1-mavzu. Fanga kirish. Qadimiy dinlarning iqtisodiy jihatlari. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari

1. Qadimgi fikr: ishlab chiqarish qoidalariga Eskicha qarashlar va yangicha 

qarashlar 

Iqtisodiy fan manbaalarini avvalo jaxon tsivilizatsiyasining beshigi bulgan 

Qadimiy sharkdan izlamok mantikan tugridir. Iqtisodiy goyalarining shakllanishi 

insoniyatning paydo bulishi bilan boshlangan. Ammo xozirgi paytda qulyozmalarda 

aks ettirilgan goyalargina taxlil kilingan. SHu sababli Iqtisodiy ta’limotlar tarixi 

quldorlik jamiyati, anikrogi, xususiy mulk paydo bulishi bilan boshlanadi, deyish 

urinlidir. 

Yangi era – millodning III asridan boshlab Osiyoda, millodning V asridan 

Garbiy Yevropada quldorlik tuzumi yangi feodal ishlab chikarish tizimi bilan 

almashdi. Ammo quldorlik tuzumining koldiklari feodalizm va xatto kapitalizm 

davrida saklanib koldi. Masalan, eng rivojlangan AKSHda quldorlik, qullar 

mexnatidan foydalanish 1861-1865 yillardagi fukarolik urushidan keyin tula 

tugatildi. Markaziy Osiyo, xususan Turkistondagi qullik davri xam shu davrda, ya’ni 

ulka Rossiya tomonidan bosib olingach, konun yuli bilan takiklandi. Ayrim 

tarixiy, Iqtisodiy-ijtimoiy sabablarga kura Yevropaning asosiy kismida, jumladan, 

Rossiyada qulchilik ishlab chikarish usuli darajasiga yetmadi, feodalizmga utildi. 

Tuzumda yerga xususiy mulkchilik mavjud bulib, bevosita ishlab chikaruvchilar 

bulgan, rasman ozod dexkonlarni ekspluatatsiya kilishga asoslangan. Yer egalari – 

feodallar yoki davlat barshchina (ishlab berish), natural (maxsulot) yoki pul 

obrogi (solik) sifatida yer rentasini olish imkoniga ega edilar. SHunday kilib, 

feodalistik jamiyat yirik yer egalari va mayda ishlab chikaruvchilar – dexkonlarning 

xamkorligiga asoslangan. 

Qulga nisbatan erkin dexkon ishlab chikarishdan xiyla manfaatdor bulgan, 

uzining oilasi, ayrim ishlab chikarish vositalariga, xujalik mustakilligiga ega edi, 

shu sababli mexnat unumdorligi va ishlab chikarish kuchlari ancha usdi. Feodalizm 

shu jixatdan avvalgi ibtidoiy jamoa va quldorlikdan tarixan progressiv jamiyat edi. 

Ammo bu davrda xam kolok texnika mavjud bulib, ishlab chikarish kuchlarining 

rivoji sekin borgan. Garbiy Yevropada feodal ishlab chikarish usuli V asr oxiri (Rim 

imperiyasining qulashi) dan burjua inkilobi (XVII-XVIII asrlar), anikrogi sanoat 

tuntarilishi davrigacha yashadi. Kupgina mamlakatlarda (masalan, Urta Osiyo, 

jumladan, Uzbekiston) bu davr undan xam uzok vaktni uz ichiga oladi (III-XX 

asrlar). Bu jamiyatda yuzaga kelgan Iqtisodiy karashlar keng kamrovli bulib, yerga 

egalikning konuniy ekanligini kursatish, tovar – pul munosabatlari muammolariga 

munosabatning kuchayishini belgilashga karatilgan. Usha davrdagi Iqtisodiy 

goyalarda tovar – pul munosabatlari (sudxurlikdan tashkari) qullab – kuvvatlanadi 

va shu bilan birga feodal jamiyatning tabiiyligi, uni saklab kolish zarurligi kayd 

etiladi. Bizgacha yetib kelgan yozma manbalarga kura, usha davrdagi Iqtisodiy 

goyalarda diniy – axlokiy yunalish kuchli bulgan. Bozor Iqtisodiyoti bilan boglik 

fikrlarda ikki tomonlama karash mavjud (tovar ishlab chikarish, sudxurlik va b.). 

Davlat va dinning Iqtisodiyotdagi roli yukori kuyiladi. Urta asrlar oxirida, yer 

egaligi tuzimi yemirilishi bilan yangi Iqtisodiy goyalar vujudga keldi. 

Dastlab quldorlik jamiyati SHarkda sinfiy ajralish boshlangan joylarda, 

Mesopotamiya (Tigr va Yefrat daryolari oraligida) va Misrda eramizdan avvalgi IV 

ming yillikda yuzaga keladi. Bunga asosiy sabab shuki, bu yerda texnologik inkilob 

ruy berdi, metall kurollar ishlatila boshlandi, kishlok xujaligida intensiv, kup 

xollarda sugorma dexkonchilikka utildi, shu asosda nisbatan turgun kushimcha 

maxsulot olish imkoni tugilgan. Oqibatda jamiyatda mexnat taksimotini 

rivojlantirishga, kupgina xunarmandchilik soxalarining ajralib chikishiga, sinfiy 

tabakalanishga turtki buldi. 

Bu davrda kushimcha maxsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan 

dexkonlarni ekspluatatsiya kilish yuli bilan renta – solik olish (Osiyoda) bulsa, 

qullarni (davlat yoki xususiy) beayov ishlatish bilan xam (Evropada) katta boylik 

orttirilgan. SHarkda davlatning Iqtisodiyotga aralashuv darajasiga karab, ayrim 

(erkin) axolining axvoli qullarnikidan deyarli fark kilmagan (umuman, SHark 

mamlakatlarida qulchilik masalasi xali uzil – kesil xal etilgan emas). 

Akademik V.V.Struvьe uni tan oladi. Lekin kupgina olimlarning fikricha, SHarkda 

quldorlik klassik shaklda rivoj topmagan, patriarxal, ya’ni uy xujaligida ustun 

bulgan. 

SHark, jumladan, Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi xujalik faoliyatida nisbatan 

erkin odamlar ishtirok etgan. Masalan, dexkonchilik, xunarmandchilik, kurilish 

soxasida qullar mexnatidan foydalanilmagan. Antik dunyo (Garbiy Yevropa) dagi 

ayrim regionlarda xalkaro savdoni olib borish bilan boglik ravishda tovar – pul 

munosabatlari xam ancha rivojlangan (masalan, Gretsiyaning ayrim shaxarlari). 

SHu asosda qulchilikka asoslangan xususiy mulkchilik rivoj topdi. Uz maxsulotini 

sotishga muljallab ishlab chikargan qulchilik xujaliklari ekspluatatsiyani 

kuchaytirishni talab etgan. Okibatda klassik yoki antik qulchilik yuzaga keldi 

(Gretsiya va Italiya). 

Bizgacha yetib kelgan eng Qadimgi qulyozmada (Qadimgi Misr, eramizdan 

avvalgi XXII asr) noib va axoli urtasidagi munosabatlar tugrisidagi fikr yuritiladi. 

Bu davrda sinfiy ajralish tula shakllanmagan bulib, boshkaruv ishiga 

ishbilarmonlarni taklif etish (yukori tabakali yoki oddiy axolidan bulishidan kat’i 

nazar) kerak deyilgan. 

Qadimgi Misrdan farkli ravishda Mesopatamiyada xususiy mulkchilik va tovar – 

pul munosabatlarining nisbatan tez rivojlanishi xususiyatlidir. Inson shaxsi 

ozodligining kafolati yuk bulgan usha sharoitda karzdor qulchilik xujalik rivojiga 

olib kelar edi. Bunday jarayonlar solik tulovchilar va xarbiylardan ajralib kolishi 

mumkin bulgan davlatning kuchsizlanishiga olib kelgan. Saklanib kolgan 

yodgorliklarda, yozma konunlarda Iqtisodiy goyalar xam mavjud, unda mustakil 

ishlab chikaruvchilarning xukuklarini ximoya kilish, tartibga solish buyicha muxim 

fikrlar berilgan. Eramizdan avvalgi XVIII asrda Bobil (Vavilon)da (m.a. 1792 – 

1750 yy.) podsholik kilgan