1-Mavzu. Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati

Soliq solish tamoyillari. Soliq solish tamoyillari soliq munosabatlarini amaliyotda tashkil etish, soliq solish, uni undirish amaliyotining mazmunini ochib beradi. Soliq solish tamoyillarini A.Smit o’zining “Xalqlar boyligining sabablari va tabiatlari” nomli kitobida (1776 y.) ilk bor asoslab bergan va unga ko’ra:
-Davlat fuqarolari davlat xarajatlarini qoplashda o’zlari hukumat muhofazasida foydalanayotgan daromadlariga muvofiq tarzda qatnashishlari lozim.
-Har bir odam to’laydigan soliq aniq belgilab qo’yilgan bo’lishi kerak bunda o’zboshimchalik ketmaydi. Soliq miqdori, to’lanadigan vaqti va tartibi uni to’lovchiga ham, boshqa har qanday odamga ham birday aniq va ma’lum bo’lishi zarur.
-Har bir soliq to’lovchiga har jihatdan qulay bo’lgan vaqtda va tartibda undirilishi kerak.
-Har bir soliq shunday tarzda o’rnatilishi kerakki, bunda soliq to’lovchining xamyonidan ketadigan pul davlat byudjetiga kelib tushadigan mablag’ga nisbatan ortiq bo’lishiga yo’l qo’yilmasin, deb ta’kidlab o’tilgan.
Bugungi kunda soliq solish tizimining quyidagi tamoyillari mavjud:


-Soliq solishning etarlilik tamoyili. Soliq solishning etarlilik tamoyiliga muvofiq soliq solish darajasi shunday bo’lishi lozimki, u davlat intilayotgan xalq xo’jaligi samaradorligiga erishishni kafolatlay olsin. Soliqqa tortish tizimi iqtisodiyot, ijtimoiy himoya, mudofaa qobiliyati va boshqa sohalardagi davlat siyosatini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan moliya resurslari to’planishini ta’minlashi lozim. Shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, soliq stavkalari soliq yuki ko’rsatkichi hisoblanmaydi, chunki soliq to’lovchi soliq to’lar ekan, davlat tomonidan bepul xizmatlardan bahramand bo’lgani holda ayni chog’da o’zining bazi xarajatlarini qisqartiradi. Umuman olganda, etarlilik tamoyili soliq siyosatini belgilayotganda uni davlatning qabul qilingan ijtimoiy-iqtisodiy siyosati bilan qat’iy ravishda uyg’unlashtirishni taqozo etadi.

-Soliq solishning tadbirkorlik va investitsiyalarni rag’batlantirish tamoyili. Soliq tizimi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ishlab chiqarishini rivojlantirish, uskunalar va zamonaviy texnologiyalar sotib olish uchun mablag’ yo’naltirish, yani kapital jamg’arish va shu yo’l bilan texnologiyalarni takomillashtirish, raqobatbardosh maxsulotlar ishlab chiqarishni rag’batlantirishi lozim. Soliq tizimi resurslarning samarali taqsimlanishiga to’sqinlik qilmasligi hamda xo’jalikni mustaqil yuritish omillarini cheklab qo’ymasligi lozim. Soliqlar miqdori haddan tashqari katta qilib belgilansa, ishlab chiqarish hajmlari kamayib ketadi, bu jarayon zahiralar, banklardagi pul mablag’larining barakasi uchishiga olib keladi.
Soliq solish bazasi va uning hajmlarini noto’g’ri belgilash xodimlarning malaka oshirishga, ratsionalizatorlik va ixtirochilik faoliyati bilan shug’ullanishga va boshqa sohalarga bo’lgan intilishiga salbiy ta’sir etadi. Soliq solishning iqtisodiy omillarga ta’siri ikki xil ko’rinishda bo’ladi, ya’ni qiyosiy oqibat va daromad oqibati shaklida ifodalanadi. Qiyosiy oqibat mehnat natijalari, jamg’arish, investitsiyalash, yangi g’oyalarni joriy etish va ishlab chiqarish faoliyatining boshqa xil ko’rinishlari bilan shug’ullanish uchun nisbatan kamroq darajada rag’batlantirishda namoyon bo’ladi. Ayniqsa, pro­gressiv (oshib boruvchi) soliq solishda bunday oqibatning rag’batlantirishga zid ta’siri yaqqol ifodalanadi.
Soliqlarning ta’siri investitsiyalar tarkibida ham yaqqol seziladi. Turli ko’rinishdagi aktivlar uchun joriy etilgan har xil soliq tartiblari investitsiya imkoniyatlari va sarmoyadorlarning portfeli tarkibida sezilib qoladi. Soliq tizimidagi kamchilik va nuqsonlar iqtisodiy o’sish sur’atlarining pasayib ketishiga olib kelishi mumkin, bu hol pirovard natijada davlat byudjeti daromadlarining o’zgarishiga ham ta’sir etmay qolmaydi.