1-qism. Quyidagi savollarga javob bering: Talabning ehtiyojdan farqi nimada?

15. Daromad effektini tushuntirib bering. Daromad effekti - bu iste'molchilarning xarid qobiliyatining o'zgarishi natijasida mahsulotga bo'lgan talabning o'zgarishi. Tovarning narxi pasaysa, iste'molchining real daromadi oshadi, chunki u bir xil pulga ko'proq tovar sotib olishi mumkin. Bu mahsulotga bo'lgan talabning oshishiga olib kelishi mumkin, chunki iste'molchilar ko'proq sotib olish imkoniyatiga ega. Misol uchun, agar qahva narxi pasaysa, iste'molchining real daromadi oshadi, chunki u bir xil miqdordagi pulga ko'proq qahva sotib olishi mumkin. Bu qahvaga bo'lgan talabning oshishiga olib kelishi mumkin, chunki iste'molchilar ko'proq qahva sotib olish imkoniyatiga ega.
2-qism. Quyidagi katakda keltirilgan atamalarning mosini tanlab, bo’sh o’rinlarni to’ldiring: ortiqcha ishlab chiqarish, daromad effekti, talab, talab qonuni, so’nggi qo’shilgan naflilik, o’rinbosar, taqchillik, bozor, narx, taklif 1. Narx va talab miqdori o'rtasidagi teskari bog'liqlik talab qonuni deyiladi. 2. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning ma’lum miqdordagi tovar ishlab chiqarish va bozorga ma’lum narxda yetkazib berish istagi va qobiliyati taklif deyiladi. 3. Narx bozorda belgilangan narxdan oshib ketganda tanqislik yuzaga keladi. 4. Talab va taklifga ta'sir etuvchi asosiy omil - bu narx. 5. Bozor talab va taklifning uchrashadigan joyidir. 6. Aholi turmush sharoitining o’zgarishi tufayli ayrim toifadagi tovarlarga bo’lgan talabning o’zgarishi daromad effekti deyiladi. 7. Talab– pul bilan ta’minlangan ehtiyoj. 8. Agar narx muvozanat bahosidan past bo'lsa, ortiqcha bo'ladi. 9. Iste'mol qilinadigan muzqaymoq miqdori ortishi bilan naflilik kamayadi. 10. Temir eshik va yog'och eshik o'rnini bosuvchi mahsulotlardir. 3-qism. To’g’ri javobni belgilang. 1. Paxta yog’iga o’rinbosar mahsulotni belgilang. a) chigit b) paxta tolasi v) plastmass idish g) kungaboqar yog’i 2. Quyidalardan qaysi biri noelastik talabga ega bo’lgan mahsulotga misol bo’ladi? a) egiluvchan plastmassa buyum b) qattiq doska v) suv g) rezina 3. Qaysi javobda talabga ta’sir etuvchi omil noto’g’ri ko’rsatilgan? a) narx b) iste’molchilarning daromadi v) kelajakda kutilayotgan narx o’zgarishlari g) resurslar narxining o’zgarishi 4. Quyidagilarning qaysi biri taklifga ta’sir etuvchi omillar qatoriga kirmaydi? a) tovar narxi b) resurslar narxi v) iste’molchilar daromadi g) soliq va subsidiyalar 5. “Bozor bahosi”ga mos keluvchi ta’rifni belgilang. a) sotuvchining mahsulotni sotish maqsadida belgilagan narxi b) mahsulotning ishlab chiqarilgan tannarxi v) xaridorning mahsulotni sotib olishga qobil bo’lgan narx g) bozorda talab va taklif natijasida kelib chiqqan narx 4-qism. Quyidagi fikrlarning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanini aniqlang: № To’g’ri Noto’g’ri 1. Talab va ehtiyoj – bir xil ma’noli kategoriyalar. Ularning o’zaro farqi yo’q. Noto’g’ri 2. Bozor muvozanati talab va taklif narxlari muvozanatidan kelib chiqadi. To’g’ri 3. Talab va taklifga ta’sir etuvchi yagona omil bu – narx. Noto’g’ri 4. Bozor bu – sotuvchi va xaridor uchrashadigan maydon. To’g’ri 5. Talabning har qanday holatda doimiy ravishda o’sib borishi talab qonuni deyiladi. Noto’g’ri 6. Elastiklik bu – tovar narxining o’zgarib borishi bilan unga bo’lgan talab miqdorining ham o’zgarishi. To’g’ri 7. Margarin narxi pasayishi bilan sariyog’ga bo’lgan talab ortadi. To’g’ri 8. Daromad o’sishi bilan barcha mahsulotlarga bo’lgan talab ham o’sadi. Noto’g’ri 9. Muayyan mahsulot narxi o’sganda, kishilarning o’rinbosar To’g’ri mahsulotlarga qiziqishining ortib borishi o’rin almashtirish effekti deyiladi. To’g’ri 10. O’zaro bog’liq bo’lgan mahsulotlarda ularning biriga bo’lgan narxning o’sishi ikkinchi mahsulotga nisbatan talabning ortishiga olib keladi. Noto’g’ri 11. Iste’molchilar ta’bi o’zgarib, muayyan mahsulotga talab oshsa, o’sha mahsulotga bo’lgan talab egri chizig’i o’ngga siljiydi. To’g’ri 12. Qandolat mahsulotlari ishlab chiqarish korxonasida elektr energiyasining muntazam taqchilligi kuzatilsa, qandolat mahsulotlariga bo’lgan taklif egri chizig’i bo’ylab kamayish sodir bo’ladi (chiziq bo’ylab siljish yuqoridan quyiga qarab amalga oshadi). To’g’ri 13. Narxga bog’liq bo’lmagan omillar ta’sirida mahsulot narxi o’zgarmaydi. Noto’g’ri 14. Taklif egri chizig’i istalgan narxda mahsulot taklifi miqdorini ifodalovchi chiziqdir. To’g’ri 15. Iste’molchilar daromadining kamayishi natijada talabning ortishiga olib keladigan mahsulotlar past toifali mahsulotlar hisoblanadi. Noto’g’ri 5-qism. Masala va mashqlarni yeching. 1. Bug’doyga bo’lgan taklif egri chizig’ini tasavvur qiling. Quyidagi hodisalar unga qanday ta’sir etadi? a) Hukumat bug’doy yetishtiruvchi fermerlarga subsidiya ajratishi b) Kimyoviy o’g’itlar narxining arzonlashuvi v) Qurg’oqchilik g) Kelajakda bug’doyga bo’lgan narxning keskin oshishini targ’ib qiluvchi shov-shuvlar JAVOB a) Hukumat bug‘doy yetishtiruvchi fermerlarga subsidiyalar ajratadi Ushbu hodisa taklif egri chizig'ining o'ngga siljishiga olib keladi. Subsidiyalar bug‘doy ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi, fermerlarga bir xil narxda ko‘proq bug‘doy yetishtirish imkonini beradi. b) Kimyoviy o'g'itlar narxining arzonlashishi Ushbu hodisa taklif egri chizig'ining o'ngga siljishiga olib keladi. Kimyoviy o‘g‘itlar bug‘doy yetishtirishning asosiy omillaridan biri bo‘lgani uchun ularning narxini pasaytirish ham ishlab chiqarish tannarxini kamaytiradi. c) qurg'oqchilik Ushbu hodisa taklif egri chizig'ining chapga siljishiga olib keladi. Qurg'oqchilik bug'doy hosilini pasaytiradi, bu esa har qanday narxda bug'doy taklifining kamayishiga olib keladi. g) Kelajakda bug'doy narxining keskin oshishini targ'ib qiluvchi mish-mishlar Ushbu hodisa taklif egri chizig'ining vaqtincha o'ngga siljishiga olib keladi. Bug'doy narxi oshishini kutayotgan fermerlar vaziyatdan foydalanib, ishlab chiqarish hajmini oshirishi mumkin. Biroq, bu ta'sir vaqtinchalik bo'ladi va mish-mishlar tarqalgach, taklif egri chizig'i dastlabki holatiga qaytadi. Shunday qilib, quyidagi hodisalar bug'doy taklifi egri chizig'iga quyidagicha ta'sir qiladi: O'ngga siljitish: Hukumat bug‘doy yetishtiruvchi fermerlarga subsidiyalar ajratadi. Kimyoviy o'g'itlar narxi arzonlashdi. Kelajakda bug'doy narxining keskin oshishiga yordam beradigan mish-mishlar. Chapga siljitish: Qurg'oqchilik. 2. Erkin bozor iqtisodiyoti sharoitlarida faoliyat yuritadigan ulgurji qishloq xo’jaligi mahsulotlari bozorida turli narxlarda “Alanga” navli guruchga bo’lgan talab va taklif miqdorlari quyidagi jadvalda keltirilgan. Bir tonna guruch narxi ($) 100 140 180 220 260 300 340 380 Haftalik taklif etiladigan guruch miqdori (tonnalarda) 220 260 320 400 500 640 880 1400 Haftalik talab etiladigan guruch miqdori 770 680 610 550 500 460 400 320 (tonnalarda) a) Talab va taklif egri chiziqlarini chizing. b) Bir tonna guruchning narxi $180 bo’lganda qancha miqdordagi guruch taqchil yoki ortiqcha taklif etilgan bo’ladi? v) Bir tonna guruchning narxi $340 bo’lganda qancha miqdordagi guruch taqchil yoki ortiqcha taklif etilgan bo’ladi? g) Bir tonna guruchning bozor narxi qancha? Ushbu narxda qancha miqdordagi guruch sotiladi? Talab egri chizig'i guruch xaridorlarining turli narxlarda qancha sotib olishga tayyorligini ko'rsatadi. Rasmda talab egri chizig'i manfiy qiyalikka ega bo'lib, bu talab qonuniga mos keladi. Ya'ni, narx pasayganda, guruchga talab ortadi va aksincha. Taklif egri chizig'i guruch ishlab chiqaruvchilarning turli narxlarda qancha sotishga tayyorligini ko'rsatadi. Rasmda taklif egri chizig'i musbat qiyalikka ega bo'lib, bu taklif qonuniga mos keladi. Ya'ni, narx oshganda guruch taklifi ko'payadi va aksincha. b) Guruchning narxi bir tonna uchun 180 dollar bo'lganda, qancha guruch yetishmaydi yoki ortiqcha bo'ladi? 180 dollarlik narxda ishlab chiqaruvchilar sotishga tayyor bo‘lgan guruch miqdori 320 tonnani, xaridorlar sotib olishga tayyor bo‘lgan guruch miqdori esa 610 tonnani tashkil etadi. Shunday qilib, 180 dollar narxda 290 tonna guruch tanqisligi yuzaga keladi. v) Guruchning narxi bir tonna uchun 340 dollar bo'lganda, qancha guruch yetishmaydi yoki ortiqcha bo'ladi? 340 dollarlik narxda ishlab chiqaruvchilar sotishga tayyor bo‘lgan guruch miqdori 880 tonnani, xaridorlar sotib olishga tayyor bo‘lgan guruch miqdori esa 400 tonnani tashkil etadi. Shunday qilib, 340 dollar narxda 480 tonna guruch ortiqcha bo'lar edi. g) Bir tonna guruchning bozor narxi qancha? Bu narxda qancha guruch sotiladi? Guruchning bozor bahosiga talab va taklif egri chiziqlari kesishgan joyda erishiladi. Rasmda talab va taklif egri chiziqlarining kesishish nuqtasi bir tonna uchun 260 dollar narx darajasida. Shunday qilib, guruchning bozor narxi bir tonna uchun 260 dollarni tashkil qiladi. Bu narxda xaridorlar sotib olishga tayyor bo‘lgan guruch miqdori 550 tonna, ishlab chiqaruvchilar sotishga tayyor bo‘lgan guruch miqdori esa 500 tonna bo‘ladi. Shunday qilib, 550 tonna guruch bozor narxida sotiladi. Javoblar: a) Talab va taklif egri chiziqlari 1-rasmda keltirilgan. b) 180$ narxda 290 tonna guruch taqchilligi yuzaga keladi. v) 340$ narxda 480 t guruch ortiqcha bo'ladi. g) Guruchning bozor narxi bir tonna uchun 260 dollar bo'ladi. Bu narxda 550 tonna guruch sotiladi.