1. Psixologiya elminin yaranmasında dualist təlimlərin rolu

---

1.Psixologiya elminin yaranmasında dualist təlimlərin rolu
Psixologiya elminin inkişaf mərhələləri insan yarandığa gündən xarici alam 
("makrokosmos") onu marağlandırıb .Bu maraq onu xarici alami öyrənməyə 
təhrik edib. Öz istəyinə nail olmaq üçün isə həm özünün, ham da başqa 
insanların daxili aləmini dərk etməli idi.İnsanın daxili aləminin (mikrokosmosun) 
öyrənilməsi psixologiyanın inkişafına təkan verib. Uzun illər psixologiyanın 
yaranması va formalaşması dövrünü dörd mərhələyə bölüblər (ruhi alam, 
dərketmə,, davranışlar və psixi faaliyyetin mexanizmlərinin öyrənilmə 
mərhələləri) 
-birinci mərhələ təbiətim ümümi canlanması va psixika (ruh) haqqında fikirlərin 
yaranması.Qədim zamanlardan insanlar mahiyyətini dərk edə bilmədiklari 
hadisələri canlandırmağa çalışmışlar.Onlar hesab edirdilər ki,insanlar heyvanlar, 
bitkilər,ümumiyyətlə bütün təbiət hadisələr canlıdır va onlarm ruhu var. Ruh isə 
maddiyyatdan asılı olmayan, bütün canli va hatta cansız obyektləri idarə edən 
müstəqil bir varlığın ifadəsidir(Bizim tez tez "mehriban günəş","sərt 
külək”,”qəddar şaxta" söz birləşmalarından istifadə edtdiyimiz kimi) Təbiətin belə 
canlandınlmas-animizm adlanırdı.Psixika haqqinda ilk təsəvvürlər də animizmlə 
(lat anima-ruh demakdir) bağlıdır. Lakin ruh haqqındakı elmi təsəvvürlər
yunanlara aid olduğu üçün "Anima" anlayışı "Psixika" anlayışı ilə avaz 
olunmuşdur ("psyche" yunan dilində ruh deməkdir) 
- ikinci mərhələ psixologiyanın ruh haqqında elm kimi qabul olunmasıdır.İlk 
ictimai təlim və təsəvvürlərə insanın bir sıra psixoloji xüsusiyyetleri mifoloji, dini, 
fəlsəfi təsəvvürlərə görə müəyyən edilməsi ilə başlanır.İnsanım mənəvi alami 
haqqında ilk təsəvvürlər qadim misirlilərə aid edilir.Onlara görə, insanın ruhu üç 
şəkildə mövcud ola bilərdi: insanın cismi ilə birlikdə doğulandan öldüyü günə 
qədər,, öldüyü andan axirət dünyasına qədər və bədənindən təcrid olunmuş 
mustaqil bir varlıq formasında.Dini fəlsəfi təlimlərə asaslanan hindlilara 
(hinduizma) görə isə hər bir insanın ruhu bu dünyaya yeddi dəfə, lakin müxtəlif 
cisimlarda (bədəndə)) qayıda bilər.O dövrdə dini falsafi təlimlərin inkişafı 
formalaşdıqca yeni materialist fikirlar yaranmaga başladı.Qədim yunan 
sivilizasiyasının məhşur filosofları Lukretsiy va Epikur öz təlimlərində insan 
ruhunun dəyirmi,kiçik,odlu və çox harakatlı atomlardan ibarət olduğunu, insan 
nəfəs alib verdikdə atomların onun bədəninə girib çıxdığını, insan öldükdə isə 
onu tamamila tərk etdiyini göstərirdilər.Demokrit hesab edirdi ki,ruh təbiətin
bir hissəsidir və o təbiətin qanunlarına tabe olur.Hippokrat temperament 
haqqinda nəzəriyyə yaratdı.Onun fikrincə insanın temperamenti onun 
bədənində üstünlük təşkil edən bu və ya digər mayedan asılıdır.İdealist
fəlsəfənin nümayəndəsi olan Platon hesab edirdi ki,ruh qeyri-maddidir və məhv 
olunmazdır(əbədidir)Onun baxışlarına göra ruh üç hissadan ibarətdir: şəhvət 
(qarnında yerləşir),cəsarət (ürəkdə yerləşir) va ağıl (beynində yerləşir)Bir insanda 

---

şəhvət, digarinda cəsarət, üçüncüdə isə - ağıl üstünlük təşkil edir.Birincilər
yarıheyvan hayatı yaşayır, ikincilər-fəlsəfəçi olur, üçüncülər isə-qəhrəman va 
əsgər olurlar"Dualizm"in banisi hesab olunun Platon (vücudu va psixikanı iki aynı, 
müstəqil, antoqonistik başlanğıcı kimi hesab edan elmi baxış) isə təbiətin o biri 
tərəfində yerləşəm gözə görünməz ali dünyanı teşkil edən əbədi və dəyişməz 
mahiyyətlər haqqında "fikir" doktrinasını yaratmışdır.Platona göra, real əşyalar
fikirlərin yalnız zəif kölgələridir.Pxixologiyaya dair ilk elmi əsərin müəllifi ("Ruh 
haqqında" traktat) Aristotel isə ilk dəfə ruh və bədənin vəhdəti prinsipi haqqında 
elmi fikirlər irəli sürmüşdür.