1. O'zbekiston Respublikasi eksportining umumiy holati va dunyoda o'z o'rniga joylashganini qisqacha tasvirlash

2022-yil 1-noyabrdan boshlab eksport qiluvchi tashkilotlarga foyda solig‘i va aylanmadan olinadigan soliq bo‘yicha soliq solinadigan bazani kamaytirish ko‘rinishidagi imtiyozlar tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni realizatsiya qilishdan tushgan umumiy tushumdagi eksport hajmining ulushidan qat’i nazar qo‘llaniladi.
Eksportchi korxonalarni ochiq tanlov orqali saralab, ularni yetakchi eksportyorlarga aylantirish va har tomonlama qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha “Yangi O‘zbekiston – raqobatbardosh mahsulotlar yurti” Dasturi amalga oshiriladi. Eksportchi korxonalarni saralab olish quyidagi mezonlar asosida amalga oshiriladi:

• 
  eksportchi korxonalar yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tgan hamda kamida so‘nggi ikki yil davomida faoliyat yuritayotgan bo‘lishi;
  
• 
  oxirgi 12 oy mobaynida eksport qilingan tayyor mahsulot summasi 1 mln AQSH dollaridan ortiq bo‘lishi;
  
• 
  umumiy tushum hajmida eksportdan tushum ulushi 30%dan yuqori bo‘lishi;
  
• 
  eksportga chiqarilayotgan tayyor mahsulotlar turi 2 tadan ortiq bo‘lishi;
  
• 
  oxirgi 12 oy mobaynida eksport geografiyasi, qo‘shni davlatlarni inobatga olmagan holda, 2 ta mamlakatdan ortiq bo‘lishi;
  
• 
  oxirgi 12 oy mobaynida amalga oshirilgan eksport hajmida muddati o‘tgan debitor qarzdorlikning ulushi 5%dan kam bo‘lishi.
  

Eksport va unga tenglashtirilgan operatsiyalarni amalga oshirganda nol darajali QQS stavkasi qo‘llanilishi natijasida hosil bo‘lgan soliqning oshib ketgan qismi ularning murojaatiga asosan tezlashtirilgan tartibda 7 kun ichida to‘liq qaytarib beriladi. O'zbekiston Respublikasi hukumati, ekspor potensialini oshirishga qaratilayotgan bir nechta ishlarni amalga oshirishga intiladi. Bu ishlar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: Strategiyalar: O'zbekiston hukumati, ekspor potensialini oshirish uchun ko'plab strategiyalar qo'llab-quvvatlaydi. Bu strategiyalar tijoratni rivojlantirish, innovatsiyalarni qo'llash, korxonalarni rivojlantirish va boshqalar kabi bir nechta yo'nalishlarni o'z ichiga oladi.
Soliq soliqqa tortishlarini kamaytirish: Hukumat, eksport va import soliq soliqqa tortishlarini kamaytirishga qaratilayotgan ishlarini amalga oshiradi. Bu qarorlarga muvofiq, soliq mukofotlari, xarajatlarni qayta isloh qilish haqqlari va boshqa shartlar kabi ko'plab tadbirlar o'tkaziladi.
Innovatsiyalar: O'zbekistonda innovatsiya sohasi rivojlanmoqda. Hukumat innovatsiyalar bilan ishlashni rag'batlantirish uchun muhim qarorlar qabul qiladi. Bu qarorlar innovatsiyalarni rivojlantirish uchun ilgari suratga olingan tadbirlarni o'z ichiga oladi.
Boshqa usullar: Hukumat, eksportni oshirish uchun boshqa usullarni ham qo'llabquvvatlaydi. Bu usullar inkluziv, ekologik va boshqa yuqori sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarish, axborot texnologiyalari, tovarlar transporti va boshqa usullar kabi turli yo'nalishlarga tegishli bo'lishi mumkin.
Jamiyat, hukumatning ko'plab qarorlarini, strategiyalarini va tadbirlarini qo'llabquvvatlashi, bu holat eksport potensialini oshirishga yo'l qo'ymoqda. Bu esa O'zbekistonda korxona va biznesni rivojlantirish, xalqimizning maishiy tarqalishiga yordam berish va mamlakatimizni yuksaltirishga yordam beradi.
2.4.Eksportda qo'llaniladigan moliyaviy va iqtisodiy tizimlar: Eksportda ishtirok etadigan korxonalarning davlatga soliqlari, soliqqa tortishlari, eksport va import operatsiyalari uchun banklar va boshqa tizimlar.
Eksportda qo'llaniladigan moliyaviy va iqtisodiy tizimlar quyidagilardir: Soliq tizimlari: Eksport qilayotgan korxonalarning davlatga soliqlari kabi to'lov va shaxsiy daromadlar uchun soliq tizimlari bilan bog'liqdir. Import-eksport banklari: Bu tizimlar eksport va import operatsiyalari uchun xalqaro pul mablag'larini almashishda va kreditlar berishda ishtirok etadilar. Ularga jaxon tashuvchi banklar (misol uchun, O'zbekiston Respublikasi Xalq Banki) va shaxsiy banklar (misol uchun, Asaka banki, Ipak Yo’li banki va boshqalar) kiradi. Valyuta ayirboshlash tizimlari: Eksport va import operatsiyalari o'tkazishda valyutani ayirboshlash tizimlari ishtirok etadi. Bu tizimlarda, valyuta ayirish (valyuta almashish, valyuta almashish, valyuta hisob-kitoblari va boshqalar) vaqtida va yaxshi kursda amalga oshirilishi kerak. Eksportni jalb etish tizimlari: Eksportni jalb etish tizimlari o'tkazishning boshqa tizimlari bilan bir qatorda ishlashadi. Bu tizimlar import qilingan maxsulotlarni eksport qilishda va xalqaro bozorlarda sotishda ishtirok etadilar. Infrastruktura tizimlari: Eksport operatsiyalari uchun zarur bo'lgan transport, kommunikatsiya va logistikaga oid tizimlardir. Misol uchun, transport sohasida - aviakompaniyalar, suhbatlar, transport kompaniyalari, havzalar, tashish-kirish portlari; kommunikatsiya sohasida - internet, telefon va faks; logistika sohasida esa, to'lovlar, sifat monitoringi, inventarizatsiya va boshqa tizimlarni ta'minlash mavjud. Shuningdek, eksportda ishtirok etadigan korxonalarning sifatini ta'minlash uchun ko'rsatilgan xizmatlar, ishchi kuchini oshirish va professional yondashuv kabi tizimlar ham ishtirok etishadi. eksportda qo'llaniladigan moliyaviy va iqtisodiy tizimlar quyidagilardir: Davlatga solishlar: Eksport qiladigan korporatsiyalarning sotishlaridan olgan daromadlarini solishlarini ta'minlash uchun davlat tomonidan belgilangan soliq tizimlari mavjud. Bu soliq tizimlari orasida o'zaro almashtirish, sertifikat berish va import va eksport darajasiga ko'ra aktsizga qo'yish kabi ko'plab shakllar mavjud. Soliqqa tortishlari: Korxonalarning eksport faoliyatlariga aloqador soliq tizimlari va boshqa huquqiy tizimlar, masalan, to'lovlar, qarzdorliklar va boshqa majburiy yukumliliklar uchun nazorat qilishadi. Bu tizimlar, eksport korxonalarning soliq qo'llash shakllari va miqdorlari bo'yicha belgilangan va ularning bu majburiyatlarga rioya qilishlari shart bo'ladi. Eksport va import operatsiyalari uchun banklar: Eksport va import operatsiyalari uchun xususiy banklar mavjud. Bu tizimlar, to'lovlar va valyuta almashishlari uchun zarur bo'lgan xizmatlarni taqdim etishadi. Ularning vazifasi, eksport va import operatsiyalarining amalga oshirilishi uchun valyuta almashishini, moliya mijozlari orasida amalga oshirilayotgan operatsiyalarni boshqarishni ta'minlashdir. Moliyaviy tizimlar: Moliyaviy tizimlar, korxonalarning eksport faoliyatlariga qo'llaniladigan kapitalni ta'minlash, kreditlarni taqdim etish va valyuta almashishni tashkil qilishga qaratilgan tashkiliy tizimlardir. Ularning vazifasi, eksport korxonalarning to'g'ridan-to'g'ri olib kelishi mumkin bo'lgan kreditlarni va moliyaviy resurslarni taqdim etishni ta'minlashdir. Jumladan, eksportni amalga oshirish uchun xizmat ko'rsatuvchi tizimlar kompleksi moliyaviy, iqtisodiy va huquqiy tizimlarni o'z ichiga oladi, bu tizimlar korxonalarning eksport operatsiyalarini amalga oshirish uchun muhimdir. Davlatga solish: Eksport qilayotgan korxonalarning, xususan xalqaro bozorda sotishni oshirish uchun eksport qilgan mahsulotlardan olgan daromadlariga davlatga solishlari kerak bo'ladi. Bu solishlarning usuli va darajasi mamlakatlar o'rtasida o'zaro kelishiladi. Solishlar dastlabki korxonalarning yuridik va moliyaviy holatiga bog'liq bo'ladi va ular o'z daromadlarining bir qismidan yoki to'liqini solishlari mumkin.Soliqqa tortish: Eksport qilishda soliqqa tortishlar ham kerak bo'ladi. Bu tizim yuridik shaxslarga soliqqa tortishlarni amalga oshirishda davlat tomonidan tasdiqlangan shaklda yuritiladi. Eksport qilishda qo'llaniladigan soliqqa tortishlar yuridik shaxslar uchun korporativ darajadagi soliqqa tortishlar, o'zaro kelishilgan soliq va yagona soliq qabul qilishga o'xshash shaklga ega. Banklar va boshqa tizimlar: Eksport qilayotgan korxonalarning kredit, hisob-kitob va boshqa moliyaviy muammolari yuzaga kelishi mumkin. Bu jarayonda eksport qilayotgan korxonalarning banklar, valyuta almashish operatsiyalari, faktoring xizmatlari, sug'urta xizmatlari va eksport va import operatsiyalari uchun boshqa tizimlardan foydalanishi mumkin. Bu tizimlar eksport qilish va import qilish jarayonida moliyaviy muammo va risklarni kamaytirishga yordam beradi. Misol uchun, korxonalarning eksport opera tsiiyalarida xalqaro mahsulot almashishlarida banklar o'zlarining mahsulotlarni olib chiqish uchun kredit berishi mumkin va shuningdek, xalqaro kafolatlar, risk kapital va boshqa moliyaviy vositalar orqali korxonalarni yuritishlarini yaxshilashadi. Soliq tizimlari: Eksportda ishtirok etadigan korxonalarning davlatga solishlari va soliqqa tortishlari uchun soliq tizimlari muhim ahamiyatga ega. Bu tizimlarning asosiy maqsadi, korxonalarning vergi va boshqa soliq qo'llashlarini amalga oshirishdir. Bu qo'llashlar, yangi korxonalarning ro'yxatga olishi, soliq to'lovlari hisobini tutish va boshqa soliq muddatlari bo'lishi mumkin. Banklar: Eksport va import operatsiyalari uchun banklar ham muhim tizimlardan biridir. Banklar, eksportda ishtirok etadigan korxonalarga to'lovlar qabul qilish, to'lovlar o'tkazish va valyuta ayirboshlash imkoniyatini beradi. Shuningdek, banklar eksport-kredit va import-kredit sug'urtalari ko'rsatishda ham muhim rol o'ynaydi. Moliya tizimlari: Eksportda qo'llaniladigan boshqa tizimlar, sanoat korxonalari va eksport yoki import operatsiyalari uchun moliya mablag'larini taqsimlash imkoniyatini taqdim etishlari mumkin. Bu tizimlar, bank kreditlari, ijobiy va negativ kredit reytingi, va sanoat korxonalari uchun xususiy kapital sotish va sotishga namunaviy yondashishlarni o'z ichiga oladi. Savdo markazlari: Savdo markazlari, korxonalarning eksport va import operatsiyalari uchun o'zaro aloqalarni o'rganishlari, savdo shartnomalari tuzishlari va savdo munosabatlari o'rganishlari uchun yordam beradilar. Shuningdek, savdo markazlari ko'plab eksport tadbirlarini tashkil qilishda ham yordam beradi. Davlatga soliqlar: Korxonalarning eksportda kiritgan daromadlari uchun to'lovlarini to'lash va boshqa moliyaviy operatsiyalarni bajarish uchun qo'llaniladigan tizimlar. Bu tizimlar o'zaro qo'shimcha imtiyozlar va chegirmalar orqali moliyaviy tushumlar ko'paytirishga harakat qilishi mumkin. Soliqqa tortishlar: Eksport qiluvchi korxonalarning soliqqa tortishlari va soliq o'tkazish tizimlari. Bu tizimlar mamlakatlararo soliqqa tortish shartlariga rioya qilishni, soliqni to'lashni va soliq to'lovlarini to'liq ma'lumotlar bilan ko'rsatishni ta'minlaydi. Eksport va import operatsiyalari uchun banklar: Korxonalarning eksport va import operatsiyalarida to'lovlar uchun qo'llaniladigan moliyaviy tizimlar. Bu banklar to'lovlar uchun kredit berish, eksport va import operatsiyalari uchun kafolat berish, valyuta ayirish va shunga o'xshash moliyaviy xizmatlar ko'rsatish uchun xizmat ko'rsatishlari mumkin.Boshqa tizimlar: Eksport va import operatsiyalari uchun tizimlar va resurslar, masalan, logistik tizimlar, port va dog'ovulchanlik tizimlari va h.k. Bu tizimlar eksport va import operatsiyalari jarayonida korxonalarga yordam berish, ularga yetkazish jarayonini osonlashtirish va mamlakatlararo savdo aloqalarini rivojlantirishga qaratilgan. Eksportda qo'llaniladigan moliyaviy va iqtisodiy tizimlar quyidagilardan iborat bo'ladi: Soliq tizimlari: Eksport qiladigan korxonalarning davlatga solishlari uchun soliqqa tortishlari zarur bo'ladi. Soliq tizimlari mamlakat tuzilmasi boyicha belgilangan darajada soliqqa tortish xizmatlarini ko'rsatadi. Eksport qiladigan korxonalarning soliq tizimlari bilan muloqot qilishlari kerak bo'ladi, ular bilan to'lovlarini amalga oshirish va boshqalar kabi xizmatlar bilan ta'minlash lozim. Bank tizimlari: Eksport va import operatsiyalari uchun banklar katta ahamiyatga ega. Ularga korxonalarning xarajatlari uchun kreditlar beriladi va ularga to'lovlarini amalga oshirish imkoniyati yaratiladi. Banklar eksport qiladigan korxonalarga ham xususiy kreditlar berishadi, ularning mahsulotlari va xizmatlarini xalqaro bozorda muvaffaqiyatli sotishlari uchun ko'rsatadigan xizmatlar kabi boshqa ko'maklar ko'rsatishadi. Xalqaro to'lov tizimlari: Xalqaro to'lov tizimlari, tadbirkorlarga xalqaro savdoda ishtirok etish uchun yordam beradi. Ularga tadbirkorlar xalqaro bozorda xarajatlarini qabul qilish imkoniyatini beradi va ularga xalqaro kredit kartalari va qabul qilinish tizimlari kabi ko'maklar ko'rsatadi. Logistika tizimlari: Eksport qiladigan korxonalarning mahsulotlarini xalqaro bozorga olib borish va ularga tashishni tashkil qilishda logistika tizimlari katta ahamiyatga ega. Ular korxonalarning mahsulotlarini qulay va ishonchli ko'rinishda xalqaro bozorga yetkazishda ko'maklashadi. Masofaviy ta'minot tizimlari: Eksport qiladigan korxonalarning mahsulotlari uchun masofaviy ta'minot tizimlari ham zarur bo'ladi. Bu tizimlar avio, suv va karra tashuvchi xizmatlarni, texnologik qurilmalar va qurilish materiallari va boshqa xizmatlar kabi ko'maklarni o'z ichiga oladi. Eksportda qo'llaniladigan moliyaviy va iqtisodiy tizimlar quyidagilardan iborat bo'ladi:Soliq tizimlari: Eksport qiladigan korxonalarning qo'shimcha soliq to'lovlarini hisobga olish uchun soliq tizimlari bilan ishlashlari kerak. Soliq tizimlari o'zaro aloqada bo'lishi kerak, shuningdek, eksport qiladigan mamlakatning soliq qonunlariga muvofiq amal qilishlari kerak.