1-мавзу. «Молиявий назорат» фанининг предмети, мақсад ва вазифалари

Byudjet siyosati
 
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi sifatida davlatning byudjet siyosati, eng avvalo, har bir
mamlakatning Konstitutsiyasi va byudjet jarayonida hamda qonun ijodkorligida alohida 
hokimiyat organlarining funktsiyalarini belgilovchi boshqa qonunlar majmuiga muvofiq 
aniqlanadi. O’zining hajmi va muhimligi jihatidan eng katta ish bo’lishiga qaramasdan byudjet 
siyosatini faqat byudjet jarayoniga tegishli deb hisoblash maqsadga muvofiq emas. Qonun
byudjet jarayonida hokimiyatning qonunchilik va ijroiya organlari funktsiyalarini, mamlakat 
sub’ektlari funktsiyalarini, byudjet federalizmi printsiplarini, byudjet jarayoni sub’ektlarining 
huquq va majburiyatlarini va h.k.larni aniq belgilashi kerak. Biroq byudjet siyosati shu bilan 
cheklanmaydi. Byudjet siyosati byudjetda kontsentratsiya qilinadigan (to’planadigan) YaIM 
hissasini aniqlashda, mamlakat yuqori va quyi organlarining o’zaro munosabatlarida, byudjet 
xarajatlar qismining tarkibiy tuzilishida, turli darajadagi byudjetlar o’rtasida xarajatlarni 
taqsimlashda, davlat qarzini boshqarishda, byudjet defitsitini qoplash yo’llarini aniqlashda va 
h.k.larda ifodalanadi.

---

Soliq siyosati moliyaviy siyosatning eng muhim 
qismi (yo’nalishi) hisoblanadi. Besh yuz yildan 
ortiqroq vaqt mobaynida zamonaviy moliya fani 
soliqlarga nisbatan munosabatini aniq belgilash 
imkoniga 
ega 
bo’lgan. 
Bu 
munosabatlar 
quyidagilardan tashkil topadi:

soliqlarsiz davlatning faoliyat ko’satishi mumkin emas; 

soliqli undirish qat’iy o’sish tendentsiyasiga ega; 

oqilona soliq ostonasidan o’tilganidan so’ng tabiiy takror ishlab chiqarish jarayoni buziladi 
– iqtisodiyotning o’z-o’zidan buzilishi (emirilishi) sodir bo’ladi; 

tanazzul davrida soliqlar mumkin qadar minimal darajada o’rnatilmog’i lozim. Buning 
natijasida mamlakatning iqtisodiy mexanizmi ichki investitsion salohiyatni safarbar etish 
hisobidan tiklanadi; 

soliqning yuqori ostonasi kapitalning chetga chiqib ketishiga olib keladi; 

iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish kerak, albatta. Biroq, summar o’lchovlarda 
sof daromadning 30%dan ortiq qismining undirilishida mamlakatning iqtisodiy o’sishi 
to’xtaydi; 

soliq imtiyozlari ochiqlik xarakteriga ega bo’lishi va barcha takror ishlab chiqarish 
sub’ektlari uchun teng bo’lishi kerak; 

soliq tizimi konfiskatsion xarakterga ega bo’lmasligi lozim. Faqat, jumladan, individual 
daromadlarning o’sishida ifodalangan milliy boylikning o’sishi soliqqa tortiladigan 
bazaning (asosning) barqaror o’sishini ta’minlashi mumkin; 

---

qonunlar va qoidalarning barqarorligini davlat kafolatlagan iqtisodiy 
tizimda soliqlarning summar o’lchovi barqaror o’sish tendentsiyasiga ega 
bo’ladi. Barqarorlik kafolati sifatida davlat o’zining majburiyatlarini 
buzishni boshladimi, kapital xufyona iqtisodiyotga yoki xorijga o’tishni 
boshlab, byudjetning daromadlar bazasini (asosini) qisqartiraveradi; 
soliq tizimi oddiy, ochiq va samarali bo’lmog’i lozim. Soliqlar 
sonini, soliqqa tortish ob’ektlarini ko’paytirish, ko’p bosqichli 
soliqlarni joriy etish soliqlarni undirish bo’yicha xarajatlarning 
ortishiga, boqimanda va jarimalarning o’sishiga va pirovardida, 
mulkni qamoqqa olish, soliq to’lovchini kasod deb e’lon qilish va 
h.k. yo’llar orqali iqtisodiyotning emirilishiga olib keladi; 
soliqqa tortish egri (bilvosita) tizimining ustuvorligi byudjet daromadlarini 
shakllantirish nuqtai-nazaridan qulay hisoblanadi. Lekin bu narsa, oxir 
oqibatda, mamlakat aholisi asosiy qismining qashshoqlanishiga olib keladi. 
Chunki bunday soliqlarning yuki tovarlar va xizmatlarning yakuniy (oxirgi) 
iste’molchisi gardaniga (zimmasiga), ya’ni yashash minimumi darajasida yoki 
sotsial tirikchilik darajasida daromadga ega bo’lgan aholining 80-90% qismiga 
yuklanadi. Bu paradoks daromadlarning turli darajalarida iste’molning nisbatan 
bir xil darajasiga asoslangan; 
Soliq 
siyosati 
moliya
viy 
siyosat
ning
eng 
muhim 
qismi 
(yo’nali
shi) 
hisobla
nadi. 

---

Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan (yo’nalishlaridan) yana biri pul 
siyosatidir.
Agar muomaladagi pul miqdori tovarlar massasi miqdoriga (pulning aylanish 
tezligini hisobga olgan holda) mos kelmasa, pul massasining etmagan qismi qog’oz pullar 
(pullarning surrogati) hisobidan yoki xorijiy valyuta hisobidan to’ldiriladi (tiklanadi). Va 
aksincha, agar pul massasi unga bo’lgan talabdan ortiq bo’lsa, yo pul massasining 
mamlakatdan chetga chiqishi (oqishi) yoki milliy valyutaning qadrsizlanishi sodir bo’ladi. 
Tabiiy ravishda, bu variantlarning barchasi mamlakatning qonunchiligiga ham bevosita 
bog’liq – mamlakatda xorijiy valyutaning muomalada bo’lishiga ruxsat beriladimi yoki 
yo’qmi, milliy valyuta konvertatsiya qilinadimi yoki yo’qmi? va h.k.
Tovarlar massasi cheklanganda pul emissiyasi boshqa mamlakatlarning pul birligiga 
nisbatan milliy pul birligining qadrsizlanishiga olib keladi.
Emissiya siyosati va milliy valyutaning barqarorligi pul siyosatining tarkibiy qismlaridir 
(yo’nalishlaridir). Emission siyosat muomala uchun zarur bo’lgan pulning miqdorini 
aniqlashdan tashqari yana boshqa bir yo’nalishga ega. Bu yo’nalish byudjet daromadlarini 
ko’paytirishdir. Ana shu yo’nalish alohida ehtiyotkorlikni talab etadi. Chunki ma’lum bir 
miqdoriy chegaradan o’tilganidan so’ng pul tizimi inflyatsiyaga moyil (ta’sirchan) bo’lib 
qoladi, ya’ni byudjet daromadlarining real qadrsizlanishi sodir bo’lishi mumkin. Agar 
qandaydir bir sabablarga ko’ra davlat o’z pul tizimini tartibga solishga qodir bo’lmasa, 
mamlakatning iqtisodiy xavfsizligiga putur etadi.

---

Kredit siyosati ham moliyaviy siyosatning 
tarkibiy qismi (yo’nalishi) bo’lib, uning 
namoyon bo’lishi mamlakatning krediti tizimi 
orqali amalga oshiriladi.
Kredit tizimi ssuda kapitalining faoliyat ko’rsatishini ta’minlaydi. O’z navbatida, ssuda kapitali 
takror ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishning muhim sharti hisoblanib, aylanma mablag’larni 
to’ldirish va investitsiyalar uchun mablag’larning qarzga olinishini ta’minlaydi. Iqtisodiyotning kredit 
sektori o’rtacha foyda normasini tenglashtirish uchun ham xizmat qiladi. Foiz stavkasining darajasi 
jamiyatdagi iqtisodiy faollikka salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. U asossiz darajada yuqori bo’lsa, 
quyidagi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin: 

kreditlarning qaytarilmasligi; 

ishlab chiqarish sektori va xizmatlar sektorida mahsulotlar narxining o’sishi; 

qarzga oluvchilar rentabellik darajasining pasayishi va buning oqibatida soliqqa tortiladigan 
bazaning qisqarishi; 

ishlab chiqarishning qisqarishi; 

takror ishlab chiqarish jarayoni sub’ektlari daromadlariningpasayishi natijasida ichki iste’mol 
bozorining torayishi. 

---

Investitsiya siyosati moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan (yo’nalishlaridan) biri bo’lib, u eng 
avvalo, mamlakat iqtisodiyotining real sektoriga o’z va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish 
uchun sharoitlarni yaratish bo’yicha tadbirlar kompleksidan iborat.
Bu siyosat davlat boshqaruvi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasini boshqarishning 
turli darajalarida amalga oshiriladi. Investitsion siyosatning asosiy vazifasi mamlakat 
iqtisodiyotiga investorlar tomonidan moliyaviy resurslarni kiritish (joylashtirish), 
mamlakatdan kapitalning “qochib” ketmasligi va aksincha, mamlakatga xorijiy kapitallar 
oqimining kirib kelishi uchun sharoitlarni yaratish orqali ifodalanadi.

---

Sotsial moliyaviy siyosat 
Konstitutsiyaga muvofiq 
mamlakat aholisining 
huquqlarini moliyaviy 
jihatdan ta’minlash bilan 
bog’liq. Hozirgi paytda bu 
siyosat, o’z navbatida, 
pensiya siyosati, 
immigratsion siyosat, aholi 
ayrim sotsial guruhlariga 
moliyaviy yordam ko’rsatish 
siyosati va boshqa 
siyosatlarni o’z ichiga oladi
. 
Boj siyosatini moliyaviy 
siyosatning tarkibiy qismi 
(yo’nalishi) sifatida qarash 
bilan birgalikda uni soliq va 
baho siyosatlarining ham bir 
qismi sifatida e’tiborga olish 
kerak. Chunki soliqlar va 
bojlar (boj yig’imlari) tovar 
va xizmatlarning bahosiga 
bevosita ta’sir ko’rsatadi. 
Bir vaqtning o’zida boj 
siyosati mamlakat 
iqtisodiyotiga ta’sir 
ko’rsatishning o’ziga xos 
bo’lgan usuliga ham egadir.
Har qanday mamlakatning boj 
siyosati bumerang harakatiga 
egadir. Chunki boj undirishning 
cheklovchi yoki rag’batlantiruvchi 
stavkalarining joriy etilishi xuddi 
shunday javob choralarining 
qo’llanilishi bilan kuzatiladi. Boj 
siyosati yo’nalishining tanlanishi 
mamlakatning iqtisodiy ahvoliga 
mos kelishi kerak. Agar biz bugun 
oziq-ovqat va kundalik ehtiyoj 
tovarlarining import qilinishiga 
bog’liq bo’lsak, bu boj stavkalarida 
o’z aksini topmog’i lozim. Ammo 
boj stavkalari rag’batlantiruvchi 
bo’lsa, u holda mamlakatdagi tovar 
ishlab chiqaruvchilar xorijiy 
tovarlar bilan raqobat qila olmay 
qoladi.
Sotsial moliyaviy siyosati va boj siyosati 

---

1.
Malikov T.S. Moliya. O’quv qo’llanma. – T.: “Iqtisod-
moliya”, 2018 y. – 266 b.
2.
Malikov Т.S., Sherov А.B. Moliya. Elektron o’quv 
qo’llanma. 2019. 
3.
Борщевский 
Г.А. 
“Государственно-частное 
партнерство:учебник и практикум для бакалавриата 
и магистратуры” – М.: «Юрайт», 2018.
4.
Elmirzaev S. Korporativ moliya. O’quv qo’llanma / 
O’zRO va O’MTV TMI. –T: “Iqtisod-moliya”, 2015. 
272 bet.
5.
Nurmuxamedova B.I. Davlat byudjeti. Darslik. – T.: 
“IQTISOD-MOLIYa”, 2018. – 630 b.
6.
Fozilchaev Sh.Q., Xidirov N.G’. Moliyaviy risklar 
nazariyasi. O’q’uv qo’llanma . –Т.: “IQTISOD-
MOLIYA”, 2019. -240 b.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar 
ro’yhati

---

E’TIBORINGIZ 
UCHUN 
RAHMAT!!!!!