Kvant mexanikasining eksperimental asoslari. “Yangi fizika” fanining
nima sababdan vujudga kelganligini bilish uchun “eski fizika”ning ijobiy natijalar
va kamchiliklari haqida yetarli ma`lumotga ega bo`lish kerak. Shuning uchun klassik
fizikaning yutuqlari va kamchiliklari haqida qisqacha to`xtalib, unga yakun
yasaymiz. Klassik fizika tushuntirib bera olmagan eksperimentlar ro`yxatini
keltiramiz.
1900 yil 14 dekabrda Berlin shahrida bo`lib o`tgan nemis fiziklari
jamiyatining anjumanida so`zga chiqqan Maks Plank qora jism nurlanish
qobiliyatini topganligi haqida axborot berdi. Xuddi shu kunni kvant nazariyasini
tug`ilgan kuni deb atasa bo`ladi. Kvant nazariyani hozirgi zamon matematik
apparatiga kvant mexanika deyiladi.
Kvant mexanikasi hozirgi zamon nazariy fizikasining eng muhim
bo`limlaridan biri bo`lib, u 1926-28 yillarda nemis olimi Verner Geyzenberg,
Avstriya olimi Ervin Shredinger va ingliz olimi Pol Dirak tomonidan yaratildi.
Kvant
mexanikasining
asosiy
vazifasi
mikrozarralarning
hatti-harakati
qonuniyatlarini o`rganishdir. Masalan, elektronning atomdagi harakati, proton yoki
neytronning yadrodagi harakati va h. k.
Mutlaqo yangi tasavvurlarga asoslangan kvnat nazariya tushunchalariga
o`tishdan avval, birmuncha orqaga qaytamizda klassik fizikaning asosiy yutuqlari
va kamchiliklariga e`tiboringizni qaratamiz. Klassik fizika sahnasidagi jarayonlarni
eslash, bizga nima uchun yangi tasavvur va tushunchalarga tayangan yangi fizika
zarurligini tushunishga yordam beradi.
Nyuton qonunlari yordamida yuqoridan tushib kelayotgan jismni, miltiqdan
otilgan o`qni va Yer yo`ldoshlari, Quyosh sistemasi va boshqa barcha makroskopik
harakatlarni tavsiflash imkoniyatiga ega bo`ldik. Bundan tashqari, Nyuton
mexanikasi bizga energiyani, impulsni va impuls saqlanish qonunlarini berdi.
Mazkur qonunlar yordamida biz moddani harakterlovchi turli fizikaviy
doimiyliklarni, masalan, “zichlik”, “elastiklik moduli”, kabilarni bilgan holda
prujina, richag, o`zak va g`ildiraklardan yig`ilgan murakkab mexanizmlarni hatti-
harakatini tavsiflashga qodir bo`ldik. Bu natijalar Nyuton mexanikasining ulkan
yutug`i edi. Biroq klassik nazariya nima uchun zichlik, bikirlik koeffisienti xuddi
aynan shu qiymatga ega bo`lishi, nima uchun berilgan kuchlanganlikda o`zakni sinib
ketishi, nima uchun vodorod elementi faqat o`ziga xos bo`lgan kimyoviy xossalarga
ega bo`lishi, nima uchun mis faqat 1083
o
C da, oltin 1063
o
C da, nikel esa 1455
o
C
da erishi, nima uchun natriy bug`i sariq nur chiqarishi, nima uchun Quyosh
nurlanishi, nima uchun uran yadrosi spontan bo`linishi, nima uchun oltin, kumush
yaxshi o`tkazgich, oltingugurt yoki yog`och izolyator, nima uchun doimiy magnit
po`latdan qilinadi, qo`yingki bunday nima uchun degan savollarni ko`plab qo`yish
mumkinki, ularning birortasiga klassik fizika umuman javob bera olmaydi yoki
berganda ham qisman javob beradi.
XIX asrda kimyo moddalarning atom va molekulalardan tashkil topganligi
haqida ma`lumot berdi. Bu g`oya va Nyuton qonunlariga asoslangan holda
issiqlikning kinetic nazariyasi yaratildi. Natijada teplorod tushunchasi barham topdi.
Maksvell va Boltsman gazlarni kinetic nazariyasini rivojlatirdi, idish ichidagi gaz
tartibsiz harakatidagi molekulalardan tashkil topganligi, ular o`zaro to`qnashishda
ekanligini e`tirof etdilar. Matematikani qo`llab miqdoriy hisoblar qilindi. Kinetic
nazariya yordamida avagadro soni chamalandi, va u N
a
=6.022*10
23
mol
-1
ekanligi
aniqlandi. Molekulyar-kinetik nazariya gaz, suyuq va qattiq jismlarni ko`p
hodisalarni tushuntirib berdi. Bu sohadagi katta yutuqlarga qaramay, molekulyar-
kinetik nazariya gaz va qattiq jismlarning issiqlik sig`imlarini tushuntirishga ojizlik
qildi.
Elektr va magnitni noyob hodisalarini tinch turgan va harakatdagi zaryadlarni
o`zaro ta`sir konsepsiyasidan kelib chiqqan holda tushuntirish imkoniyati tug`ildi.
Elektr va magnit hodisalarni to`la tavsiflaydigan tenglamalar Maksvell tomonidan
yaratildi. Maksvell elektr, magnit, yorug`lik hodisalarini o`rganishda va
birlashtirishda eng muhim qurol bo`ldi. Maksvell tenglamalari yordamida
elektromagnit maydon mavjudligi kashf qilindi. Uzoqdan ta`sir nazariyasi barham
topib, yaqindan ta`sir nazariyasi yaratildi. Maksvell o`zining yaratgan qonunlaridan
kelib chiqib, elektromagnit to`lqinlarni kashf qildi va bu fikr Gerts tomonidan
tajribada tasdiqlandi. Maksvell nazariyasidan kelib chiqqan yana bir yangi natija
yorug`likni ham ma`lum to`lqin uzunlikdagi elektromagnit to`lqinlari ekanligi edi.
Natijada, bir-biriga bog`liq bo`lmagan deb qaralgan elektr, magnit yorug`lik bitta
konsepsiyada birlashdi. Maksvell qonunlari katta yutuqqa erishganiga qaramay efir
muammosini hal qila olmadi. Efir masalasi 1905 yilda A. Eynshteynni fazo-vaqt
tasavvurini qayta ko`rishi natijasida barham topdi.
1890yilda Tomson elektronni kashf etdi. Fotoeffekt kashf qilindi, chiziqli
spektrlar aniqlandi. Xullas, XIX asrni boshi juda ko`p yangi atamalar,
eksperimentlarga boy bo`ldi. 1911 yilda Ernest Rezerford atomni kashf etdi.
Atomning barqaror ekanligi haqida fikrlar bildirildi. Lekin, atom fizikasi sohasida
ham muammolar ko`p edi. Atomning barqarorligini Rezerfordning planetar modeli
tushuntirib bera olmadi. Klassik tasavvurga tayangan holda atom nurlanishida
chiziqli spektrlar masalasi ham ijobiy natijasini topmadi. Yana bir muhim
muammolardan biri bo`lgan elementning nima uchun atomlari aynan ekanligi
muammoligicha qoldi. Shunday qilib klassik fizika juda ulkan natijalarga
erishganiga qaramay yuqorida keltirilgan masalalarni yechishda juda ham ojiz edi.
Chunki bu masalalarni yechishda boshqacha fikrlash, yangi tasavvur va yangi
tushunchalarga tayanish kerak edi. Maks Plankgacha bunday yangi tushuncha va
tasavvur paydo bo`lmagan edi. Shuning uchun ham Plankni kvant g`oyasi fizikani
boshqatdan qarab chiqishga pirovardida esa fizikada inqilob yasashga yo`l ochdi.
Klassik fizika doirasida turib, hech ham tushuntirib berib bo`lmagan
hodisalarni ro`yxatini keltiramiz:
1. Gaz va qattiq jismlarning solishtirma issiqlik sig`imi va uni temperaturaga
bo`gliqligi;
2. Qizdirilgan jismlarni nurlanishini spektr taqsimotini (absolyut qora jism
nurlanishi);
3. Fotoelektr effekti;
4. Barqaror atomning tuzilishi;
5. Atomlarning nurlanishi va nur yutishi;
6. Berilgan element atomlarining aynanligi;
7. Radioaktiv yemirilish hodisasi.
XX
asr
davomida
ochilgan
Kompton
effekti,
electron-pozitron
anniglaytsiyasi, roentgen nurlari, Devisson-Jermer tajribasi kabi juda ko`p
yangi eksperiment natijalarini ham klassik fizika nuqtai nazaridan tushuntirib
berib bo`lmaydi. Bu eksperimentlar yangi tasavvurga asoslangan yangi fizika
– kvant fizikasini tug`ilishiga sabab bo`ldi.
Dostları ilə paylaş: |