1-mavzu: Falsafa fanining predmeti, mazmuni va ilm-fan, madaniyat taraqqiyotidagi o‘rni reja

Murakkab hukmlar
Hukm terminlari birdan ortiq bo’lsa, murakkab hukm deb ataladi. Murakkab hukmlar «va», «yoki», «agar... unda» kabi mantiqiy bog’lamalar, inkor qilish va modal terminlarni qo’llash orqali ikki va undan ortiq oddiy hukmlarning o’zaro birikishidan hosil bo’ladi. Mantiqiy bog’lovchining mazmuniga ko’ra murakkab hukmlarning quyidagi asosiy turlarini farq qilish mumkin: birlashtiruvchi, ayiruvchi, shartli, ekvivalent.
Birlashtiruvchi (kon’yunktiv) hukmlar deb ikki va undan ortiq oddiy hukmlarning «va», «ham», «hamda» kabi mantiqiy bog’lovchilar vositasida o’zaro birikishidan hosil bo’lgan hukmlarga aytiladi. Masalan, 1.«Qo’ng’iroq chalindi va dars boshlandi». 2.«A. Navoiy shoir va davlat arbobi bo’lgan». 3.«Muhammad Xorazmiy va Ahmad Farg’oniylar matematika fanining rivojlanishiga katta hissa qo’shganlar».
Birinchi birlashtiruvchi hukm ikki mustaqil oddiy hukmning bog’lanishidan hosil bo’lgan. Ikkinchi hukmda bir xil sub’ektga ega bo’lgan ikki oddiy hukm o’zaro bog’langan. Uchinchi birlashtiruvchi hukmda esa bir xil predikatga ega bo’lgan ikki oddiy hukm o’zaro bog’langan. O’zbek tilida birlashtiruvchi hukmlar «ammo», «lekin», «biroq» kabi bog’lamalar va (,) vositasida ham tuziladi. Mantiqiy bog’lamalar kon’yunkstiya belgisi «»orqali ifodalanadi. Formulasi rq.
Kon’yunktiv (birlashtiruvchi) hukm tarkibidagi oddiy hukmlarni «r» va «q» shartli belgilari bilan belgilasak, unda bu hukm «» formulasi orqali ifodalanadi. Kon’yunktiv hukm tarkibidagi oddiy hukmlar chin yoki xato bo’lishi mumkin. Tarkibidagi hamma oddiy hukmlar chin bo’lganda, birlashtiruvchi hukm chin bo’ladi. Boshqa hamma holatlarda esa xato bo’ladi. Masalan, «YOlg’on gapirish va o’g’irlik qilish jinoyatdir» hukmidagi birinchi oddiy gap «YOlg’on gapirish jinoyatdir» chin bo’lmaganligi uchun bu hukm chin bo’lmaydi.
Ayiruvchi (diz’yunktiv) hukm deb «yo», «yoki», «yoxud» mantiqiy bog’lamalari vositasida oddiy hukmlardan tashkil topgan mulohazaga aytiladi. Bu bog’lovchilar ikki oddiy hukmni yoki bir qancha predikatlarni. yoki bir qancha sub’ektlarni bir-biridan ayirib turadi. Masalan, «Qodirov falsafa yoki sostiologiya, yoki psixologiya bo’limida o’qiydi». «Konstertda birinchi yoki ikkinchi kurs talabalari qatnashadilar». Ayiruvchi bog’lamalar «V» – diz’yunkstiya belgisi orqali ifodalanadi. Ayiruvchi (diz’yunktiv) hukmlar oddiy yoki qat’iy turlarga bo’linadi. Oddiy diz’yunktiv hukm tarkibidagi oddiy hukmlardan biri yoki hammasi chin bo’lishi mumkin, qat’iy diz’yunktiv hukmda esa tarkibidagi oddiy hukmlardan faqat bittasi chin bo’ladi. Oddiy diz’yunktiv hukm pVq formulasi bilan, qat’iy diz’yunktiv hukm pVq formulasi bilan belgilanadi.
«A.Avloniy shoir yoki dramaturgdir». Bu oddiy diz’yunktiv hukm. «Abdullaev musobaqada yo yutadi, yo yutmaydi». Bu qat’iy diz’yunktiv hukm.
SHartli (implikativ) hukm ikki oddiy hukmning «agar... unda» mantiqiy bog’lamasi orqali birikishidan tashkil topadi. SHartli hukmning mohiyatini aniqlash uchun zaruriy va yetarli shart tushunchalarini farqlash zarur. Hodisaning zaruriy sharti deb, uning mavjudligini ta’minlaydigan holatga aytiladi. Agar hodisaning sharti zaruriy bo’lmasa, hodisa ham bo’lmaydi. Masalan, «Agar o’simlik suvsiz qolsa, u quriydi».
Hodisa uchun yetarli bo’lgan shart deb, har safar shu shart bo’lganda, o’sha hodisa kuzatiladigan holatga aytiladi. Masalan, «Agar yomg’ir yog’sa, unda uylarning tomi ho’l bo’ladi». SHartlar «etarli, lekin zaruriy bo’lmagan», «zaruriy, lekin yetarli bo’lmagan», «zaruriy va yetarli» bo’lishi mumkin. Masalan, N sonining ikki va uchga bo’linishi uning oltiga bo’linishi uchun zaruriy va yetarli shart hisoblanadi. N sonining ikkiga bo’linishi uning oltiga bo’linishi uchun zaruriy, lekin yetarli bo’lmagan shartdir. N sonining o’nga bo’linishi uning ikkiga bo’linishi uchun yetarli, lekin zaruriy bo’lmagan shartdir.
SHartli hukm tarkibida asos va natija qismlari farqlanadi. SHartli hukmning «agar» va «unda» so’zlari oralig’idagi qismi – asos, «unda» so’zidan keyingi qismi – natija deb ataladi. «agar yomg’ir yog’sa, unda uylarning tomi ho’l bo’ladi» hukmida «yomg’ir yog’sa» hukmi asos, «uylarning tomi ho’l bo’ladi» hukmi – natija hisoblanadi.
Demak, asosda ko’rsatilgan hodisa, natijada qayd etilgan hodisaning kelib chiqishi uchun yetarli shartni ifodalagan hukm shartli hukm deyiladi.
SHartli (implikativ) hukmlar «agar ... unda» mantiqiy bog’lamasi (→) belgi bilan ifodalanadi. Hozirgi zamon mantiq ilmida esa ba’zan (ב) simvoli bilan belgilanadi. Bu simvollar moddiy implikastiya belgisi deb ataladi. SHart-li hukm esa implikativ hukm deb yuritiladi. Implikativ hukmning asosi – antestedent, natijasi – konsekvent deyiladi. Implikativ hukm antestedent – chin, konsekvent – xato bo’lgan holatdan boshqa hamma ko’rinishlarda chin bo’ladi.
Ekvivalentlik hukmlari «agar va faqat agar ... unda» mantiqiy bog’lovchisi yordamida ikki oddiy hukmning o’zaro bog’lanishidan hosil bo’ladi. Tabiiy tilda ekvivalentlik hukmi shartli hukm ko’rinishida ifodalanadi. Bunday holatlarda shartli hukmning ekvivalent hukm ekanligini aniqlash zarur bo’ladi. Agar shartli hukmning asosi natijada qayd etilgan fikr uchun zaruriy va yetarli shart hisoblansa, unda bu hukm ekvivalent hukm bo’ladi. Masalan, «Agar berilgan butun son juft son bo’lsa, unda u ikkiga qoldiqsiz bo’linadi».
Ekvivalent hukmning mantiqiy bog’lovchisi (↔) simvoli, ya’ni (moddiy) ekvivalentlik belgisi bilan ifodalanadi. Ekvivalent hukmning asosi va natijasi chin bo’lganda yoki ham, natijasi xato bo’lganda,u chin hisoblanadi.
Murakkab xukmlarning chin bo’lish shartlari

P	Q	p^q	pVq	pVq	p→q	p↔q
chin	Chin	chin	chin	xato	chin	chin
chin	Xato	xato	chin	chin	xato	xato
xato	Chin	xato	chin	chin	chin	xato
xato	Xato	xato	xato	xato	chin	chin

Hukmlarning inkor qilinishi. Ikki hukm bir-biriga zid bo’lib, ulardan biri albatta chin, boshqasi xato bo’lsa, bu hukmlar bir-birini inkor qiluvchi hukmlar bo’ladi. Inkor qilinayotgan hukm chin bo’lsa, inkor qilayotgan hukm xato bo’ladi. Inkor qilinayotgan hukm xato bo’lsa, inkor qilayotgan hukm chin bo’ladi.
Quyidagi hukmlar bir-birini inkor qiladi:
1. A–O. Hamma o’zbek ayollari oliy ma’lumotli (xato).
Ba’zi o’zbek ayollari oliy ma’lumotli (chin).
2. Ye–I. Hech bir inson tosh emas (chin).
Ba’zi insonlar toshdir (xato).
Hukmlarni predikatning sub’ektga taalluqli emasligini ko’rsatish va hukmni xato deb ko’rsatish orqali inkor qilish mumkin. Birinchisi ichki inkor, ikkinchisi tashqi inkor deyiladi.
Masalan:
Ba’zi talabalar a’lochi emas (ichki inkor).
Quyoshning Yer atrofida aylanishi – noto’g’ri fikrdir (tashqi inkor).
Kon’yunktiv va diz’yunktiv hukmlar inkor qilinganda ularning mantiqiy bog’lamalari almashadi va tarkibidagi oddiy hukmlar inkor qilinadi.
1) Ayiruvchi hukmni inkor qilish.
Men darsdan so’ng yo kutubxonaga, yo do’stimnikiga boraman. Men darsdan so’ng kutubxonaga ham, do’stimnikiga ham bormadim.
pVq ≡ p^q
2) Ayiruvchi inkor hukmni inkor qilish.
«Hunar o’rganmagan yoki ilm olmagan insonlar hayotda o’z o’rnini topmaydi». «Hunar o’rgangan, ilm olgan insonlar hayotda o’z o’rnini topadi».
pVq ≡ p^q
3) Birlashtiruvchi hukmni inkor qilish.
«Halol va vijdonli odamlar axloqli bo’ladilar». «Halol bo’lmagan yoki vijdonli bo’lmagan odamlar axloqsiz bo’ladilar».
p^q ≡ pVq
4) Birlashtiruvchi inkor hukmni inkor qilish.
«A’lochi va jamoatchi bo’lmagan talabalar tanlovda ishtirok etmaydilar». «A’lochi yoki jamoatchi bo’lgan talabalar tanlovda ishtirok etadilar».
p^q ≡ pVq
Bu formulalar de-Morgan qonunlari deb ataladi.
Agar murakkab hukm tarkibida shartli hukm bo’lsa, formula unga aynan teng bo’lgan, implikastiyasi bo’lmagan boshqa formulaga almashtiriladi. Masalan, «Agar bo’sh vaqtim bo’lsa, unda televizor ko’raman». «Bo’sh vaqtim bo’ldi, lekin televizor ko’rmadim».