Psixologiyani matematikalashtirish - uning barcha sohalariga tarqalgan. Psixologiya yaqin kelajakda qay darajada eksperimental fan bo`lsa, shu darajada matematik fan ham bo`lib qoladi.
Psixologiya matematik fan bo`la oladimi?
Tadqiqot metodikasini tanlashdan avval eksperimentator nimani o`rganayotgani, olingan natija amaliy va tadqiqotchilik vazifasi talablariga mos kela olishini tasavvur qila olishi kerak bo`ladi. Birinchi navbatda bu metodning validligi, ishonchliligi va ob`ektivligini isbotlash uchun zarur bo`ladi. Metodikaning validligi deganda uning tadqiqot predmetiga adekvatligi (mosligi) tushuniladi. Miqdoriy validlik ushbu metodika natijalari bilan tashqi o`lchovlarning o`zaro aloqasini aniqlashda namoyon bo`ladi.
Metodikaning yana bir muhim xususiyati uning ishonchliligi bo`lib, ushbu metodikaning o`lchov vositasi sifatida loyiqligida namoyon bo`ladi.
Metodikaning ob`ektivligi o`lchash natijalarining undan foydalanuvchi shaxsga bog`liq emasligida aks etadi. Metodikaning validligi va ishonchliligini tekshirish maqsadida turli statistik o`lchovlardan foydalanish mumkin bo`ladi.
O`lchov nazariyasi fikricha psixologiyada qo`llaniladigan barcha o`lchov usullari psixologik o`lchov shkalalarini tuzishdan iboratdir.
Ko`pchilik psixologlar fikricha shkalalashtirish-psixik jarayon va holatlarni o`lchash uchun qo`llaniladigan eksperimental va matematik usullar yig`indisidan iboratdir. Ko`pincha shkalalashtirishga o`lchash so`zi sinonim qilib quyiladi.
Psixologik jarayon, xususiyat, ob`ekt va hodisalarni shkalalashtirish deganda muayyan qoidalar asosida ularni sonlarga tenglashtirish tushuniladi. Bunda sonlarning o`zaro nisbati bu hodisalar o`rtasidagi nisbatni aks ettirishi kerak bo`ladi. Sonlar u yoki bu xususiyatning modeli vazifasini bajaradi. Shu yo`l bilan shkalalashtirish psixologiyani faktlarni tasvirlovchi fandan ayrim faktlarni oldindan aytish imkonini beradigan fanga aylantiradi. Tadqiqot xususiyatiga qarab turli o`lchov shkalalarining tiplarini qo`llash mumkin.
Nomlash shkalasi (nominativ shkala) bir xil qiymatdagi empirik tizimni sonli tizimda aks ettirishdir. Nomlash shkalasi mazmunidan ko`rinib turibdiki, turli sinflarni ekvivalenti bilan almashtirishni bildiradi. Nomlash shkalasi tenglik qonuniga buysunadi, masalan X xususiyatiga ko`ra A ob`ekti B ob`ektiga teng bo`lsa xA q xB bo`ladi, lekin C ob`ektga nisbatan bu tenglik o`zgaradi xA q xC.
Nomlash shkalasi umumiy shaklga ega bo`lib, barcha shkalalashtirish turlari u yoki bu darajada nomlash shkalasi hisoblanadi. Nomlash shkalasini tuzishda quyidagi talablarga rioya qilinadi:
1) ko`plab ob`ektlarning har bir a`zosi bir ob`ektlar sinfiga kiritilishi mumkin;
2) har bir ob`ekt bir vaqtning o`zida ikki yoki undan ortiq sinfga mansub bo`la olmaydi.
Nomlash shkalasida ob`ektlarni almashtirilgan sonlar bilan hech qanday arifmetik amallar (qo`shish, ayirish, bo`lish, ko`paytirish) bajarilmaydi. Shuning uchun ob`ektlar turli harf, son, raqamlar bilan ixtiyoriy tarzda almashtirilishi mumkin, lekin ular hamma vaqt faqat bitta ob`ektni aks ettiradi.
Tartib shkalasida simvollar xususan sonlar ob`ektlarning teng yoki teng emasligi, ekvivalent yoki ekvivalent emasligini aks ettirishi bilan birga ularning o`lchanayotgan xususiyatga nisbatan munosabatini ham tartibga soladi. Tartib shkalasidagi sonlarni tartibga solish mumkin bo`lsa ham, u absolyut emas, nisbiy xarakterga ega bo`ladi. Tartib o`rnatish bilan bog`liq o`lchov operatsiyalarida ular o`rtasidagi farqning hajmi haqida hech qanday ma`lumot mavjud emas.
Agar shkala tartib shkalasining barcha xususiyatlariga ega bo`lsa va shunga qo`shimcha tarzda birliklar orasida oraliq mavjud bo`lsa, u holda bunday shkalalar intervallar shkalasi deb yuritiladi. Intervallar shkalasining ob`ektlari hamma vaqt o`rganilayotgan xususiyatning o`sib yoki kamayib borishga qarab tartibga solinganidir. Intervallar shkalasi o`lchov birliklari turlicha bo`lib, ularni aniqlash ixtiyoriy asosga ega bo`ladi. Bunday shkalalarga nisbatan arifmetik amallarni qo`llash, tenglikni aniqlash, katta yoki kichik deb taqqoslash mumkin. Bir shkalani turli belgilari o`rtasidagi intervallar va farqlar tengligini ham solishtirish mumkin.
Intervallar shkalasini loyihalashtirishda uchta ixtiyoriy operatsiya (amallar) bajariladi:
c) nol nuqtadan boshlab hisob olib boriluvchi yo`nalishni aniqlash.
Intervallar shkalasiga Vekslerning standartlashgan shkalasi, Tersten va T.Gilford shkalasi misol bo`ladi.
Munosabatlar shkalasini loyihalashtirishda avvalgi shkala xususiyatlari bilan birga hali o`rganilishi kerak bo`lgan xususiyat yo`q bo`lgan tabiiy nol’ nuqta bo`lishi kerak. Munosabatlar shkalasi quyidagi muhim xususiyatlarga ega;
1) ob`ektlar sinfi o`rganilayotgan xususiyatga ko`ra bo`lingan va tartibga solingan bo`ladi;
2) ob`ektlar sinfi o`rtasidagi teng farqlar, ular belgilangan sonlar o`rtasidagi farqka teng bo`ladi;
3) ob`ektlar sinfiga tenglashtirilgan sonlar o`rganilayotgan xususiyatning ifodalanishi darajasiga proportsionaldir.
Munosabatlar shkalasida qolgan barcha tiplarga xos bo`lgan operatsiyalarni amalga oshirish mumkin bo`ladi. Munosabatlar shkalasida xqax ag` o kabi amallar tatbiq etiladi. Psixologiyada yuqoridagi shkalalar tiplari maqsadga muvofiq holda tanlanadi va ulardan tadqiqot natijalarini o`lchashda foydalaniladi.
