1-Mavzu: “Statistika” faniga kirish

Statistik to’plam mazmuni va xususiyatlari

Statistika ommaviy hodisa va jarayonlarni o’rganadi. Ular biror narsalar to’plamida va o’zaro bog’langan to’plamlar orasida kechadi. Bu yerda hodisa so’zi jamiyat hayotida, turmushda, tabiatda, bir so’z bilan aytganda, moddiy dunyoda haqiqatda bo’lgan real voqeani bildiradi. Masalan, oilada bola tug’ilishi, paxta hosili, ishchilar soni, yog’ingarchilik (qor yoki yomg’ir yog’ishi), atrof-muxit bulg’anishi va hokazolar. Jarayon so’zi voqealar oqimini, ularning ma’lum makon va zamon sharoitida qanday tezlikda kechishini, yuzaga chiqish yoki chiqmasligining o’zgarishini, hodisalar rivojlanishini anglatadi.

Ommaviy hodisaning umumiy ta’rifi: biror ob’ektlar to’plamida yoki murakkab ob’ekt element-lari majmuasida yuzaga chiqqan voqea.
Demak, ommaviy hodisa - biror ob’ektlar to’plamida sodir bo’lgan voqea, harakat natijasi. Masalan, O’zbekiston barcha dehqon va shirkat xo’jaliklari tomonidan bir yilda yetishtirilgan paxta hosili, hamma oilalarda tug’ilgan bolalar soni, yoqqan qor va yomg’ir hajmi, hamma korxona va avtomobillar tomonidan atmosferaga chiqarilgan gazlar va hokazolar.

Ommaviy jarayon umu-miy ta’rifi: ob’ektlar to’plamida yoki murakkab ob’ektda sodir bo’lgan voqealar oqimi, ularning rivojlanishi.
Ommaviy jarayon - bu ob’ektlar to’plamida sodir bo’lgan voqealar oqimi va uning xarakteri, ularning rivojlanish darajalari, to’plama hodisalar kechishidagi (harakatidagi) o’zgarishlar. Masalan, O’zbekistonda tug’ilgan bolalar sonining ko’payishi, tug’ilish darajasining o’zgarishi, umumiy ekin maydonida paxta salmog’ining kamayishi va don ekinlari ulushining ortishi, Toshkent shahrida korxona va avtomashinalar tomonidan atmosferaga chiqarilgan gazlar ortishi, yer osti boyliklari zahirasining o’zgarishlari va hokazolar. Ommaviy hodisa va jarayon bir qator muhim belgilari bilan ajralib turadi.

Ommaviy hodisa va jarayonning birinchi muhim belgisi - unda bir qancha ob’ektlar ishtirok etib, ular o’xshashlik alomatiga ega ekanligidan iborat.
Uning muhim belgilaridan biri - ommaviy hodisa va jarayonda bir qancha yakka ob’ektlar (to’plam birliklari) ishtirok etadi. Bu xususiyat murakkab ob’ektlarni ommaviy hodisa deb qaralganda ham namoyon bo’ladi, chunki bunday ob’ekt bir to’da yakka elementlardan tuziladi. To’plam ob’ektlari, huddi shuningdek murakkab ob’ekt elementlari o’rganilayotgan hodisa jarayon uchun muhim bo’lgan munosobatlar jihatdan bir biriga o’xshaydilar.
Ayrim ob’ektlar yoki elementlar uchun xos bo’lgan o’xshashlik alomati ular ichki izchil tub bog’lanishlarga ega ekanligidan kelib chiqadi. Bu esa o’rganilayotgan ob’ektlar, elementlar to’plami ichki qiyofa jihatidan umumiy asosga, sifatga, mohiyatga egaligini va shu nuqtai nazardan bir jinsliligini anglatadi.
Demak, statistikada o’rganiladigan ommaviy hodisa va jarayon mohiyati va sifati jihatidan bir jinsli to’plamda namoyon bo’ladi. SHu bilan birga u miqdoriy jihatdan turlicha ifodalanishi mumkin.

Ommaviy hodisa va jarayonning ikkinchi xossasi - ayrim to’plam ob’ektlari, elementlari o’ziga xoslik alomatiga ega bo’lib, mustaqil, erkli tarzda amal qilishidan iborat.

Ommaviy hodisa va jarayonning uchinchi xossasi - to’plam biror ob’ekti haqidagi tafsillarni uning barcha boshqa ob’ektlarining tafsilla-ridan aniqlab bo’lmasligi
Bu esa ommaviy hodisa va jarayonning yana bir muhim xususiyati hisoblanadi. U o’rganilayotggan to’plamning ayrim ob’ektlari, elementlari bir biriga o’xshashligi bilan bir qatorda o’ziga xoslik alomatiga egaligidan kelib chiqadi. Har bir to’plam ob’ekti, elementi o’xshashlik va o’ziga xoslik jihatlarining yagona birligida hayotda harakat qiladi, ma’lum hodisa va jarayonning soxibi sifatida gavdalanadi. Ana shunday ayrim voqealar, jarayonlar umumlashishidan esa ommaviy hodisa va jarayon shakllanadi va u statistikani o’rganish ob’ekti hisoblanadi.
Ommaviy hodisa va jarayonning boshqa yana bir xossasi - uni yuzaga chiqishida ishtirok etuvchi to’plam ob’ektlari, elementlaridan biri haqidagi haqiqiy tafsilotlarni (ko’rsatkichlarni) qolgan boshqa ob’ektlar tafsilotlaridan to’la holda yoki umuman aniqlab bo’lmaydi.

Nihoyat, ommaviy hodisa va jarayonning to’rtinchi eng muhim belgisi - unda ma’lum qonuniyat yuzaga chiqishi, ammo u yakka hodisada namoyon bo’lmas-ligidan iborat.
Va nihoyat, ommaviy hodisa va jarayonning yana bir muhim xossasi - unda ma’lum qonuniyat yuzaga chiqib, ammo ayrim elementlarda, ya’ni yakka holda qaralgan hodisada u namoyon bo’lmasligidan iboratdir. Bu qonuniyat ommaviy hodisa va jarayonnning mohiyatidan kelib chiqadi, uning tabiatidan ajralmas jihat hisoblanadi. Bunday qonuniyat statistik qonuniyat deb ataladi. Ammo ularni statistika uchun xos, uning xususiy qonuniyatlari deb qarab bo’lmaydi, chunki bu holda ular muallaq holatdagi, ya’ni biror predmetga tayanmay, havoda turib qolgan narsaga o’xshash tushuncha bo’lib qolar edi. Ommaviy hodisa va jarayonlarda namoyon bo’ladigan qonuniyatlarni ochish va o’rganish statistikaning asosiy vazifasi, statistik tekshirishda ko’zlangan va haqiqatda erishilgan pirovard maqsad hisoblanadi. Har doim ular ayrim hodisa va jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni to’plash va qayta ishlash jarayonida olinadigan hamda butun to’plam bo’yicha miqdoriy nisbatlarni ta’riflaydigan umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar shaklida namoyon bo’ladi. SHu bilan bir qatorda statistik qonunyatlar ommaviy hodisa va jarayon tabiatining turli tomonlariga tegishli izchil bog’lanishlarni, tartib qoidalarni ifodalaydi. SHu jihatdan ularni ma’lum darajada shart bilan ikki turga ajratish mumkin:
Birinchidan, o’rganilayotgan hodisalar to’plamining tuzilishidagi bog’lanishlarni ifodalovchi qonuniyatlar, ularni taqsimot qonuniyatlari deb ataladi;
Ikkinchidan, ommaviy hodisa va jarayonning dinamizmini ifodalovchi qonuniyatlar, ularni rivojlanish (taraqqiyot) qonuniyatlari deb ham atash mumkin.

Ommaviy hodisaning aniq ta’rifi - bu har qanday hodisalar yig’in-disi bo’lmasdan, ularning shunday to’plamiki, unda statistik qonuniyatlar namoyon bo’ladi, ammo yakka hodisada ular yuzaga chiq-maydi.
Ommaviy hodisaning aniq ta’rifi shundan iboratki, u har qanday hodisalar yig’indisi bo’lmasdan, balki shundaylarining to’plamiki, unda ichki izchil bog’lanishlar va ularni ifodalovchi qonuniyatlar mavjud, ammo ular odatda ayrim yakka hodisada yuzaga chiqmaydi.
Statistika fani barcha ommaviy hodisa va jarayonlarni, qaysi sohalarga ular tegishliligidan qat’iy nazar, o’rganadi. Bunda uning universal, umumiylik jihati namoyon bo’ladi.
Ommaviy hodisa va jarayonni o’rganayotib, statistika uni miqdoran ya’ni sonlar yordamida ta’riflaydi. Bu esa uning bayon etilgan predmeti ta’rifidan kelib chiqadi.
SHunday qilib, statistika fanining predmeti ommaviy hodisa va jarayonlarning miqdoriy-sifat aniqligini o’rganish, ularda aniq makon va zamon sharoitida namoyon bo’ladigan qonuniyatlarni miqdoriy nisbatlar orqali ifodalashdan iborat