alohida
itibor berish;
tarixıy voqea va hodisa, hujjat va faktlarning to’g’rı va noto’g’rılıgın
anıqlashda tarixıy-tahlillash usuliga amal qılısh;
tarixnı ilmiy-bunyodkorlik bilan sezish, tanqidiy asosida o’rganish ;
etnografik, arxeologik, antropologik, genealogik va boshqa fanlarning
yutuqlari va usullaridan foydalanısh;
tarixnı o’rganish da meros va o’zaro munosabat, eng ahamiyatlisi, logikaga
amal qılısh.
Tarixnı qanday bo’lsa, shundayligicha o’rganish kerak degan tushuncha
hukimronlik etmasligi zarur.
Tarixnı uzluksiz revolyutsion jarayon, qarama-qarshı revolyutsion kuchlar
kurashidan iborat deb tushinish va besh formaciyaga bo’lishtan butunlay voz
kechildi. Qoraqalpog’iston tarixi shartli ravishta quyidagi eng ahamiyatli davrlarga
bo’linadi:
Eng qadimgi davr
O’rta asrlar davri
Chor Rossiyası mustamlakachiligi davri
Sovetlar hukimronligi davri
Davlat mustaqilligin qulga kiritish davri
Qoraqalpog’iston tarixı manbalari moddiy va yozma ko’rinishiga ega bo’ladı.
Moddiy manbalar- arxeologik, antropologik va etnografik manbalar- har xıl
bo’lıb, ularga qadimgi makonlar va shahar xarobaları, mozor-qal’alarning quduqlari,
turmushi va xojalıkta ishlatilgan buyımlar, mehnat va urush qurolları va bosh
shaharlar kiradi.
Xristian filosofı A. Avgustin bundan 1600 yil oldın tarixnıng xalq va
millatning taqdirida tutkan o’rnın ko’rsatib, degan edi: «G’aflatta qolgan xalqnı
uyg’otish uchun, avvalo uning tarixın uyg’ot».
Qoraqalpog’iston tarixı fani oldıda turgan asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
Birinchidan, mutaxassis kadrlarga chuqur milliy va umumiy insonıy, tarixıy,
g’oyaviy, siyosiy, ilmiy-nazariy dunyoga ko’z-qarashnı singdirish, shu maqsad
yo’lıda Tarix ilmini keng urgatish zarur.
Ikkinchidan, insonda milliy o’y-fikr, maqtanısh va o’zlikni, milliy vijdon va
umumiy insoniy komillikni tarbiyalash.
Uchinchidan, Vatanparvarlik va harbiy mardlikni, Vatanga sodiqlikni
tarbiyalash.
To’rtinchidan, milliy va tarixıy qadriyatlarni asrab-avaylash ma’naviyatini
singdirish, ularda buyuk psixologik fazılatlarni tarbiyalash.
Beshinchidan, Vatan va xalq, millat, ota-ona, farzand, tabiyat va jamiyat
oldidagi muqaddas qadriyatlarni chuqur sezish va ularga sodıq ruhda tarviyalash.
Qoraqalpog’iston tarixınıng zamonaviy masalalariga quyidagilar kiradi:
Xalqımız tarixınıng qadimgi va o’rta asrlik davrini o’rganishda bu xalqning qadimgi
xalq ekanligin,yer yuzida madaniyatidagı o’rni, hozirgi O’rta Osiyo va Qozog’iston
xalqları bilan qadimgi zamondan qarindoshlik birligi, tubi bir turkiy xalqlar ekanligi
ongimizga singib ketishi shart.
Qoraqalpoqlar ko’chmanchi emas, yarım o’troq xalq bo’lgan.
Qoraqalpoqlarning ko’chib yashashi asosan sug’orma dexqonchilik qilish
sharoyitiga va bosqinchilikka bog’liq bo’lgan. Bunı ota-bobalarımız yashagan
yerlardagi shu kunga qadar saqlangan tarixıy yodgarliklar dalillaydi.
Qoraqalpog’iston hududi tarixıy, arxeologik va madaniy yodgarliklarga juda
ham boy. Bunı qadimgi davrdan bizning kunlarimizga qadar yetib kelgan yozma
malumotlar, ilmiy tadqiqotlar yakuni ko’rsatmoqda. Shuning uchun ham Xorazm
arxeologik, etnografik ekspediciyasınıng ko’p yillik yutuqli ishi natijasida Janubiy
Orol bo’yları hududi «O’rta Osiyoning Misri» deb tan olingan. Haqıyqatında da Nil
daryosi Misr xalqınıng tarixında qanday ahamiyatga ega bo’lgan bo’lsa, qadimgi
Oks, ya’nı Amudaryo Janubiy Orol bo’yı xalqlarınıng tarixında shunday ahamiyatga
ega.
Janubiy Orol bo’yları haqida Doro I ning mashhur Behistun yozuvlarında,
ahamoniylarga qaram satraplıklar orasida Xorazm nomida uchraydi. Qadimgi yunon
va Rim Tarixchıları Gerodot, Ktesiy, Arrian, Strabon va yana boshqa shaxslarning
asarlarida Janubiy Orol bo’yları haqida bahsli
malumotlar uchraydi.
Janubiy Orol bo’ylarınıng qadimgi davrni o’rganish da Beruniyning asarlari
qimmatli manba bo’lıb hisoblanadi. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgarliklar» asarinda keltirilishicha, Xorazm madaniy nomi qadimgi
madaniyatlardan bo’lıb, uning asosi milloddan avvalgi XIII asrga tug’ri keladi.
Beruniy Xorazmiylar, Sogdiylar va boshqa xalqlarning bayramları, Xorazm
kalendarı va bosh shahar haqida malumotlar qoldırgan.
Janubiy Orol bo’yıda 1937-yili S.P.Tolstov boschiligidagi Xorazm
arxeologik-etnografik ekspediciyası 40 yilga yaqin ilmiy tadqiqot ishlarini olib
borishlari
natijasida xalqimızning qadimgi davriga shartli tarixınıng yangi varaqlarin
ochdi va unı dunyoga tanıttı. Masalan, Ustyurt Shaxpaxlı, Esen va boshqa
yodgarliklarning arxeolog E.Bijanov tarafidan ochilishi o’lkamizdagi odamzot
bolasining qadimgi tosh davridan boshlab yashab kelayotganligin dalillaydi. Al,
V.N.Yagodinning tashabbusi bilan ochilgan Ustyurt «Sırlı aranlar» dunyo
arxeologiyasıda yangi ochilish qatorıdan o’rın oldı. Katta Oybuyir qalasin tadqiqot
vaqtida M.Mambetullaev tarafidan topilgan yozishlar O’rta Osiyodagi eng qadimgi
yozivlar qatorıga kiradi. Shu va boshqada mahalliy olimlarning tadqiqotlari
natijasida Qoraqalpog’iston tarixı yana da bir yuz elik mıng yildan ortiq davrga
teranlashti.
Bu tadqiqotlar o’lkamizdagi qadimgi odamlarning madaniy izlari eng qadimgi
davrlarga tug’ri kelishini dalillaydi.
O’zbekiston hududinda quyidagi paleolit davriga tegishli Selungir
makoninan tosh qurollar bilan birgalikta odamga o’xshash suyaklar to’pilgan.
Qoraqalpog’istonda Ustyurt kengliklari so’ngı ashel davrining yodgarligi Esen
ustoxonaları, Qoraquduq qonısları Qoraqalpog’iston arxeologları tarafidan ochilib
urganilib, Bu yodgarliklar bunnan 150-50 mıng yillıklarga tug’ra keladi. Bu
to’pilgan makonlar, mehnat qurollari Markaziy Osiyoda, Shunıng uchunda Orol
bo’ylarında ilk paleolit davrinda odamlar jamoa ovchilik va termachilik bilan
mashg’ul, o’zlarining boshidan odamzot jamiyatining eng qadimgi bosqıchların
kechirganin dalillaydi. Bu ochilish Ustyurt kengligida odamlar tarafidan dastlabki
makon topishga
va o’zlashtirishta birqator masalalarni eshishga imkon berdi, O’rta
Osiyo arxeologiyasında katta voqea bo’ldi.
Qoraqalpog’iston arxeologları tarafidan o’rta tosh davri, ya’nı mezolit
davrining yodgorliklari topilib urganiladi. Ularga Aydabol 16, 25, Aqtaylaq,
Churuq, Qartpayqum va Alan yodgarliklari kiradi. A.Awezova Ustyurt kenglida
mezolit davriga shartli makonlardan chiqqan narsalarni analiz qilib, bu
yodgarliklardi Alan, Borlıboy, Boleksay, Aqtay, Aydabol, Qoraquduq, Churuq
gruhlariga ajıratgan. Ayrım tadqiqotchilarning Ustyurtagi Aydabol makonlarıdan
topilgan mehnat qurollarınıng ko’pchiligin, har turlılıgın va o’ziga hosligin hisobga
olib, o’z oldıga madaniyatga ajratısh mumkin deb hisoblaydi.
Yangi tosh davridan bo’shlab O’rta Osiyo hududida madaniy xojalık paydo
bo’lıb, uning asosiy rejalarin belgilab berdi. Bu davrda odamlarning umrinda katta
o’zgarishlar bo’ldı. Ular endi o’zlashtirishni xojalıkning o’zlashtiruvchi xojalıkta,
ya’nı ovchilik va termachiliktan mol chorvachılıgı va dexqonchilikga o’tadi. Bu
davrda odamlarning jamoa turmishida, kundalikli turmıshida foydalanilgan tosh
qurollarıda biroz o’zgarishlar yuz beradi.
Mil.avv. 5-4 mıningshı yillarda Janubiy Orol bo’ylarında yashagan neolit
qabilalari xojalıgınıng bosh sohasida ovchilik va balıqchılıq bo’lgan. Kelteminor
madaniy nomi S.P.Tolstov boschiligidagi ekspediciya tarafidan yaxshi o’rganadi.
To’rtkul tumani hududindagı Janbosh shahar-4 yodgarligi arxeologlar tarafidan
yaxshi tadqiqotlar olib borildi, Kaltaminor madaniy nomi haqida yetarli malumotlar
beradi. S.P.Tolstovning fikricha Ularning uylarida katta urug’chilık qavim xojalıgı
yashab, o’rtasha 100-125 odam bo’lgan.
Janubiy Orol bo’ylarıda eneolit davrinining yodgarliklari Aqshadaryonıng
bo’yında Qawınlı, Tajiqazg’an qudıg’ı va Janbosh qala atirofidan to’pilgan. Ulardan
to’pilgan mehnat qurolları va buyım narsaları faqat tekshirilganda, eneolit
madaniyat yodgarliklari kelteminor madaniy nomi asosida shakillangan anıqlandı.
Bronza
davrinda Aqshadaryo deltosınıng hududinda ekki arxeologik
madaniyattı foyda etkan qavilalar yashagan. Bu Suvjarg’an va Tazabag’jap madaniy
nomi bo’lıb hisoblanadi. Tazabag’jap madaniyatınıng makon joyi bir bo’lagi Qabat
qala, Janbosh qala va Tesikshahar atrofinda joylashgan. Tazabag’jap qavilalarinda
dexqonshilik bilan birga mol chorvachilik rivojlangan.
Mil.avv. II mıningshi yillarning oxirinda 1 ming yillarning boshlarida
dexqonshilik xojaligi davom etib, sun’iy sug’orish shulları mukammalanadi.
Masalan,
bronza
ishlab chiqarish ko’payadi va mol chorvachilik kuchayadi. Bu
vaqitlari Janubiy Orol bo’yında Suvjarg’an, Tazabag’jap madaniyatınıng davomı
bo’lgan Amirabad madaniy nomi shakillanadi. Uning Jekke-Parsan-2 qo’rg’oni
aylanasıda joylashgan makonlarınıng yig’indisi bohali malumotlar beradi. Janubiy
Orol bo’yıda dexqonchilik rivojlanishı bilan katta oilaviy jamiyatlik tashkilotlarda
otaning huquqi mustahkamlanadi. Hunarmandchilikning qishloq xojaligidan
taqsimlanishning eng dastlabki belgilari boshlanadi. Shuning uchun shu davrda
yakka mulkdorning va ijtimoiy tengsizlikning rivojlanishıga qulay vaziyat
tug’diradi.
So’ngi qua Orol dengizining Sharq tarafida ko’chmanchi sak qabilalarining
siyosiy ittifoq paydo bo’ladı. Arxeologik tadqiqot natijasida topilgan balıqlarning va
ovchilikning suyaklariga qaraganda ularda xojalıkning bosh sohasi mol chorvachilik
bilan birga balıqchılıq, ovchilik bo’lgan.
Mil.avv. VI-V asrlarda, o’rta temir davrida Sırdaryonıng quyi boylarıdagı sak
qabilalari Uygaraq va Tagisken qabristonlarida o’z tug’ishganlarin dafn qilish
davom etadi. Ularning o’likni dafn qilish urf –odatlarinda undan avvalgi vaqtlardagi
dasturlarning davom etkanligi ma'lum. Qabristonlarga skif hayvonları yonalishida
narsalar qoshıb solingan. Qurol aslahalar ko’plab uchraydi.
Saklar faqat mol chorvachilik bilan gina emas, shuning bilan sun’iy sug’orish
yollari bilan dexqonchilik, hunarmandchilik bilan mashg’ul bo’lgan. Ular shaharlar
qurgan. So’ngi yilları saklarning tepalikka o’xshagan
qabristonlari Sultan Uvays
tog’ining ustidan va Ustyurt
kengligining Sharq bo’ylaridan topilib o’rganilgan.
Shunday etib qadimgi ota-bobolarımızning qo’lları bilan ishlangan tosh
qurollar, bezanish narsaları, kulol idishlari neolit davrindagi, bronza davriga shartli
bo’lgan makon yurtlarning tuzilishlari, ulardan topilgan har xıl buyımlar, Bu makon
etkan qadimgi odamlar haqida tarixıy hujjat bo’lıb hisoblanadi.
Qoraqalpog’istondagı Kaltaminor madaniyatınıng nusxası Janbosh-4,
Suvjargan madaniyatınıng nusxası Boyram-Qozg’an-2 makon yurtlaridan,
Tazabagyap madaniyatıdan, Ustyurt kengligidan topilgan buyımlar o’lkamizdagi
qadimgi obshinalık tuzim davrinda o’ziga hos badiy hunarning rivojlanganlıgın
ko’rsatib turadi.
Qoraqalpog’iston hududidagı qadimgi davr makon yurtlarining topilishi Bu
o’lkada erta davrlardayoq odamlarning tirikchilik etkanligin tasdiqlaydi.
Qoraqalpog’iston tarixın o’rganish da qadimgi yozma manbalar katta
ahamiyatga ega. Yozma manbalar orasida eng qadimgi yozma manbvalarning biri
yirik Avesto bo’lıb hisoblanadi. Ilmiy o’rtalıkta m. a . VI-V asrlardagi Ahamoniylar
imperiyasınıng davlat dini bo’lgan zoroastrizm dastlab Baktriyada, yoki Xorazmda
paydo bo’lgan degan fikrlar bor. Kopchilik olimlar Avestoning Vatanı Janubiy Orol
bo’yı, ya’nı Xorazm deb hisoblaydi. So’ngi vaqtlari topilgan uning oxirgi
bo’limi«Videvdatyana» Urvanı-Urganish, Vurukshanı-Orol, Arvididi-Amudaryo
degan taxminlarda uchraydi.
Avestonıng gimni «Mitra»da O’rta Osiyo territoriyasıga shartli yerlar yodga
olingan edi. «Yurtlarda g’olib sarkardalar bir necha yurishlarga chıqtı, u erda baland
tog’lar etagida
yaylovlar ko’p, chorvachilikga moyil, Bu yerda chuqur ko’lga qadar
kenglik bor. Shuning uchun Gerat, Marı, Sogd, Gava va Xorazm» deb ko’rsatiladi.
«Avesto»da ilm-fan, turmıshning va mehnat sohalari bo’yicha yetarli ma’lumotlar
bor.
Avesto Bu qadimgi o’lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviylık, buyuk
madaniyat bo’lganıdan guvohlik beruvchi tarixıy hujjat. Haqiqattan hamAvesto
bugingi kun O’zbekiston va Qoraqalpog’iston xalqlarınıng qadimgi tarixın o’rganish
da dastlabki yozma manba bo’lıb hisoblanadi.
Olimlar orasida Zoroastrizm dinining paydo bo’lgan hududi haqida har xıl fikrlar
bor. Zoroastrizm dastlab Baktriyada yoki Xorazmda paydo bo’lgan, soʻng u
boshqa yerlarga siljigan degan fikrlar bor. Hatfaq nomi zoroastrizmning muqaddas
kitobi Avestoning Vatanı Janubiy Orol bo’yı deb yuritiladi. So’ngi vaqitlari
topilgan uning oxirgi bo’limi«Videvdatyana» Urvani-Urganch, Vurukshani-Orol,
Arvididi-Amudaryo degan taxminlarda uchraydi. Lekin ilmda Bu masalaning
qanday o’zining yechimin topishga qoramasdan, VIII asrda arablarning
bosqinchilik urishiga qadar oraliqta Janubiy Orol bo’ylarında zoroastrizm diniy
dasturlarining hukimronlik etkanligi ilmda keng malum.
Dostları ilə paylaş: |