1-ma’ruza: texnik ijodkorlik va dizayn fanining mohiyati va vazifalari

Fan-texnika (fizika, fizika-texnika, ximiya, ximiya-texnologiya, agroximiya, astronomiya va boshqa) to‘garaklar o‘quvchilarning maktab o‘quv rejasidagi turli fanlar bo‘yicha olgan bilimlarini chuqurlashtirish va amaliy ko‘nikmalarini mustahkamlash, ta’lim kabinetlarini jihozlash uchun asbob-uskunalar yaratish va shu asosida o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish maqsadlarida tashkil qilinadi.
Sport-texnika to‘garaklari maktablar va maktabdan tashqari muassasalarda ishlaydi. Bular aviamodel, raketa-kosmik modellashtirish, avtomobil modelchilari, kema modelchilari, kartingchilar, temir yo‘l modelchiligi, radioboshqarish, suv-motor va boshqa to‘garaklaridan iboratdir.
Mazkur to‘garaklarda o‘quvchilar modellarni va ishlaydigan texnikani konstruksiyalash va tayyorlash bilan shug‘ullanadilar, keyin esa ana shu modellar bilan sportning texnik turlari bo‘yicha modelchi-sportchilarning musobaqalarida qatnashadilar.
O‘quvchilar sport-texnika to‘garaklarida tegishli texnika tarmog‘ining tarixi, uning xalq xo‘jaligida va mamlakatimiz mudofaasida qo‘llanishi bilan, samolyotlar, avtomobillar, kemalar, radio apparatlari va boshqa texnikalar bo‘yicha konstruktorlar texnik tafakkurining xususiyatlari bilan tanishadilar.
O‘quvchilar bu to‘garaklarda ishlar ekanlar, materiallarga ishlov berishga va ularning xossalariga bevosita aloqador bo‘lmagan, lekin buyumlarni tayyorlash jarayoni o‘quvchilar texnik mehnat darslarida egallagan mehnat operatsiyalariga ko‘p jihatdan tayanadigan ko‘plab yangi bilim hamda o‘quvlarni o‘zlashtirib olishadi. To‘garaklarning bu guruhiga o‘quvchilar ular uchun yangi bo‘lgan mehnat faoliyati turlari bilan tanishtiradigan, ijtimoiy jihatdan foydali, ular uchun qiziqarli to‘garaklarni ham kiritish mumkin. Masalan, keyingi yillarda zarb qilish, muqovachilik, zargarlik to‘garaklari va boshqa to‘garaklar keng tarqaldi.
Ishlab chiqarish-texnika to‘garaklari maktablardagi va maktablararo ustaxonalar bazasida, o‘quv-ishlab chiqarish va sanoat korxonalarida bazasidagi yosh texniklar markazlarida va boshqa maktabdan tashqari muassasalarda tashkil qilinadi. Odatda bunday to‘garaklar ro‘yxati mahalliy sharoitlarga ko‘ra, avvalo o‘quvchi to‘garakda olgan bilimlarini, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida o‘zlashtirgan amaliy malakalarini keyinchalik qay darajada takomillashtira olishga ko‘ra belgilanadi. Bunday to‘garaklar mahalliy korxonalarda, qishloq xo‘jaligi tarmoqlarida keng tarqalgan biror kasbga qiziqadigan maktab yoshidagi o‘quvchilarni birlashtiradi.
Badiiy amaliy to‘garaklar respublikamiz mustaqillikka erishgan yillarda keng e’tibor berib kelinayotgan milliy qadriyatlarimiz bilan bog‘liq halq hunarmandchiligi bilan uzviy bog‘liq holatda tashkil etiladi. Bu turdagi mashg‘ulotlar amalda qo‘llanadigan asbob-uskuna, jihoz va moslamalar, mexanizatsiyalashtirilgan va elektrlashtirilgan texnika vositalari bilan ishlashning amaliy bilim, ko‘nikma va malakalarini egallash asosiy maqsad sifatida belgilanadi. Mashg‘ulotlar mazmuni quyidagi vazifalarning echimini topishga qaratiladi:

• 
  xalq hunarmandchiligi sohalaridagi ishlab chiqarish mazmuniga ega vazifalarni echish, tajribalar o‘tkazishi, o‘lchov-tekshiruv, asbob-uskunalaridan to‘g‘ri foydalanishi;
  
• 
  bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari, talablari asosida sifatli, xaridorgir, iste’mol mollari va mehnat mahsulotlarini tayyorlashga odatlanishi;
  
• 
  o‘zlari tayyorlangan mahsulotlarni, o‘zlari iste’molchiga etkazishni o‘rganishi.
  

Darsdan tashqari mashg‘ulotlarning ikkinchi guruhiga ekskursiyalar, fan olimpiadalari, ko‘rgazmalar, o‘quvchilar konferensiyalari, kasbning eng yaxshi ishchisini aniqlash uchun o‘tkaziladigan tanlovlar, ishlab chiqarish ilg‘orlari bilan bo‘ladigan uchrashuvlar kabi tadbirlar kiradi. Bu turdagi mashg‘ulotlarga mohiyati va afzalligini belgilab beruvchi jihati ko‘plab o‘quvchilarni jalb qilish imkoniyatining mavjudligi bo‘lib, shu sababli ular tadbirlarning ommaviy shakllari deb yuritiladi. Amalga oshirgan tajriba-sinov ishlarimiz sanab o‘tilgan barcha shakldagi mashg‘ulotlarning yuksak darajada samarali ekanligi tasdiqladi. Ular o‘quvchilarning hozirgi zamon ishlab chiqarishi asoslari to‘g‘risidagi tasavvurini kengaytirish, ularni turli kasblar bilan tanishtirish imkonini beradi.
Bu mashg‘ulotlarning kamchiligi o‘quvchilarni foydali mehnatga, bevosita ijodiy faoliyatga jalb qila olmasligi bilan belgilanadi. SHuning uchun o‘quvchilar, darsdan tashqari mashg‘ulotning mazkur shakli bilan birga boshqa to‘garak ishida ham qatnashsalar, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ko‘pchilik vaziyatlarda bu tavsiyamiz o‘z tasdig‘ini topmoqda, jumladan, tashkil etiladigan ko‘rgazmalarda to‘garak a’zolari o‘z ishlarini namoyish qiladilar, ya’ni ikki tipdagi mashg‘ulotlarni uyg‘unlashtiradilar.
Ko‘rgazmaga ko‘plab ta’lim muassasalarida katta ahamiyat bilan qaraladi, o‘quvchilar bunday tadbirlarga yil davomida tayyorgarlik ko‘rib boradilar. Biz tajriba-sinov etib belgilangan umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘quvchilarning o‘zi haqida biror esdalik qoldirishi hatto an’anaga aylangan. Bunday esdalik faqat texnik mehnatgagina emas, balki qishloq xo‘jaligiga va maishiy xizmatga oid bo‘lishi ham mumkin. Ko‘pincha, yaxshi ko‘rgazmalar butun maktabning iftixori bo‘ladi.
Ishlab chiqarish ilg‘orlari bilan uchrashuvlar yaxshi samara beradi. Lekin buning uchun tegishli tashkiliy-tayyorgarlik ishlarini olib borish talab etiladi. Bu ish tashabbuskorlar, ya’ni ana shu uchrashuvlarni uyushtiruvchilar guruhini tashkil etishdan boshlanadi. Tashabbuskorlar guruhi uchrashuvda muhokama etiladigan savollar va masalalar doirasini belgilab beradi. SHundan keyin ana shu savollarga javob bera oladigan mutaxassislar tanlanadi. Uchrashuvning o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ishiga to‘laroq javob bera olishi uchun ko‘riladligan masalalarning tegishli qirralariga ko‘proq e’tibor qaratiladi.