1-mavzu: O’zbekiston yagona vatan

MINIATYURA SAN'ATI
O`zbekiston hududidagi eng qadimgi tasvirlar Buxoro va Samarqand miniatyura maktablarining shakllanishi Movarounnaxr miniatyura san'ati taraqqiyoti
Badiiy bezakli qo`lyozmalarni shakllanishi Miniatyuraning badiiy uslubiy xususiyatlari Miniatyura maktabining asoschisi Komoliddin Bexzod Bexzodning yaratgan asarlari Alisher navoiy va kitobat san'ati taraqqiyoti Sharq miniatyura san'atini o`rgatilishi.
O`zbekiston hududidagi eng qadimgi tasvirlar
Toshdagi tasvirlar
O`zbekiston xalqining tasviriy san'ati juda qam qadimiy bo`lib, uning sarchashmalari ibtidoiy jamoa davri tosh asridan boshlanadi. Turli ranglar vositasida toshga bitilgan juda ko`p tasvirlar o`lkamizning turli xil voqalarida uchraydi. Ruspublikamiz janubida Ko`qitang toqidagi Zaro`tsoydan topilgan Zarao`t (Suqdiycha Zaraut – toq oraliqidagi o`t-o`langa va suvga mo`l joyiga aytiladi) ushbu joyda tasvirlangan yovvoyi qo`kizlar ovi tasviri, ovchilar qayvon terisidan yopinchiq yopinib, tuyaqush ko`rinishidagi qo`kizga yaqinlashayotgani va unga boltacha, tosh, nayza va kamon bilan qamla qilayotganlari ajoyib tasvirlangan.
Tasvir chetida rassom o`z niyatini ifodalash uchun toq sirtidagi burtoq o`rinlardan qam foydalanishgan va bir oz o`yib yoki rang bilan ularga shakl bergan, toq darzlaridan qandaqni tasvirlash uchun qam foydalanganlar. Bu yerga qayvonlarni qaydab kelib qulatish tasviri cheklangan. Zarautsoyda yana boshqa turli qayvonlar, qar xil asbob-anjomlar, qurollar qamda quyosh tasvirini ko`ramiz. Ibtidoiy davrga doir toq tasvirlari, obidalari, yana Samarqand yaqinidagi Ilonsoy va Oqsoydan, Toshkent yaqinidagi Xo`jakentdan, Farqonadagi Suvratsoydan va boshqa joylardan topilgan.
Toshlarga o`yib ishlangan tasviriy san'at obidalari o`sha davrning odamlari qayoti, dunyoqarashi va mashqulotining ifodasi desa bo`ladi.
Devoriy suratlar
Samarqandning qadimgi Afrosiyobni o`rganishda qadimgi Suqdiylarning VII asrga oid devoriy rasmlari kashf etildi. qal'a devorlarining birida bir muncha saqlanib qolgan bezaklar topildi. Bundan tashqari devordagi serqasham liboslardagi kishilarning fil, tuya va otlarda kelayotgan tasviri bor. Devorni boshqa bir bo`lagida gilam ustida o`tirgan bir guruq odamlar suqbati tasviri tushirilgan. Ulardan birini qo`ltiqida kitob, boshqasining choponi etagida suqdcha yozuv bo`lib unda Chaqoniyon shoqining Samarqand shoqiga yuborgan elchisi qaqida tasviri ifodalangan.
Termiz yaqinidan Tuproq qal'a ibodatxonasidan topilgan eramizning I va III asrlariga oid tasviriy san'at namunalari Chanchi qiz, uzum va shaftoli terayotgan ayol tasviri topilgan. Ushbu obida va tasvirlar o`tgan avlodlarimizning o`ziga xos badiiy madaniy markazlaridan biri bo`lganligidan o`sha davrning eng yorqin namunasi sifatida qozirgi o`qib o`rganayotgan talabalarimiz uchun tasviriy san'at namunasidir.

Buxoro va Samarqand miniatyura maktablarining shakllanishi

Uning tarixi uzoq o`tmishdan boshlangan. XIV-XVII asrlarda kamol topgan. Bu davrlarda O`rta Osiyo, Xindiston, Eron maktablari va Arabiston-Buxoro maktabi «Boburiylar miniatyura maktabi, Sheroz maktabi, Isfaxon maktabi, Yazd maktabi, Boqdod mitniatyura maktabi» kabi yirik san'at markazlari tashkil topgan.
Xirot miniatyura maktabining tanazzuli va musavvirlarning Xirotdan Buxoro tomon ketishlari muxim rol o`ynaydi. XIV-XV asrlarda musavvirlarning xayeti va faoliyatida xissa qo`shgan ustod Gumm Jaxongir Buxoriy, Pir Sayd Axmad Tabriziy, Xo`ja Abdulxay Pir Axmad, Shaxobiddin Abdulla, Zaxriddin Azxar Bobo, Naqqosh Xo`ja Axmad .Ubaydullo, Nizomiddin Axmad binni, Ali Arzumlar O`rta Osiyoda qo`lyozma asarlarni miniatyuralar bilan bezatishgan.
Movarounnaxr miniatyura san'ati taraqqiyoti
Muxammad Murod Samarqandiy 1616 yilda Buxoroda bo`lgan. U Sa'diyning «Buston» asariga miniatyura chizgan. So`ng bu asar Juybor shayxlaridan Abduraxim Xo`jaga tuxfa qilingan.
O`rta asr o`zbek miniatyura san'atining yana bir ko`zga ko`ringan taniqli musavviri Muxammad Murod Samarqandiy o`zining qoyat kuchli tasviriy qobilyati, asarlarni jonli, ifodali realligi bilan ajralib turadi. «Shoxnoma» asarida uning 115 illyustrasiya miniatyurasi uning o`z davrining yetuk san'atkori ekanligidan dalolat beradi. U qoyat kuchli dramatik syujetlarni o`z asarlarida ifoda etadi. Asarlarida o`z davrining sosial xayoti to`la-qonli ifoda etib berilgan. Uning «qo`zgolon» asarini kuzatar ekanmiz asar qaxramonlarini qoyat aniq tashvishli, qazabkor va jonli ifoda etganligini kuzatamiz. Asardagi ranglar xam o`ziga xos qo`zqolish ruxida beriladi.
Murodni rang tanlashi xam o`zidan avvalgi musavvirlardan boshqacharoq kompozisiya syujetlari va ularga tanlangan ranglarda aloxidalik reallik xukm suradi.
Murod Samarqandiy - mashxur naqqosh va mashxur atoqli musavvir. Murod Samarqandiy XVI asrda yashab ijod etgan rassom. Murod Samarqandiyning otasining ismi xaqida xam xech qayerda xech nima berilmagan. Murod Samarqandiyni ayrim sharqshunos olimlar uni tuqilgan va vafot etgan yilini aniq ko`rsatib bermaganlar. Murod Samarqandiy juda yoshligidanoq rasm chizishga kirishadi. U rasm chizishni eng oddiy elementlarini katta zexn bilan o`rganadi. Yosh Murod tabiat elementlaridan o`z rasmlari kompozisiyasida foydalanishga, badiiy asarlar syujeti bo`yicha rasm ishlashga asosiy e'tiborni qaratadi. U birgina rasm chizib qolmay badiiy asarlarni xam mutoala qilib turar edi.
Ko`pgina manbalarda ko`rsatilishicha u davrda Xirotda Alisher Navoiy boshchiligida 40 a'zoga ega bo`lgan yetuk rassomlar xattotlar, me'morlar, musiqashunoslardan tashkil topgan «Ilmiy kengash» faoliyat ko`rsatar edi. Shu bilan birga Mirak Naqqosh raxbarligida «Nigoriston» san'at akademiyasi xam bu davr san'ati va madaniyati rivojida muxim o`rin tutgan xolda Murod Samarqandiy ijodining ravnaqida xam katta ta'siri bo`lgnligini xam aytib o`tishimiz joizdir.
U Xusayn Boyqaro xamda Oqa Mirakdan ta'lim olgan. Uning Xirotda yashagan choqidagi asarlari bizgacha yetib kelmagan.
XVI asr 30-40 yillarida chizgan suratlarida 30 yaqini kashf etilgan. U xamma miniatyurachilar kabi shoir va buyuk mutafakkir Alisher Navoiy suratini xam chizgan.
Mir Alisher Navoiy chexrasi to`qri tasvir etilgan bo`lib chikadi. Chunki Murod Samarqandiy xam Bexzod singari shoir mir Alisher Navoiy bilan birga bo`lgan.
Mazkur surat 1931 yili Londonda tashkil etilgan Eron san'ati ko`rgazmasida namoyish etilgan edi. Xozir Texronda shoxanshox kutubxonasida saqlanadi. Biz Mir Alisher Navoiy suratini ko`zdan kechirar ekanmiz, u usta san'at egasi tomonidan chizilganligiga shubxa qilmaydi. U shoirning yuksak choqlarini tasvirlab, chexrasi ancha manodor chizilganligini aniq naoyon etib turibdi. Uning ko`zlari risolidek, kimnidir diqqat bilan, bor fikri zikri bilan tinglayotgandek tuyulardi. Surat yuqorisida «Sur'atiy Amiri Kabir Mir Alisher» degan yozuv bor.
Badiiy bezakli qo`lyozmalarni shakllanishi
Badiiy bezakli qo`lyozmalar tuzish xarakteri va usuliga ta'sir ko`rsatgan faktorlardan eng muximi qarama-qarshi kuch va sharoitlarning diolektik birligi va kurashi bo`ldi. Madaniy ijodiy faoliyatning usivu bilan birga o`lkadagi
siyosiy o`rganishlar xam davr qo`lyozmalari rasmlarining uslubiy shakllanuvini belgilab berdi.
XV asr Urta Osiyo adabiy xayoti Eron bilan bogliq bo`lsa XVII - XVIII asrlarda safaviylar Eron va mazxabini rasman qabul qilganlaridan keyin Movarounnaxr-Eron bilan munosabatlarni o`zadi. Usmoniy, Turkiya, Kashmir, Shimoliy Xindistonga e'tiborini qaratadi.
Shimoliy Xindiston va Turkiyada kitob chop etila boshlangach, kitoblar O`rta Osiyoga keltirila boshlaydi. Xind musulmon madaniyatining yirik markazlaridan biri Bombey Kanpur, Lakxnau, Kashmir O`rta Osiyoga kitob yetkazib bera boshladi. Bu kitoblar arab, fors tillardagi diniy falsafiy xuquq, tarix va boshqalarga doir edi. Bu kitoblar Urta Osiyoda Kashmir usulida bajarilgan miniatyuralar paydo bo`la boshladi. qo`lyozma asarlariga chekiladigan rasmlarning uslubiy xususiyatlari va xarakteriga 1864 yil Turkiston o`lkasining Rossiyaga qo`shib olinishidek muxim voqea chuqur ta'sir qiladi. Siyosatdagi o`zgarish iktisodiy va madaniy xayotdagi siljishlar Yevropa madaniyati ta'sirning kuchayishi o`lka ma'naviy sharoitida burilish yasaydi.
Keyingi davrda musavvir shaxsiga axamiyat berilmasdi. Ilgarigidek musavvir imzosi deyarli qo`yilmasdi. Badiiy bezakli qo`lyozmalar bir necha unut bo`lgan O`rta Osiyolik musavvirlar ismini bizgacha asrab keldi. Bular ichiga mashxur buxorolik musavvir Axmad Donish Mir Muxammad Sidiq (Xashmat), Amir Muzaffarning «Gunaxkor» o`qli qo`qonlik Muxammad Amin Kosoniy Muxammad Shokirboy, Xoja Nosir... (XIX asr ikkinchi yarmi).
Ammo O`rta Osiyo an'anaviy asarlariga xos davr o`tishi bilan torayib borayotgan mutanosib davrga moyillik seziladi. Keyingi davr O`rta Osiyo miniatyurasi «Sayoxatnomalar» geografik asarlar xam tasvirlar bilan bezatilgan. Ilgari tasvirlar bilan bezash rasm bo`lgan Firdavsiyning «Shoxnoma»si, Nizomiy «Xamsa»si, Xofiz «Devon» lari, Sa'diy asarlari bezatilmadi. Ilgarigi mashxur tarixiy asarlar xam yuq. Boshka nashrdagi tasvir etilgan asarlar soni xam kam. Badiiy uslubiy xususiyatlarni taxlil etarkanmiz, murakkab manzaralarga duch kelamiz. Unda miniatyura san'ati bir xilda rivojlanadi.

Miniatyuraning badiiy uslubiy xususiyatlari.

Muallif yoki bosh qaxromon «portreti» ichki kechinmalarini tasvirlovchi saxnalar suxbat mavzusi beriladigan bo`ldi. Avliyolar payqambarni tasvirlash mavzulari cheklana bordi. Jang, ov sa'nalari vasfiy mavzularga munosabat bir muncha o`zgaradi. Mustakil peyzaj kompozisiyalari yo`qoladi. Ko`p kishilik bazm manzaralari kam figurali sokiylar bilan almashinadi. Yangi kompozision yechimlar, sxemalar paydo bo`ladi. Keyingi davr qo`lyozmalarida miniatyuraning O`rta asr uslubiga pala-partish rioya qilishi va personajlarning tarkibiy xarakteristikasiga aloxida - aloxida urqu berish sezilib turiladi.
Xarakterli belgi sifatida me'moriy bezak tarzida boburiylar davri oq marmar inshooatlaridan nisbatan ilgarigi yolqiz daraxt yoki peyzash fonini yassi perspektiv qiskartmalarsiz tasvirlovchi Eron O`rta Osiyo usulidan foydalanishni ta'kidlash mumkin. Ularda Kashmir etnik tipik zargarlik takinchoqlarga boy milliy kiyimda tasvirlanib yashil va ko`kimtir ranglar bilan birga noranjiy rang, kizil oltin ranglarning munosib uyqunlashuvini ko`ramiz.
Kashmircha uslubda ishlangan O`rta Osiyo miniatyuralarida uning jixatlari kompozision ko`rilish me'moriy fon ifoda etiladi. Ammo etnik tipik va koloritda muayan uzgarishlar mavjud.
Soddalik folklor rasmlar uning tabiiy rivoji va ichki buzilish jarayoni sezilgan klassik miniatyurani qayta qurilish natijasidir.
Miniatyura maktabining asoschisi Komoliddin Bexzod
Moniy mo`yqalamga o`xshash rassomlik mo`yqalami butun dunyo Musavvirlarini unutishga majbur qiladi. Uning ajoyib va mu'jizakor barmoqlarini esa Odam Atoning avlodlari orqasiga barcha rassomlarning asarlarini xirs qilib qo`yadi. Sof xaqiqatni o`zida mujassam etgan zamonimiz ajoyiboti bo`lgan bu musavvir xozirgi paytda butun Dunyo xukumdorlarining marxamatiga sazovor. Buyuk rassomning zamondoshlaridan biri bo`lgan xirotlik tarixchi Xondamir o`zining «Xabab us-siyar» asarida Bexzod xaqida xayratlanib ana shunday yozgan edi.
«Rassomlar xaqidagi mashxur risolaning muallifi qozi Axmad musavvir xakida!» qisqa bir vaqt orasida Bexzod shu darajada moxir musavvir bo`lib yetadiki, rang tasvir paydo bo`lgandan buyon bu soxada san'at axli orasida unga teng keladigan yo`q edi, - deb yozadi.
«Kamoliddin Bexzod zamondosh mo`yqalam soxiblari orasida eng yaxshi musavvir xattotlarning boshliqi o`z san'atining cho`qqisiga erishgan uluqlardan edi» - deydi boshqa bir zamondoshi. Raassom va xattot Dustmuxammad Bexzodning shuxrati Sharqning buyuk miniatyurachisi bo`lmish shuxrati nakadar baland bo`lganligini kursatadi.
Bexzod qadimgi Xurosanning katta shaxarlaridan birida temuriylar poytaxti Xirotda 1455 yilda tuqiladi. Tarixiy asarlarda yozilishicha Bexzod ota-onadan juda erta yetim kolib taniqli xirot xattoti va rassomi Mirak naqqosh Xurosoniy qo`lida tarbiya oldi. Mirak naqqosh Xuroson xukumdori Sulton Xusayn (1465-1506) saroyida shox kutubxonasining boshkaruvchisi kitobdor vazifasida ishladi. Mirak naqqosh Bexzodning ustozlaridan biri edi. Uning miniatyura san'ati bo`yicha ustozlaridan Yana biri buxorolik ustoz Jaxongirning shogirdi mashxur rassom pir Sadid Tabriziy bo`lgan. Uning ustodlari o`z zimmasining mashxur rassomlari edi. Bexzodning asarlaridagi uziga xos xususiyatlaridan ustozlarning ta'siri kattadir.
Sulton Xusayn Bayqaro zamonida qirot uzining rassomga bo`lgan xurmatini aniq bildirish maksadida Shox Ismoil 1522 yilda maxsus buyruq bilan Bexzodni Shox kutubxonasining boshliqi kitobdor qilib tayinlaydi.
Keksayib saksonlarga borib qolgan rassom vataniga qaytib kelgach, 1535 -36 yillarda Xirotda vafot etadi. Uning portretini Tabrizda yashagan rassom tomonidan ishlangan portret saqlanib qolgan. Uning qomati bir muncha bukchaygan xolda tasvirlangan. Bexzod yaratgan asarlarning aniq bir xisobi yo`q edi. U yaratgan asarlarda xattoki imzo chekilmagan. Bexzod o`z ishlarida Sheroz, Tabriz va Xirot miniatyura maktablarining muvaffakiyatlari ajoyib ravishda uyqunlashtiriladi.
Rassom o`zining yoshlik yillarida ishlagan ilk asarlaridayoq xatni jiddiy kuzatuvchi moxir san'atkor ekanini ko`rsatadi. Bexzod illyustrasiya qilinadigan qo`lyozmadan shunaqa syujetlarni tanlab oladiki, bu syujetlar uningcha xayotning turli lavxalarini, mavjudotini doimo xarakatda ekanini ko`rsatish lozim. Shungacha va shundan keyingi devorlarda yaratilgan kompozisiyalarda Bexzod uncha katta bo`lmagan juda keskin xarakat va katta kenglikni o`zida mujassamlatirgan miniatyuralarni yaratish uchun aloxida bir usulni qo`llaydi u figuralarni miniatyura ramkalari bilan kesib qo`yadi va ushbu usul bilan tomoshabinning xayotida xarakat davom etayotganining tasavvurini tuqdiradi.

Bexzodning yaratgan asarlari

Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asariga ishlangan Xeva qal'asining qamal qilinishi nomli asarida aniq detallarni ko`rish mumkin.
Bexzodning masjid qurilishi tasvirlanayotgan asarida esa ishlarining borishini keng ko`lamda ko`rsatib bergan. Bu miniatyuralarga qarab turib, odam ish juda kizqin ketayotganini ko`rish mumkin. Navoiyning «Farxod va Shirin» dostonida Farxod jasoratini qanchalik kuylangan bo`lsa, Bexzod xam o`z miniatyuralarida Xirot shaxrini obod qilgan nomsiz ustalar va xunarmandlarni muxabbat bilan tasvirlaydi. Sa'diyning shaxri O`rta Sharqda unga teng keladigan shaxar yo`q edi. Xirot shaxri me'morchiligiga masjidlarning salobatligi bilan madrasalarni, mexmonxonalar, shifoxonalar, xammomlarning barcha qurilish binolarining aniq qurilmalari uni bezab turgan naqshinkor koshinlari kishilarni xayratga solgan. Bu yerda miniatyura va xattotlik asarlarining eng yaxshi namunalari ishlanardi. Sulton Xusaynning zamondoshlari Jomiy, Navoiy, Mirxond va Xondamir chiroyli xusnixat mualliflari xattot Sulton Ali, Mashxadiy Kamoliddin Kamoliddin Bexzod o`sha paytlarda Xirotning gultojilari edilar. Sulton Xusaynning o`zi xam shoir bo`lib, nafis san'atning nozik bilimdoni sifatida ijodkorlarga xomiylik qilardi. Buyuk Bexzodning shakllanishida Navoiy katta ta'sir ko`rsatadi. Buyuk ustoz o`zining mashxur musavvirlariga Amir Nizomiddin Alisher Navoiyning marxamati va qamxo`rligi tufayligina erishdi deydi tarixchi Xondamir. XV asrning 90 yillarida Sulton Xusayn Bayqaro Bexzodni o`z kutubxonasiga boshliq qilib tayinlaydi. U Sharqning buyuk yozuvchisi va shoirlarining asarlariga miniatyura chizishni buyurar edi. Sulton Xusayn xattot o`z boqida Bexzodga ijodxona qurdirgan. Uning ishidan zavqlanish uchun uni oldiga tez-tez kelib turar edi. Bu bilan dunyoning tashvishlarini birmuncha unutganday bo`lardi. 1537 yilda Sulton Xusayn vafot etdi. Shayboniyxon Xirotni bosib oldi. Bexzod Xirotda qolib o`z ijodini davom ettirdi. Shaybonixon xam bilimdon xukumdor bo`lib rassomga aloxida e'tibor beradi va unga o`z portretini chizishni buyuradi. Shayboniyxon xalokatidan so`ng 1510 yil Xirotni shox Ismoil bosib oladi. Bexzod boshqa bir xukumdor xarakatiga o`tishga majbur bo`ladi va safaviylar poytaxti Tabrizga boradi. Shox Ismoil Bexzod ijodini yuqori baxolaydi.
1514 yilda Childiran yonidagi jangda muvaffakqiyatsizlikka uchragan Shox Ismoil qaytib kelib ularning axvollarini so`rattirgan.
Buston asarida mashxur Doro cho`pon miniatyurasi Navoiyning insonparvarlik qoyalari ta'siri ostida yaratilgan. Bu miniatyurada qoyali toqlar, ba'zi joylar butalar bilan qoplangan yam-yashil o`tloq, chuponlar va otlar yorqin bo`yoqlar ostida bir-biri bilan uyqunlashib ketgan. Bu asarida xam Bexzod baytal onasini emayotgan toychoq va qimiz quyayotgan cho`pon bola kabi xaqqoniy va xayotiy lavxalarni tasvirlaydi. Ayniqsa, cho`pon qomati juda ta'sirchan chiqqan.