1-mavzu. Fanga kirish. Qadimiy dinlarning iqtisodiy jihatlari. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari

kashf kilishga xojat kolmaydi, tarixiy tajriba shunisi bilan xam kimmatlidir. 

Ammo shunday buldiki, oxirgi 25-30 yil davomida bu fanlarga kam e’tibor berildi, 

xatto « Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» katagonga uchradi, fakat mustakillik yillarida bu 

fanni oliy ukuv yurtlarida kaytadan ukitish boshlandi. Bu uz-uzidan bulgani yuk 

albatta. 

Iqtisodiyot baynalminal xodisa bulib, uning oldida turgan vazifalar barcha 

xalklar uchun bir xil, ammo ular rivojlanish davomida turlicha natijalarga 

erishganlar. Xozirgi davrda xam bozor Iqtisodiyotining tamoyillari xamma uchun 

bir xil bulishga karamasdan natijalar turlichadir.XVIII asr klassik Iqtisodiy maktab 

vakillari Adam Smit va David Rikardo ob’ektiv, ya’ni inson xoxishiga boglik 

bulmagan, ammo ular tomonidan urganilishi mumkun bulgan konunlar asosida 

amal kiluvchi xujalik tizimi tugrisidagi ta’limotni yaratdilar. Ularning fikricha, 

davlatning Iqtisodiy siyosati bu konunlarga xilof bulmay, aksincha, bu konunlarga 

suyanishi kerak, ana shunda Iqtisodiyot ravnak topadi va aksincha. Demak, bu 

konun va konuniyatlarni bilish, ulardan amaliyotda tugri foydalanish xayot talabi 

bulib bormokda. Uzok utmishdagi kupgina ugitlar, xayotiy tajribalar, allomalarning 

fikri va goyalari xozirgi kunda askotmokda, ularni urganish va eng muximi xayotga 

tatbik etish zarur. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi deyarli turt ming yillik rivoji 

davomida bir kancha boskichlarni bosib utdi. Ularning turli yunalishlari va 

maktablari mavjud. 

Iqtisodiy tafakkur tarixi fanining amaliy xujalik ob’ekti bilan chambarchas 

boglikligini namoyon etadi. «Eskirgan nazariyalarni ular fakat inkor etilganliga 

sababli printsipda ilmiy emas deyish mumkun emas» deb yozadi tanikli Iqtisodchi 

T.Kun. CHunki keyingi, nisbatan yangi karashlar avvalgilar asosida, ularni kabul 

kilish, rivojlantirish yoki inkor etish natijasida paydo bulgan. Ba’zi mutaxassislar 

fakat yangi nazariyalarnigina urganishni taklif etishadi, ammo bu sunggi nazariya 

avvalgi kup yillik ilmiy, amaliy tadkikotlarning yakuniy xulosasi sifatida namoyon 

buladi yoki bugun biz «yangi» degan fikr ma’lum vaktdan keyin uzgarishi mumkun. 

XV-XVII asrlarda (kisman XVIII asr boshlarida) yangi Iqtisodiy ta’limot-

merkantelizm vujudga keldi. Merkantelizm tugrisida kiska ma’lumot beradigan 

bulsak, uning moxiyati Iqtisodiy siyosatda mamlakatda va davlat xazinasida nodir 

metallarni kuprok tuplash, ta’limotda esa muammolar (savdo, pul oboroti) 

soxasidagi Iqtisodiy konuniyatlarni izlashdir, ya’ni avvalgi davrdagi goyalardan 

keskin fark kiladi. 

Keyingi muxim o’zgarish, bu klassik Iqtisodiy maktabning yuzaga kelishidir 

(XVIII asr). Bu Iqtisodiy ta’limot ichida fiziokratizm xam vujudga keldiki, uning 

umri uncha uzok bulmadi. Klassik maktab goyalari xozirgi davrda xam turli 

shakllarda kayta namoyon bulmokda (neoklassik, liberal, neoliberal, …). Marks 

nomi bilan boglik bulgan marksizm ta’limoti (nobozor Iqtisodiyot) xam tarixda 

muxim urinni egallaydi. Xozirgi davrda bu ta’limot tugrisida imkoni boricha 

gapirmaslikka va ayniksa yozmaslikka xarakat kuchayib bormokda, kuprok uning 

salbiy tomonlarini tilga olish «moda» ga kirgan. Bunda «jon» bor albatta, shuni 

1917 yili Rossiyada boshlangan marksizmni xayotga tadbik etish jarayoni samarasiz 

tugadi. Keyinchalik shu yulga utgan bir necha mamlakatlarda xam eksperiment 

samarasiz yakunlandi. Lekin tarix uchun insoniyatga bu sabok juda muxim, shu 

sababli uni chetlab utish adolatdan emas, deb xisoblaymiz. Xayoliy sotsialistchilar 

va markschilarning Iqtisodiy goyalari xam urganilishi zarur. 

Bunda dialletik mantik bor albatta, lekin yukorida ta’kidlanganidek, avvalgi 

goyalar tufayli odatda yangi goyalar yuzaga keladi, shuning uchun bu goya 

«yaxshi», unisi «yomon» kabi baxolash adolatdan bulmaydi. A.Smitning mashxur 

asarida uzidan avvalgi davrda yuzaga kelgan antik dunyo, merkantelizm, 

fiziokratizm ta’limotlari taxlil etilgan, Yevropaning Iqtisodiy tarixi sinchiklab 

urganilgan va yangi goya vujudga kelgan. Yana bir kizikarli xolat shuki, biz 

uchun Iqtisodchi bulgan shaxslarning kupchiligi kasb-kori, mutaxassisligi buyicha 

boshka soxa soxiblari yoki davlat arboblari bulganlar. Masalan, klassik maktab 

asoschisi V.Petti vrach-shifokor, P.Buagilber xukukshunos - sudьya, fiziokrat 

F.Kene jarrox, B.Mande-vil va A.Smitlar faylasuf bulishgan. Bunday misollarni 

kuplab keltirish mumkin ammo biz ularni asosan Iqtisodchilar deb bilamiz.