1-mavzu: estetika fanining ob’ekti va va falsafiy mohiyati. Reja

Estetikaning ijtimoiy fanlar bilan aloqadorligi. Etika (Axloqshunoslik). Bu ikkala fan 
shu qadar bir–biriga yaqinki, hatto ba’zi davrlarda ular yetarli darajada o‘zaro chegaralanmagan. 
Chunki insonning xatti–harakati va niyati ko‘pincha ham axloqiylikka, ham nafosatga tegishli 
bo‘ladi, ya’ni muayyan ijobiy faoliyat ham ezgulik, ham nafosat xususiyatlarini o‘zida 
birvarakay mujassam qiladi. Shu sababli «Avesto», «Bibliyo» va «Qur’on» kabi muqaddas 
kitoblarda, Suqrot, Aflotun, Forobiy singari qadimgi faylasuflar ta’limotlarida axloqiylikni – 
ichki go‘zallik, nafosatni – tashqi go‘zallik tarzida talqin etganlar. Bundan tashqari, ko‘rib 
o‘tganimizdek, san’at estetikaning asosiy tadqiqot ob’ektlaridan hisoblanadi. Har bir san’at 
asarida esa axloqning dolzarb muammolari ko‘tariladi va ijodkor eng yuksak axloqiy darajani 
badiiy qiyofalar orqali in’ikos ettiradi. Bu in’ikos bevosita ijobiy qahramonlar qiyofasida amalga 
oshsa, bilvosita salbiy voqea–hodisalarga muallif nuqtai nazari orqali ro‘y berishi mumkin. 
Ya’ni, biror–bir badiiy asarda ijobiy qahramonlar umuman bo‘lmaydi, lekin undagi voqea–
hodisalarga ijodkor o‘z zamonasi erishgan axloqiy yuksaklikdan turib baho beradi. Shu bois 
axloqsiz badiiy asarning bo‘lishi mutlaqo mumkin emas. Bu ikkala fanning tadqiqot ob’ektlari 
orasidagi farqni birinchi bo‘lib buyuk Arastu nazariy jihatdan isbotlab bergan edi; u, ezgulik 
faqat harakatda, go‘zallik esa harakatsiz ham namoyon bo‘ladi, degan fikrni bildiradi.
Psixologiya (Ruhshunoslik).Ma’lumki, insonning ruhiy hayotini o‘rganar ekan, 
ruhshunoslik, hissiyotlar masalasiga katta o‘rin beradi. Go‘zallikni, san’at asarini yaratish va 
idrok etish ham ma’lum ma’noda hissiyotlar bilan bog‘liq. Masalan, oddiy harsang tosh kishida 
alohida bir hissiy taassurot uyg‘otmaydi. Lekin toshga haykaltarosh qo‘l urganidan so‘ng, undan 
hayot nafasi, insoniy hissiyotlar ufura boshlaydi. Gap bunda toshga odam qiyofasi berilganida 
emas, balki shu qiyofaga bir lahzalik insoniy tuyg‘ularning jamlanganidadir. Agar ijodkor–
haykaltarosh ana shu hissiyotlarni o‘zi mo‘ljallagan darajada tomoshabinga yetkaza olsa va 
tomoshabinda o‘sha hissiyotlarga yo aynan, yo monand tuyg‘ular uyg‘ota olsa, mazkur haykal 
haqiqiy san’at asari hisoblanadi.
Sotsiologiya (Ijtimoiyshunoslik) fani bilan aloqadorligi. Ma’lumki, har bir san’at asari 
alohida inson shaxsiga e’tibor qilgani holda, jamiyatni ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida 
badiiy tadqiq etadi. Hatto inson va jamiyat bevosita aks etmagan manzara janridagi asarda ham 
ijtimoiylik jamiyat a’zosi–muallif qarashlarining bilvosita in’ikosi bo‘lmish uslubda o‘zini 
ko‘rsatadi. Zero asar muallifi hech qachon o‘zi mansub jamiyatdan chetda «tomoshabin» bo‘lib 
turolmaydi. Shuningdek, yirik asarlar sotsiologik tadqiqotlar uchun o‘ziga xos material bo‘lib 
xizmat qiladi.
Dinshunoslik fani bilan aloqadorligi.Din va san’at doimo bir–birini to‘ldirib keladi va 
ko‘p hollarda biri boshqasi uchun yashash sharti bo‘lib maydonga chiqadi. Buning ustiga, har bir 
umumjahoniy dinning «o‘z tasarrufidagi» san’at turlari bor: buddhachilik uchun–haykaltaroshlik, 
nasroniylik uchun–tasviriy san’at, musulmonchilik uchun–badiiy adabiyot. Shuningdek, barcha 
umumjahoniy dinlar o‘z ibodatxonalarini taqozo etadi. Ibodatxonalarning esa me’morlik san’ati 
bilan bog‘liqligi hammamizga ma’lum. Umuman olganda, dinlar deyarli barcha san’at turlari 
bilan aloqadorlikda ish ko‘radi.
Pedagogika fani bilan aloqadorligi. Ularning aloqadorligi tarbiya muammolarini hal 
qilish borasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki pedagogika ham ma’lum ma’noda nafosat 
tarbiyasi bilan shug‘ullanadi. Lekin bu tarbiya alohida–alohida, muxtor qismlarga bo‘lingan 
holda, turli yosh va sohalar uchun maxsus belgilangan tarbiya tarzida, ya’ni muayyan, aniq 
chegaralarda olib boriladi. Masalan, maktabgacha tarbiya, o‘quvchilar tarbiyasi, sportchilar 
tarbiyasi v. h. Demak, rus nafosatshunosi M.Kagan aytganidek, pedagogika tarbiya borasida 
taktik tabiatga ega bo‘lsa, estetika uning strategiyasidir. 
Semiotika (belgilar va belgilar tizimi haqidagi fan) fani bilan aloqadorligi. Ma’lumki, 
san’at asarida belgilar va badiiy ramzlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ayni paytda, estetikada 
tuzilmali–semiotik estetika deb ataladigan nazariya ham mavjud. Unda san’at maxsus til yoki 
belgilar tizimi, alohida san’at asari esa ana shu tizim belgisi yoki o‘sha tizim belgilarining 

---

izchilligi sifatida olib qaraladi. Zero bunda belgi san’at asarini idrok etuvchiga uni yetkazib 
beruvchi hodisa tarzida o‘rganiladi. 
Bundan tashqari, estetika kibernetika, ekologiya va yuqorida aytib o‘tganimizdek, 
barcha san’atshunoslik fanlari bilan ham yaqin aloqadorlikda ish olib boradi. Chunonchi har bir 
san’at turining «o‘z estetikasi» mavjud: so‘z san’ati estetikasi, teatr estetikasi, musiqa estetikasi 
v.h.