1. O’zbеkiston insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o’choqlaridan biri

40.Buxoro xonligida hokimiyatning mang’itlar sulolasiga o’tishi. Mang’itlar davrida Buxoro amirligining ijtimoiy–siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti.
1740 yilda Eron qo’shinlari Nodirshoh boshchiligida Buxoroga qarshi hujum boshlanadi. Bu vaqtda Buxoroning o’zida Xonlikda yetakchi mavqega ega bo’lib olish niyatidan qaytmaga Qarshi hokimi Muhammad Hakimbiy Nodirshoh tomoniga o’tib ketdi. Abulfayzxon Eron bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmadi va taslim bo’ldi.Nodirshoh Buxoro xonligining taslim bo’lish shartlarini Muhammad Hakimbiy orqali Abulfayzxonga jo’natdi.Shu tariqa, Abulfayzxon amalda Eronga qaram qo’g’irchoq hukmdorga aylandi bu esa ashtarxoniylar hukmronligining barham topishiga sabab bo’ldi.Buxoroda ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi davrida o’zbek qabilalaridan mang’itlar va qo’ng’irotlarning nufuzi baland edi. Biroq, keyinchalik, Buxoroda mang’itlar alohida nufuzga ega bo’lish uchun astoydil kurashdilar. Hakimbiy davrida bu maqsadga erishdilar.Muhammad Hakimbiy 1743-yilda vafot etgan edi. Uning o’g’li Muhammad Rahimbiy o’zining muntazam qo’shinga egaligidan foydalanib, hokimiyatda otasi kabi alohida mavqe uchun da’vogarlik qila boshladi. Nodirshoh o’ldirilganidan so’ng Eronda boshlangan ichki kurashlar Muhammad Rahimbiyning Buxoro taxtini egallashiga yo’l ochib berdi. Muhammad Rahimbiy Buxoro aslzodalari va ruhoniylarining qo’lab-quvvatlashi bilan 1756-yilda o’zini hukmdor deb e’lon qildi. Biroq mang’itlar chingiziylar nasliga mansub bo’lmaganligi uchun mang’it hukmdorlari o’zlarini xon deb emas, amir deb ataganlar. Ular Buxoro mintaqasining diniy hukmdori- amir ulmo’minin hisoblanganlar.Shunday qilib, 1756-yili Buxoroda hokimiyat tepasiga yangi sulola-mang’itlar sulolasi keldi va davlatni 1920-yilgacha idora qildi. Shundan boshlab Buxoro xonligi endilikda Buxoro amirligi deb ataladigan bo’ldi. Mang’itlar 92 o’zbek qabilasining biri edi.Mang’it hukmdori Muhammad Rahimbiy mamlakatda o’zining mutlaq hukmdorligini o’rnatish hamda ichki boshboshdoqlikni tugatish siyosatini tutdi. Bunday siyosatdan ko’zlangan maqsad-markazlashgan davlatni tiklash edi. Muhammad Rahimxon yirik yer egalarining davlatni boshqarish ishlaridashu vaqtgacha davom etib kelgan aralashuvlarini keskin kamaytirishga erisha oldi. Shunday bo’lsada, u barcha bekliklarning markaziy hokimiyatni tan olishlariga to’la erisha olmadi.Muhammad Rahimxon vafotidan so’ng uning amakisi Doniyolbiy otaliq hokimiyatni o’z qo’liga oldi. Doniyolbiy ham otaliq mansabini, ham amaldagi hukmdorlikni o’z qo’lida saqlab qoladi. Uning davrida Balx, Hisor, Ko’lob, O’ratepa bekliklarining mustaqillikka intilishlari kuchaydi. O’g’illaridan biri Shohmurod darvishona hayot kechirar, shayx maslahati bilan bozorda yuk tashuvchilik qilardi. Keyin esa pichoqqa qin yasab sotib, shu orqali ro’zg’or tebratardi. Xalq orasida obro’si katta bo’lgani uchun Doniyolbiy unga hokimiyatni topshirdi.Amir Shohmurod Amir Doniyolbiy otaliqning to’ng’ich o’g’li bo’lib, yoshligidan xudojo’y, porso bo’lib o’sgan. Shohmurod Abulg’oziyni hokimiyatdan chetlatib, o’zini Buxoro amiri deb e’lon qiladi va taxtni egallaydi. Xalq unga hurmat bilan „amiri ma'sum" (begunoh amir) unvonini bergan.Shohmurod o’z faoliyatida ommaga tayanib ish tutdi. Adolat tamoyillariga qattiq amal qildi. O’zi ham nihoyatda kamtarin hayot kechirgan. Amir Shohmurod Samarqand shahrida katta bunyodkorlik ishlarini amalga oshirdi. Shahar markazida olti qirrali chorsu qurilib, „Toqi musaddas" deb atalgan. Samarqandning har bir madrasasiga imom, muazzin, mudarrislarni o’zi tayinlagan. Talabalar va mudarrislarning maoshi uchun vaqf yerlari va mulklar ajratgan.Amir Shohmurod ba'zi islohotlar o’tkazib, davlatni mustahkamlashga erishdi. Boj va xirojdan boshqa barcha soliqlarni kamaytirdi. Rais mansabini va qo’shin tarkibida qozi askar lavozimini joriy qildi.Mamlakat iqtisodini yo’lga qo’yishda Shohmurod o’tkazgan pul islohoti muhim ahamiyat kasb etdi. Ashtarxoniylar davrida zarb qilingan tangalarda kumush miqdori kamaytirib yuborilgan edi.Shohmurod joriy qilgan qonun bo’yicha kim mol-mulkka xiyonat qilsa, jamiyatdagi martabasidan qatiy nazar qattiq jazoga tortilishi lozim edi. Bu tadbir xalq manfaatlariga tajovuzning oldini oldi.Buxoro davlat tuzumiga ko’ra monarxiya davlati edi. Davlat tepasida amir, ya'ni yakka mustabid hukmdor turgan. Hukmdor rasman cheklanmagan huquqqa ega bo’lib, butun hokimiyat uning qo’lida to’plangan Buxoro amirligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga va tumanlarga bo’lingan. Amir tayinlaydigan hokim boshqaradigan hudud viloyat deb atalgan. Amirlikning poytaxti Buxoro shahri va viloyatini qo’shbegi boshqargan. Amirlikning alohida davlat xazinasi bo’lmagan. Xazina amirning mulki bo’lgan.Markaziy hokimiyatda devonbegi, ko’kaldosh, qo’shbegi, mushrif, mirshab, dodxoh, inoq, miroxur, dasturxonchi, kitobdor, to’qsabo, parvonachi, sadr, shayxulislom, qozikalon, muftiy, muhtasib kabi yuqori martabali lavozimlar joriy etilgan.Buxoro davlatida yersuv mulkchiligining uch shakli mavjud edi: 1) davlat yerlari (bu amlok yerlar deb ham atalgan); 2) mulk yerlari (xususiy); 3) vaqf yerlari.XVIII asrda sug’orish tarmoqlarining kengaytirilishiga alohida e’tibor berildi. Zarafshon daryosida Xurmo va Sarazm nahr(ariq)lari chiqarilgan..Xususan suv ayirg’ich to’g’oni qurishdagi mohirlik buning isbotidir.Dehqonchilik mehnat qurollari nihoyatda sodda edi. Oddiy dehqon so’qasi (omoch) asosiy dehqonchilik quroli edi. Ot, ho’kiz, sigir, tuya, eshak dehqonning suyanchig’i hisoblangan. Amirlik yerlarida paxta, bug’doy, jo’xori, tariq, arpa, beda yetishtirish dehqonchilikning asosini tashkil etardi. Ipakchilik, bog’dorchilik, sabzavotchilik va polizchilik keng rivojlangan. Buxoro amirligi o’zining qovun va uzumi bilan mashhur edi.