1-mavzu. Berilganlarni intellektual tahlili

---

1-mavzu. Berilganlarni intellektual tahlili.
Asosiy savollar 
1.
Berilganlarni intellektual tahliliga kirish 
O’tgan asrning 60-yillardan beri, yani elektron hisoblash mashinalarini yuzaga 
kelishi va turli sohalarga tadbiqi rivojlanish davridan Axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalari (AKT) oddiy fayllarni qayta ishlash tizimlaridan murakkab, kuchli 
berilganlar bazasini (BB) boshqarish tizimlariga bosqichma-bosqich rivojlandi. 1970-
yillardan beri berilganlar bazasini o'rganish dastlabki ierarxik va tarmoqli berilganlar 
bazalaridan relyatsion berilganlar bazasini boshqarish tizimlariga (BBBT), 
berilganlarni modellashtirish vositalariga, indekslash va berilganlarni tashkil qilish 
masalalariga o'tdi. Foydalanuvchilar so'rovlar tillari (masalan, SQL), 
foydalanuvchi 
interfeyslari
, tranzaktsiyalarni boshqarish va boshqalar yordamida berilganlarga 
murojaat qilishning moslashuvchan va qulay interfeysga ega bo'lishdi. Bunday 
tizimlarga qo'yiladigan asosiy talablar tranzaksiya va barcha o'zgarishlarning 
samaradorligini ta'minlash edi. 
1980-yillarning oʻrtalaridan boshlab berilganlar bazasi texnologiyasi ommalashtirish, 
keng qoʻllash va yangi, tobora kuchayib borayotgan BBBTlarda tadqiqot ishlarini 
jamlash bilan tavsiflanadi. Ob'ektga yo'naltirilgan, ob'ektli relatsion, deduktiv modellar 
kabi 
yangi 
berilganlar 
modellari 
paydo 
bo'ldi. 
Har xil mavzuga yo'naltirilgan berilganlar bazalari va berilganlar bazalari 
(fazoviy, 
vaqtinchalik
, multimedia, ilmiy va boshqalar) mavjud edi. Onlayn 
tranzaksiyani qayta ishlashning samarali usullari (
on-line transaction processing – 
OLTP
) katta hajmdagi tizimli ma'lumotlarni samarali saqlash, qidirish va 
boshqarishning asosiy universal vositalaridan biri sifatida relyatsion texnologiyaning 
rivojlanishi 
va 
keng 
qo'llanilishiga 
katta 
hissa 
qo'shdi. 
Internetning rivojlanishi bilan taqsimlangan berilganlar bazalarini yaratish va 
taqsimlangan global axborot tizimlarini yaratish masalalari ham rivojlandi. Turli 
berilganlarni 
shakllantirish 
va 
arxivlash 
zarurati 
keskin 
oshdi
, 
natijada 
mashtablanuvchi dasturiy-apparat majmualar, qimmatbaho kuchli va arzon 
foydalanuvchi kompyuterlari va berilganlarni saqlash qurilmalari rivojlandi. 
Bularning barchasi AKT sanoatining jadal rivojlanishiga hissa qo'shdi va sezilarli katta 
hajmdagi turli toifadagi ma’lumotlarni saqlash uchun ulkan sondagi berilganlarga 
murojaat qilish va ulardagi tranzaktsiyalarni boshqarish imkoniyatini berdi. 
Shu bilan birga, mavjud berilganlarni turli vaqtli aspektda tahlil 
qilish zarurati ortib 
bordi
, turli registratsiya qilingan BBgan olingan juda katta hajmdagi berilganlarga 
ishlob berish sharti bilan yuzaga keluvchi turli so'rovlarni yaratish zarurati paydo 
bo’ldi. Ushbu vazifalar uchun an'anaviy registratsiya qiluvchi tizimlari va BBlaridan 

---

foydalanish 
juda 
qiyinchiliklarni 
yuzaga 
keltirdi. 
Ushbu ehtiyojga javob BBlarini tashkil qilishning yangi texnologiyasining paydo 
bo'lishi bo'ldi – berilganlarni dastlabki ishlov berish va integratsiyalashni, shuningdek, 
onlayn tahliliy ishlov berish (English 
On-Line Analytical Processing
, OLAP) taqoza 
etuvchi berilganlar saqlagichi texnologiyasi (Data Warehouse) yuzaga kelishiga sabab 
bo’ldi. 
Berilganlarni tahlil qilish vositasining yaqqol foydaliligiga qaramay, u yaxshi 
normallashgan jadval berilganlariga mo’ljallangan bo’lib, unda klassifikatsiyalash, 
klasterlash, 
regression tahlil
, modellashtirish bir qator berilganlarga ma'lumotlarni 
tasniflash, modellashtirish, prognozlash va ko’p o’chamli berilganlarni interpretatsiya 
qilish kabi bir qator qo'shimcha analitik vositalardan foydalanish ko’zda tutilmagan. 
To'plangan va to'ldiriladigan berilganlar arxivlarining tez o'sib borayotgan hajmi 
(avtomatik 
ravishda
, ilgari bo'lgani kabi odamlar tomonidan emas), hanuzgacha 
insonning amaliy foydali ishlov berish qobiliyatidan sezilarli darajada oshadi. 
Shu sababli, so'nggi yillarda mavjud berilganlardan bilimlarni izlash va ajratib olish 
usullarini ishlab chiqishga qaratilgan va ular asosida aniq, yuqori darajada asoslangan, 
amaliy jihatdan foydali boshqaruv qarorlarni 
qabul qilish imkon beruvchi 
Data 
Mining
(berilganlarni intellectual tahlili) sohasi yuzaga keldi.