1. O'zbekiston Respublikasi eksportining umumiy holati va dunyoda o'z o'rniga joylashganini qisqacha tasvirlash

II. Asosiy qism.2.1O'zbekiston Respublikasi eksportining umumiy holati va dunyoda o'z o'rniga joylashganini qisqacha tasvirlash.
O'zbekiston Respublikasi, Markaziy Osiyoda joylashgan, dunyoning eng katta agrar iqtisodiy davlatlaridan biridir. O'zbekiston Respublikasi dunyoda shirinlik, quritilgan meva, paxta, neft, gaz, urug' va boshqa ko'plab mahsulotlarni eksport qiladi. O'zbekiston Respublikasi eksportining kengaytirilishida yaxshi natijalar olish uchun, tijorat bilan shug'ullanadigan xususiy tashkilotlar, tadbirkorlar va xususiy investitsiyalar talab qilinadi.
O'zbekistonning iqtisodiy taraqqiyotida eksport faoliyati muhim o'rin egallaydi. O'zbekiston Respublikasi mahsulotlari dunyoga olib chiqadi va bu mahsulotlar dunyo bo'ylab keng tarqalgan xususiyatlarga ega. O'zbekiston Respublikasi tashqi savdo va iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishga qaratilayotgan ishlar, O'zbekistonning global eksport solhiyatini oshirishga xizmat qiladi. Dunyoning ko'pgina mamlakatlari O'zbekiston mahsulotlaridan qiziqish bilan foydalanishga qodir bo'lib, shunga ko'ra, O'zbekistonning eksport salohiyati katta.O'zbekistonning eksport salohiyati jahon bo'ylab yetakchi mamlakatlar ro'yxatiga kiradi. O'zbekiston ekspertlar tomonidan sotiladigan asosiy mahsulotlar qishloq xo'jaligi mahsulotlari, kimyoviy mahsulotlar, yengil sanoat mahsulotlari, qurilish materiallari, metallurgiya mahsulotlari, meva-sabzavot mahsulotlari, texnika va elektronika mahsulotlari, transport vositalari va boshqa asosiy mahsulotlar hisoblanadi. Shu bilan birga, O'zbekiston hukumati kuzatilayotgan strategiyalar, eksport va import soliq soliqqa tortishlarini kamaytirishga yo'naltirilgan ishlar, eksportda innovatsiyalar va boshqa usullar ham eksport salohiyatini oshirishga xizmat qilmoqda. O'zbekiston Respublikasi, o’rta osiyoning o'rta va janubiy qismida joylashgan o'zining katta boylikdagi davlatlardan biridir. O'zbekiston, zamonaviy iqtisodiyatlarda ko'p miqdorda iqtisodiy resurslarga egadir, masalan, oltin, qishloq xo'jaligi, kimyoviy va yengil sanoat, metallurgiya va boshqa mahsulotlar, ko'p xil meva-sabzavot, sut, go'sht va quruq oziq-ovqat mahsulotlari kabi. Dunyoda O'zbekiston Respublikasi, yaxshi tayyorlangan va sifatli mahsulotlarini taklif etadi va bundan foydalanayotgan ko'p mamlakatlar mavjud. O'zbekiston Respublikasi, yangi bo'sh ish o'rinlari yaratish, mamlakat iqtisodiyasini kengaytirish va eksport kuchini oshirish maqsadida xususiy investitsiyalar, xorijiy investorlar bilan hamkorlik qiladi.Bundan tashqari, O'zbekiston Respublikasi, yangi tashqi bozorlar ochilishiga intiladi, yuridik va moliyaviy sharoitlarni qulaylashtirish, tijoratning rivojlanishi va kengaytirish maqsadida tashqi investitsiyalar va kreditlar oladi. Barcha bu sabablarga ko'ra, O'zbekiston Respublikasi eksportning rivojlanishida katta salohiyatga egadir va bu sohada o'zining o'rni va manfatini o'rganish uchun muhim mamlakatlar orasiga kiradi. O'zbekistonning siyosiy-iqtisodiy islohotlar natijasida, eksport tizimida katta oʻzgarishlar kuzatilmoqda. O'zbekiston dunyoda meva-sabzavot mahsulotlarini, tekstilni, kimyoviy mahsulotlarni va metal ishlab chiqarishni oʻz ichiga olgan koʻp millatli yirik ishlab chiqaruvchilaridan biridir. Bugungi kunda O'zbekistonning keng tarkalgan eksport bozorlariga Osiyo, Yevropa va Qita davlatlarining xaridorlari kiradi. Eksport oluvchilari O'zbekistondagi zamonaviy mahsulotlar, samarali iqtisodiy tizim va qulay shartlardan foydalangan holda qulay narxlarga eng yuqori sifatli mahsulotlar sotish imkoniyatiga ega. O'zbekiston Respublikasi, o’rta Osiyo davlatlari o’rasida bo'lishi sababli, g'arbning Sharqga qarshi yo'naltirilgan siyosiy-strategik ishlari va investitsiyalari natijasida katta iqtisodiy rivojlanishni ko'rishga erishgan davlatlardan biridir. Dunyodagi ko'pgina davlatlarga o'xshash, O'zbekiston Respublikasi ham o'z eksport mahsulotlarini boshqa mamlakatlarga sotish, shuningdek, xarid qilish orqali import mahsulotlarini ham yetkazib berishni amalga oshiradi. Bundan tashqari, O'zbekiston Respublikasi hukumati, eksport soliq soliqqa tortishlarini kamaytirish va eksportda innovatsiyalar yaratish yo'lida ishlar olib boradi. O'zbekiston Respublikasi eksportining umumiy holati o'zaro almashinuvlar, yirik moliyaviy investitsiyalar va sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishga qaratilgan muhim harakatlardan biri hisoblanadi. Mamlakatimizning eksportining asosiy yo'nalishlari, qishloq xo'jaligi mahsulotlari, kimyoviy mahsulotlar, yengil sanoat mahsulotlari, qurilish materiallari, metallurgiya mahsulotlari, meva-sabzavot mahsulotlari, texnika va elektronika mahsulotlari, transport vositalari va boshqa asosiy mahsulotlar bo'lishi bilan birga, O'zbekiston Respublikasi dunyoda tashkil etilgan iqtisodiy tizimning o'z o'rniga muvaffaqiyatli joylashganini ta'kidlash mumkin. Dunyoda O'zbekiston, qishloq xo'jaligi mahsulotlari, meva-sabzavotlar, kimyoviy mahsulotlar, ko'p sotiladigan mamlakatlar ro'yxatida joylashgan. Shu bilan birga, O'zbekiston Respublikasi Osiyo mintaqasidagi eksportning yirik ishtirokchilaridan biri hisoblanadi va AQSh, Rossiya, Xitoy, Yaponiya va Yevropa mamlakatlari bilan hamkorlik qilmoqda. O'zbekiston Respublikasi eksportining umumiy holati o'zaro muloqotlarni oshirish, xorijiy mablag'larni jalb qilish va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini ta'minlash maqsadida hukumat tomonidan katta e'tibor berilmoqda. O'zbekiston dunyo bo'ylab bir qancha mamlakatlarga bir qator mahsulotlarni eksport qiladi. Mamlakatning asosiy eksport qiladigan mahsulotlari qishloq xo'jaligi mahsulotlari, kimyoviy mahsulotlar, yengil sanoat mahsulotlari, qurilish materiallari, metallurgiya mahsulotlari, meva-sabzavot mahsulotlari, texnika va elektronika mahsulotlari, transport vositalari va boshqa mahsulotlar.O'zbekiston Respublikasida eksport qilinadigan asosiy mahsulotlar va ularning turlari quyidagilardir:Qishloq xo'jaligi mahsulotlari:gilos, o’rik, tuxum, tovuq, go'sht va sut mahsulotlari. Kimyoviy mahsulotlar: Polimerlar, plastiklar, kimyoviy turli xil maddalar, qurilish kimyoviy mahsulotlari va boshqa kimyoviy mahsulotlar..Qurilish materiallari: yo'nalishli qurilish materiallari, bitum va boshqa qurilish materiallari. Metallurgiya mahsulotlari: Temir, non ferrous metallar, sih va boshqa metallurgiya mahsulotlari. Meva-sabzavot mahsulotlari: Nok, uzum, olma, anor, qovun, tarvuz va boshqa meva-sabzavot mahsulotlari. Texnika va elektronika mahsulotlari: Televizor, konditsioner, uyali telefonlar, planshetlar, monitorlar, elektron qurilmalari va boshqa elektronika mahsulotlari. Transport vositalari: Mashinalar, avtobuslar, yuk mashinalari va boshqa transport vositalari. Ushbu mahsulotlar, O'zbekistonning eksportining asosiy qismini tashkil etadi va dunyo bo'ylab olib boriladigan savdo-iqtisodiy aloqalarni yuritishda muhim ahamiyatga ega. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari: Bu turga kiruvchi mahsulotlar o'simlik va hayvonchilik mahsulotlaridan iborat bo'lib, bu yerda paxtachilik, mevali va sabzavotchi ko'plab turlarga kiradi. Kimyoviy mahsulotlar: Kimyoviy mahsulotlar O'zbekiston Respublikasining eksportida katta ahamiyatga ega. Ushbu turda fosfor, katta, teskarisilik asidlar, barium karbonat, paxta alyum va alyum zanglamalari, qorako'l, pamuk va kundalik gazni sug'urtalash uchun kimyoviy vositalar kabi mahsulotlar kiradi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari: Bu turga kiruvchi mahsulotlar og'irligi tuyuladigan bir nechta mahsulotlar umumiy sifatida ovqat mahsulotlari (bu yerda olma, anor, pishloq, piyoz, qovun, tarvuz) bo'lishi mumkin. Kimyoviy mahsulotlar: Kimyoviy mahsulotlar olamining bir nechta mamlakatlariga kimyoviy materiallar, plastiklar, polimerlar, kimga xizmat qilish va ko'plab boshqa mahsulotlar yaratish uchun kerak bo'lgan kimyoviy to'g'ridan-to'g'ri mahsulotlarini o'z ichiga oladi.Yengil sanoat mahsulotlari: Bu turga kiruvchi mahsulotlar: ko'p bosqichda konservatsiya va tayyorlangan ovqat mahsulotlari (piyoz, kabob, kompot, qaymoq va boshqa), shampun, kosmetik mahsulotlar, kimyo-terapevtik mahsulotlar va boshqa yengil sanoat mahsulotlari kiritiladi.Qurilish materiallari: Qurilish materiallari kabi mahsulotlar beton, metal qarindoshlar, ko'prik va boshqa qurilish materiallari shakllarini o'z ichiga oladi.O'zbekiston Respublikasi dunyoga qishloq xo'jaligi mahsulotlari, kimyoviy mahsulotlar, yengil sanoat mahsulotlari, qurilish materiallari, metallurgiya mahsulotlari, meva-sabzavot mahsulotlari, texnika va elektronika mahsulotlari, transport vositalari va boshqa asosiy mahsulotlarni eksport qiladi.Qishloq xo'jaligi mahsulotlari, O'zbekiston iqtisodiyotning yirik olma, uzum, non, tuxum, paxta, turli xil sabzavotlar, mays, bug'doy, ot va hayvonlar o'simliklari kabi ko'plab mahsulotlarni o'z ichiga oladi. O'zbekiston Respublikasida eksport qilinadigan asosiy mahsulotlar va ularning turlari katta hissada qishloq xo'jaligi mahsulotlari bilan bog'liq.
2.2.O'zbekiston Respublikasida eksport qilinadigan asosiy mahsulotlar va ularning kasblari: Qishloq xo'jaligi mahsulotlari, kimyoviy mahsulotlar, yengil sanoat mahsulotlari, qurilish materiallari, metallurgiya mahsulotlari, meva-sabzavot mahsulotlari, texnika va elektronika mahsulotlari, transport vositalari va boshqa asosiy mahsulotlar.
O'zbekiston Respublikasida eksport qilinadigan asosiy mahsulotlar va ularning turlari quyidagilardir: Qishloq xo'jaligi mahsulotlari - O'zbekistonda paxta, meva-sabzavot, yer quyosh mahsulotlari kabi qishloq xo'jaligi mahsulotlari yetishtiriladi. Bu mahsulotlar turli xil kasblarda ishlanadi, masalan, tekstil, qurilish materiallari, kimyo sanoati, oziqovqat sanoati va boshqalar. Kimyoviy mahsulotlar - O'zbekiston kimyo sanoatida yuqori potensialga ega. Mamlakatda eksport qilinadigan kimyoviy mahsulotlar orasida, polietilen, polipropilen, samolyot benzini, ammiak, katta chora-tadbirkorlik yuzasidan sodir etilgan boshqa kimyoviy mahsulotlar kabi mahsulotlar kiritiladi.Yengil sanoat mahsulotlari - O'zbekiston yengil sanoat mahsulotlari, masalan, tekstil, oyoq-kiyim, mebel va boshqa mahsulotlar kabi ko'p xil turlarda ishlab chiqariladi.Qurilish materiallari - Qurilish materiallari kabi mahsulotlar ham O'zbekistonda ishlab chiqariladi va eksport qilinadi. Bu mahsulotlar, tashlar, va boshqa materiallarni o'z ichiga oladi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari: Bu turga kiruvchi mahsulotlar ichida paxta, qulupnay, tuxum, va go'sht mahsulotlari, sut mahsulotlari (tuxum, yog‘, pishloq yog‘i), shirinliklar (halva, nisholda, qand, sharbat, murabbo), va boshqalar kiritiladi. Qurilish materiallari: Bu turga kiruvchi mahsulotlar ichida beton, armatur, stekloplastik, qurilish alumini, keramik va boshqalar kiritiladi. Metallurgiya mahsulotlari: Bu turga kiruvchi mahsulotlar ichida temir, olg‘a, oltin, aluminiy, chug‘un, bronza va boshqa metallar kiritiladi.Mevasabzavot mahsulotlari: Bu turga kiruvchi mahsulotlar ichida mevalar, sabzavotlar va boshqalar kiritiladi.
Texnika va elektronika mahsulotlari: Bu turga kiruvchi mahsulotlar ichida telekommunikatsiya qurilmalari, kichik texnika, yordamchi vositalar, radioelektronika va boshqa mahsulotlar kiritiladi.Transport vositalari: Bu turga kiruvchi mahsulotlar ichida avtomobillar, kengaytirilgan va qisqa yo‘ldagi ko‘chirma vositalari, temir yo‘llari transporti, O'zbekiston Respublikasi ekspor qilinadigan asosiy mahsulotlar quyidagilardir:Qishloq xo'jaligi mahsulotlari - O'zbekiston mamlakatida asosiy qishloq xo'jaligi mahsulotlari paxta, qulupnay, tuxum, olma, o'rik, o'zum, va boshqalar.Kimyoviy mahsulotlar - Kimyoviy mahsulotlar, zamonaviy toshlarni ishlab chiqarishda, meva va sabzavotlarning saqlashida va konservatsiyada, asfalt yo'l qoplamasida va yengil sanoat sohalarda ishlatiladigan o'zaro aloqador kimyoviy vositalar, tizimlar va materiallardir. Yengil sanoat mahsulotlari - O'zbekiston yengil sanoat sohasida, qurilish materiallari, kiyim-kechak, mebel, konfet, shokolad, choy, meva sharbatlari va boshqa ko'p turli yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqariladi.Qurilish materiallari - Qurilish materiallari, mol shakllarini ishlab chiqarishda, elektr qurilmalar, elektr jihozlar, zanjirlar, barqaror yuqori temirli qatlamlar va boshqa materiallar ishlatiladigan qurilish materiallari hisoblanadi. Metallurgiya mahsulotlari - Metallurgiya mahsulotlari, yuk mashinasi, avtomobil, traktor, tizim va boshqa qurilishlar, ta'mirlash, yengil sanoat va boshqa tarmoqlarda ishlatiladigan temir, alyuminiy, mednye va boshqa metallar ishlab chiqariladi.Meva-sabzavot mahsulotlari - O'zbekiston Respublikasi mevasabzavotlarida uzum, olma, o'rik, o'zum, anor, shakarli limon, qovun, sabzi va boshqa ko'p turli meva-sabzavot mahsulotlari ishlab chiqariladi.Texnika va elektronika mahsulotlari - Texnika va elektronika mahsulotlari, telefonlar, televizorlar, planshetlar, kompyuterlar, smartfonlar va boshqa ko'p turli texnika va elektronika mahsulotlari hisoblanadi.
O‘zbekistonda so‘nggi vaqtlarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish orqali aholi daromadlarini oshirishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Xitoy, Janubiy Koreya kabi mamlakatlarda O‘zbekistonda yetishtirilgan mahsulotlarga talab ortdi. Bunday ijobiy ko‘rsatkichlarni yanada yaxshilash qonunlarni ham takomillashtirishni talab etadi. Kecha kuchga kirgan yangi tahrirdagi “O‘simliklar karantini to‘g‘risida”gi Qonun yurtimizda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, aholiga sifatli qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazib berish hamda turli zararli organizmlarning mamlakatimizga kirib kelishi va tarqalishining oldini olish, shuningdek, meva-sabzavot mahsulotlari eksportini rivojlantirish yo‘lida muhim huquqiy asos vazifasini o‘taydi.Qonun yangi tahrirda qabul qilinishining muhim asoslaridan biri shunda ediki, o‘simliklar karantini sohasidagi boshqaruv tizimida ham jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Mazkur sohaga alohida e’tibor qaratilib, Prezidentimizning maxsus Farmoni va ikkita qarori qabul qilindi. Ular asosida, muqaddam Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tizimiga kiruvchi O‘simliklar karantini davlat inspeksiyasining tashkiliy-huquqiy maqomi yanada kuchaytirilib, Vazirlar Mahkamasi tarkibiga o‘tkazildi. Qonun asosida yangi tashkil etilgan inspeksiyaning tizimi, huquq va vakolatlari aniq belgilandi.Bu yo‘nalishdagi yana bir muhim masala shundaki, avvalgi qonunda o‘simliklar karantini davlat inspektorlarining huquqlari ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, majburiyatlari aniq belgilanmagan edi. Fuqarolarning manfaatlarini hisobga olgan holda yangi Qonunning 17-moddasida o‘simliklar karantini davlat inspektorlari majburiyatlari ham yaqqol ifodasini topdi.So‘nggi vaqtlarda tashqi siyosatimizda amalga oshirilgan ijobiy islohotlar natijasida Tojikiston, Qirg‘iziston kabi chegaradosh davlatlar bilan o‘zaro do‘stlik aloqalari yanada mustahkamlandi, savdosotiq ishlari keng yo‘lga qo‘yilmoqda. Shu asosda qo‘shni davlatlar bilan 20 dan ortiq chegara punktlari tashkil etildi. Shunga ko‘ra, Inspeksiyaga qo‘shimcha 400 dan ortiq shtatlar ajratildi, xodimlar mas’uliyati kuchaytirildi.Yangi tahrirdagi Qonunda o‘simliklar karantini davlat inspeksiyasi mas’ul xodimlarining lavozimlarini aniq belgilab berish, shuningdek, xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirishda o‘simliklar va o‘simlik mahsulotlari bilan savdo aloqalarini yo‘lga qo‘yishda fitosanitar xavfsizlikni ta’minlash, import va eksport bilan shug‘ullanadigan tadbirkorlik subyektlari amal qilishi kerak bo‘lgan zararli o‘simlik kasalliklari, hasharotlar va begona o‘tlar kirib kelishining oldini olish bo‘yicha aniq normalar belgilangan.Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti bilan shug‘ullanadigan tadbirkorlarga qulaylik yaratish maqsadida Qonunning 30-moddasiga asosan, avvalgi qonundagi o‘simliklar karantini davlat xizmati organlarini yuk jo‘natilishi kutilayotgan kundan oldin xabar qilish muddati 30 kundan 10 kunga, eksport qilinayotgan mahsulotni tekshiruv ko‘rigidan o‘tkazish uchun taqdim qilish muddati 15 kundan 3 kunga qisqartirildi. Shuningdek, mazkur Qonunda
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati organlarining vakolatlari alohida yangi moddalarda mustahkamlandi.Mamlakat xavfsizligini ta’minlashda ham o‘simliklar karantini xizmati muhim rol o‘ynaydi. Chunki birgina zararli organizmni urug‘, ko‘chat kabi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari orqali mamlakatga kiritib, butun qishloq xo‘jaligini izdan chiqarish mumkin. Bunday mudhish holatlar xorijiy mamlakatlar tajribasida bir necha bor kuzatilgan. Shunday xavflarning oldini olish uchun ham Qonunda inspeksiyaning vakolatlarini
kuchaytirishga jiddiy e’tibor qaratildi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolarning o‘simliklar karantini masalalarini hal etishda qatnashishi ham tartibga solindi. Xususan, ularning ishtiroki jamoatchilik nazoratini amalga oshirishda, karantindagi zararli organizmlarning tarqalishi to‘g‘risida aholi o‘z vaqtida ogohlantirilishida namoyon bo‘ladi. Bu esa zararli organizmlarning o‘choqlari tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik va ularni yo‘q qilish bo‘yicha zaruriy hamda tezkor bajarilishi lozim bo‘lgan choralarni o‘z vaqtida ko‘rishga imkoniyat yaratadi. Bugungi kunda axborot texnologiyalari keng rivojlanayotganligini hisobga olib, fuqarolarga qulaylik yaratish maqsadida Qonunga O‘simliklar karantini sohasidagi axborotning ochiqligi nomli yangi bob kiritildi. Unda o‘simliklar karantini bo‘yicha davlat xizmati tomonidan amalga oshirilayotgan tadbirlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar hamda o‘simliklar karantini sohasidagi boshqa xabarlar ommaviy axborot vositalarida va O‘simliklar karantini davlat inspeksiyasining rasmiy veb-saytida e’lon qilinishi belgilandi. Sababi hozirgi kunga qadar o‘simliklar karantini to‘g‘risidagi normativ hujjatlar, fitosanitar xavfsizlik doirasidagi tadbirlar va boshqa ma’lumotlarning ochiqligi to‘liq ta’minlanmaganligi fuqarolarga, jumladan, tadbirkorlarga noqulayliklar tug‘dirayotgandi. Ular qaysi mahsulotlarni eksport qilish mumkin yoki yo‘q va buning sabablari haqidagi ma’lumotlarni olguncha, ancha vaqtini yo‘qotar edi. Qonunga kiritilgan mazkur yangiliklar bu boradagi qiyinchiliklarni bartaraf etadi.Umuman, yangi tahrirdagi “O‘simliklar karantini to‘g‘risida”gi Qonunning amalga samarali tatbiq etilishi mamlakat hududini turli zararli organizmlardan himoyalash, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti ko‘lamini yanada kengaytirishga xizmat qiladi.