularni yechish usullari va olingan natijalarning har xilligidan qat`iy nazar, informasiya olish mobaynida asosiy o`lchash, ya`ni qayta ishlash, qabul qilish va biror jarayon yoki manba haqidagi ma`lumotni tasavvur qilish amallarini bajarish ko`zda tutiladi.
Xulosa sifatida metrologiyaning rivojlanish tarixiga nazar tashlasak, quyidagi muhim bosqichlarni keltirishimiz mumkin.
- 1791 yilda metr etaloni Fransiyada qabul qilinishi (1 metr Yer meridiani uzunligining 1x10^-7 bo`lagiga teng qilib olinganligi);
- 1875 yilda Parijda 17 davlat tomonidan Xalqaro konvensiyani qabul qilinishi (bu esa mavjud metrik sistemaning takomillashtirishga qaratilgan bo`lib, metr o`lchov birligiga asos soladi);
- 1893 yilda Rossiyada D.M. Mendeleyev tomonidan o`lchov va og`irlik (tarozi) Bosh palatasining tashkil etilishi;
- 1931 yilda Leningrad shaxrida o`lchov va tarozi Bosh palatasi asosida D.M. Mendeleev nomidagi Butunittifoq metrologiya ilmiy tadqiqot institutining tashkil topishi;
- 1960 yilda Xalqaro birliklar tizimining SI (SU) qabul qilinishi. Bu tizim bo`yicha 1 metr vakumda to`lqin uzunligining 1650763,73 teng qilib olinishi (Kriptonni etalon metri);
- 1983 yilda metrni qabul qilishda yorug`likning vakumda 1/299792458 sekunda o`tgan yo`liga teng qilib qabul qilinishi;
- 1993 yilda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida O`zbekiston davlat Standartlash, metrologiya va sertifikasiya markazi (O`zdavstandart) tashkil etildi;
- 2002 yilda O`zbekiston davlat standartlash, metrologiya va sertifikasiya markazi O`zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish (“O`zstandart”) agentligiga aylantirildi.
Bugungi kunda ham olimlarimiz o`lchash nazariyasi va texnikasi rivoji ustida tinimsiz ilmiy izlanishlar olib borishmoqda.
Takrorlash uchun savollar.

1. 
   “Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish” fanini o`rganishning tabiiy zarurligi.
   
2. 
   “Metrologiya” ning fan sifatida shakllanib borish jarayoni qanday kechgan?
   
3. 
   Qanday ko`hna va qadimiy o`lchash birliklarini bilasiz?
   
4. 
   Fanning rivojlanishida o`ziga xos hissa qo`shgan olimlardan kimlarni bilasiz?
   
5. 
   “Metrologiya to`g`risida” respublika qonunining asosiy ahamiyati nimalardan iborat?