1-Mavzu: Xronologiya fanining vujudga kelishi va taraqqiyoti. Peja

1-Mavzu: Xronologiya fanining vujudga kelishi va taraqqiyoti

1-Mavzu: Xronologiya fanining vujudga kelishi va taraqqiyoti.
Peja:
1. Xronologiya haqida tushuncha bering. Tarixiy xronologiyaning ahamiyati, astronomik xronologiyaning predmeti va geoxronologik davrlashtirish haqida tushuncha bering.

Xronologiya vaqt o’lchovi haqidagi fan. Xronologiya so’zi grekcha “xronos” -

vaqt, “logos” - fan deganidir. Xronologiya ikkiga bo’linadi: matematik (astronomik)

va tarixiy xronologiya. Astronomik xronologiya osmon jismlari harakatini hisoblab

aniq astronomik vaqt o’rnatiladi. Uning asosida soniya, daqiqa, soat, kecha-

kunduz, sutka, xafta, oy, yillar, asr, eralar bilan hisoblaydi. Vaqtni hisoblash

kalendar (taqvim) lar asosida hisoblanadi.

Tarixiy voqealar sanalari haqidagi to’g’ri va noto’g'ri ma'lumotlarni o’zida

talkin etgan manbalar tarixiy xronologiyaning ob'yekti hisoblanadi.

Bu ilmiy fanning predmeti bo’lib, u yoki bu shaklda

berilgan sana axboroti xizmat qiladi. Shu axborotlarga asoslanib, xronolgiya

ma'lumotlari va uslublarini qo’llab, olimlar tarixiy faktlar va xujjatlarning paydo

bo’lish vaqtini aniqlaydilar. Buning uchun esa har bir xalq yoki davlatning u yoki

bu davr (tarixiy davr) dagi vaqt sanog'i kelib chiqishi va xususiyatlarini bilish

zarur. Tarixiy xronologiya o’z oldiga ikki vazifani qo`yadi: nazariy va amaliy.

Birinchi vazifa shundan iborotki, tarixiy taraqqiyotda vaqt sanoq sistemasini

o’rganish, hamda ular o’zaro munosabatni o’rnatish va bir xronologik sanadan

ikkinchisiga o’tish prinsiplarini ishlab chiqishdir.

Ikkinchisi shundan iboratki, yuqorida qayd etilganlarni amalga oshirish

uchun voqealar sanasini hozirgi zamon erasiga va umumiy qabul qilingan yil

sanoq sistemasiga ko’chirish orqali tarixiy voqealar sanasini tavsiflash va aniqlik

kiritishdan iboratdir.

Xronologiyaning asta-sekin taraqqiy eta borishi natijasida uning vazifalari

ham ancha kengayadi; olimlar uning ma'lumotlari va uslublaridan

manbashunoslik va tarixiy muammolarga doir masalalarni hal etishda

foydalanmoqda.

Yordamchi tarix fanlar orasida xronologiya muhim fanlardan biri

hisoblanadi, chunki tarixning istalgan bir bo’lagini o’rganishning asosiy sharti

voqealar ketma-ketligi va sanani aniqlash ilmini o’rganishdir. Xronologiya

uslublariga tayanib, tarixchi tarixiy xujjatlar va raqamlarning aniq sanasini

o’rnatadi. Bu vazifani to’g’ri yechish uchun ma'lum bir xalqning u yoki bu tarixiy

davr bo’yicha shakllanishi va o’ziga xos xususiyatlari davrini sanashi bilan zarur.

Shuni hisoinga olish kerakki, vaqtni hisoblash masalasini birgina davlat

chegarasida ko’rib chiqish jiddiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Dunyo

xalqlarining ko’p asrlardan buyon mavjudligi ular o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va

madaniy aloqalar kalendar sistemalaridagi ko’pgina elementlarning qo’shilib

ketishiga hamda bir xalqning ikkinchi xalq kalendarini o’zlashtirib olishini

tezlashtirdi. Bundan tashqari, ko’p millatli davlatlardan vaqt hisobi turli

millatlarda turlicha bo’lishi mumkin. Ba'zi mamlakatlarda kalendar sistemasida

quyosh vaqti hisobi hukmron bo’lsa, boshqalarida vaqt hisobi oy taqvimi bo’yicha

olib borilgan. Bu vaqt usullarini o’rganish uchun har bir tarixchi yer shari

xalqlarida vaqt hisobi paydo bo’lish va taraqqiy etish jarayoni bilan hamda barcha

asosiy kalendar sistemalari bilan tanishuvi lozim.

Vaqt va uni hisoinga olish zarurligi haqidagi tasavvur odamlarda qadim

zamonlarda xo’jalik hayoti zaruriyati asosida vujudga kelgan. Vaqt hisobi birliklari

qilib doimiy takrorlanib turgan tabiat hodisalari olingan. Bular: kun va tundan

iborat bo’lgan sutkalar, osmonda oyning paydo bo’lishi, fazalarining almashinuvi,

ko’rinmay qolishi, ya'ni oy va yerning quyosh atrofida yillik aylanishi edi.

Asta-sekin vaqtni aniqlash ehtiyoji oshgan. Buning uchun esa osmon jismlari

harakatini ko’proq kuzatish zarur edi va bu esa o’z navbatida astronomiya fanining

rivojlanishini talab etadi. Shuning bilan birga boshqa masala paydo bo’ladi: ya'ni

sutkalar, oylar, yillar o’rtasidagi munosabatni aniqlash kerak edi. Bu masalani

yechish uchun murakkab matematik hisob-kitoblarni olib borishga to’g’ri keldi.

Natijada qadim zamonlardan amaliy xronologiya sohasida astronomiya va

matematik ma'lumotlarning qo’llanila boshlanishi asta sekin bu bilimlar

sistemasini ilmiy fanga aylantira boradi.

Tarixiy xronologiya masalalarini yechish bilan shug'ullangan insonlarning

nomlarini asrab qola olmagan. Biroq, bizga ma'lumki Qadimgi Gretsiyada

Eratosfen, Kalipp, Qadimgi Rimda esa Varron, Senzorin, Ptolemey, Manrobiy

asarlarida xronologiya masalalari yoritilgan. Rim kalendarini yaxshilashda

astronom Sozigen (er.avv. I asr)ning katta xizmatlari bor. Uning ishlab chiqqan

kalendari Yuliy Sezar tomonidan er.avv. 48-yilda qabul qilingan va u Yuliy

kalendari nomini olgan. Bu kalendar hozirgi zamon yil hisobiga asoslanadi.

O’rta asrlarda iqtisodiyot va madaniyatning, diniy urf-odatlarning

rivojlanishi xronologiyaning kelgusida yanada mukammallashuviga olib kelgan.

O’rta asrlarda mavjud bo’lgan xilma-xil xronologik va kalendar sistemasini turli

mumlakatlar va turli xalqlarning xo’jalik va madaniy jixatdan o’zaro

munosabatlarida to’sqinlik qilar edi. Shu sababdan ham VI asrda bu sistemalarni

bir xil qilish, ya'ni xalqlar uchun 525-yilda Rim monaxi kichik Dionisiy yechadi,

ya'ni u Iso payg'ambarning tug'ilish sanasini hisoinga olib, xristian erasiga asos

soladi. VII asr boshida esa islom dini asoschisi Muhammad zamonidan barcha

musulmonlar uchun yagona oy kalendari qonuniylashtirilgan va har bir yangi oy

va yangi yil oyning tug'ilganidan (hiloldan) boshlangan.

VII asr oxiri va VIII asr birinchi choragida angliyalik monax solnomachi

Bedniyning xronologiya haqidagi asari dunyoga keladi. U “Olamning olti yoshi”

haqidagi asarida xristian erasi asosini himoya qilib chiqadi.

XI asr boshida ensiklopedist olim Abu Rayxon Beruniyning “O’tmish

xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari yaratiladi va unda barcha xalqlarga oid

bo’lgan eralar va diniy bayramlar yoritilgan edi.

XI asr ikkinchi yarmida yashab o’tgan shoir Umar Xayyom ham musulmon yil

hisobi sistemasi tarixini o’rganish va bu sistemani ishlab chiqishda o’z xissasini

qo’shgan edi. U aniq quyosh taqvimini tuzib chiqdi va “Jalol” yoki “Malik” erasini

tuzdi, bu era 1079-yil 15-martdan boshlandi.

XII asrda o`rta asr rusiyasida cherkov bayramlarini o’tkazish va xususan

solnomadagi voqealarni sanalash bilan bog'liq masalalarni yechish uchun

xronologiya masalalariga qiziqish paydo bo’ladi. Xuddi shu davrda novgorodlik

Kirikning xronologik asari yaratilgan. Pravoslav cherkovi uchun Rus davlatida bir

necha marta kalendar ma'lumotlarini tuzish ishlari olib borilgan.

Italiyalik A.Lili va I.Dantilarning mehnati natijasida 1582 yilda yangi

kalendar sistemasi yaratiladi va uni Rim papasi nomi bilan “Grigoriy kalendari”

deb ataladi. 1583-yilda esa Fransuz olimi J.Skaligerning “Vaqt hisobini yaxshilash

haqida” deb nomlangan asari nashrdan chiqdi.

Eratosfen Kirenskiy (eramizgacha 276-194-yillar) taniqli qadimgi matematik

bo’lib Aleksandriya va Afrikada ishlagan, o’z vaqtida Misrdagi Aleksandriya

kutubxonasini boshqargan.

Grek matematigi Klavdiy Ptolomey (eramizgacha II asr) astronomiyaga oid

,,Almagesta,, asarini yozadi.

Varron qomusiy olim edi. U 600 dan ziyod kitob yozgan bo’lib, ularning ko’pi

xronologiyaga bag'ishlangan.Tarixiy xronologiya fani rivojiga Abu Rayhon

Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy ham katta xissa qo’shgan. Beruniy arab , fors

tillarida asar yozgan. U sansikrit , grek , suriya va Qadimgi yahudiy tillarini bilgan.

Solnomalar tavsifi haqidagi ko’plab tadqiqotlar XVII asrda Fransuz monaxi D.Petavi

tomonidan amalga oshirildi. Umumiy tarif va xronologiya tarixini XIX asrda nemis

olimi L. Ideler keyinroq esa nemis olimi Ortinsed tomonidan yaratilgan. XIX asrda

xronologiya sohasidagi ishlar avvalo alohida turdagi solnomalarni chuqurroq

o’rganish va xalq kalendarlari asosida vaqtni belgilashga bag'ishlandi. Ko’plab

ishlar qadimgi tarixdagi solnomalarni hozirgi sistemamizga o`girish, mashhur

manbalar asosida boshqaruv yillarini, masalan: fir'avnlar (Misrda), Arxondlar

(Afinada), konsul va imperatorlar (Rimda), Rim papasi, Patriarxallar faoliyatini

aniqladilar. Tarixiy xronologiyaning rivojlanishida uning arxeologiya va boshqa

fanlar bilan aloqasi muxim ahamiyatga egadir. Yangi ko’proq tarixiy xronologiyada

informatsion hisoblash texnikalarining qo’llanilishi ham ahamiyatlidir.

O’zbekistonning mustaqillikka erishishi respublikamiz xronologiya sohasida

jiddiy xronologiyasini chuqur va to’laqonli o’rganishga imkoniyat yaratdi. Tarix

sohasining rivojlanishida mamlakatimiz rahbariyati ayniqsa respublikamiz

Prezidenti I.A. Karimovning e'tibori katta bo’lib bu esa tarixiy xronologiyaning

rivojlanishida yangi qirralarini ochmoqda. Tarixiy xronologiya kalendarning

rivojlanishi va o’zgarishi bilan chambarchas bog'liqdir. Turli xalqlar turli tarixiy

vaqtni xilma–xil tarzda hisoblaganlar.

Hozirgi paytda kalendar bu - turli mamlakatlarda vaqt hisobi sistemasi bo’lib

uning asosida tabiatning davriy hodisalari osmon jismlari harakatlari, vaqt

oraliqlarining hisobi olib boriladi. Kalendar rivojida aniqrog`i kalendar sistemasida

turli tarixiy jarayonlar xo’jalik sharoitlari xalqlarning hayoti o’z aksini topgan.

Kalendarni o’rganish tarix fanining xronologiyasiga kirib uning vazifasi turli

hodisalar va xujjatlar sanalarini tuzishdan aniqlashdan iborat.

XVII asrda Fransuz olimi D.Petaviy va boshqa yevropalik olimlar o’z asarlarida

yil hisobi sistemalarini amaliy maqsadlarda o’rganish masalalarini yoritganlar.

XVIII asrda esa Rossiya olimlarining tarixiy asarlarida xronologiyaga e'tibor

kuchayadi. V.N.Tatihev “Rossiya tarixi” asarida maxsus bob ajratadi va uni “Vaqt

hisobi va yil boshi” deb ataydi.

Yevropada xronologiya mustaqil ilmiy tarixiy fan sifatida XVIII asrda

shakllanadi. Rossiyada esa XIX asr boshidan boshlab xronologiya maxsus tarixiy

fan sifatida rivojlana boshlaydi.

Yaqin va O`rta Sharqda esa xronologiyaga ilm sifatida qiziqish IX-X asrlarda

Abbosiylar sulolasi xalifaligida paydo bo’lgan, tarixnavislik bilan bog'liqdir. Bu

davrda yashagan arab tarixchilari o’zlariga xos bo’lgan “dunyo tarixlarini”

yaratishgan. Ularning kitoblarida bo’lib o’tgan voqealar tarixning dastlabki nuqtasi

“dunyo yaratilishi” va payg'ambarlar davriga, keyingi pog'onasi Qadimgi Eron

shoxlari va Sosoniy podshoxlari tarixiga, oxirgi qismi esa bevosita arablar va islom

tarixiga bag'ishlangan.