1. Raqamli texnikada qo’llaniladigan sanoq sistemalari

---

MA’RUZA – 1
Kirish. Raqamli texnikada qo’llaniladigan sanoq sistemalari va asosiy mantiqiy 
elementlar 
REJA:
1.
 
 
Raqamli texnikada qo’llaniladigan sanoq sistemalari
 
2.
 
Raqamli texnikaning asosiy mantiqiy elementlari 
Tayanch so’zlar:
Sanoq tizimi, mantiqiy element. 
Ushbu o’quv kursida raqamli texnologiyada qo’llaniladigan sonlar tizimi, razryad 
og’irligi, raqamli texnikaning asosiy mantiqiy elementlari va ularning kombinatsiyalari, ular 
asosida sxemalar yig’ish va ularni soddalashtirish usulari va boshqa elementlari ko’rib chiqiladi. 
Kompyuter texnologiyasi bo’yicha ularning tuzilishi va uni elementlarining asosiy vazifalari, 
axborot texnologiyasi va tizimlari haqida, yo’nalishning andozaviy dasturiy vositalari, hamda 
elektromexanik tizimlarni avtomatik boshqarish tizimlarini xisoblash va tadqiqot qilish uchun 
sonli metodlar hamda maxsus dasturlar majmuasini usullari ko’rib chiqiladi.
Fanning o’qitishdan maqsad - talabalarni texnologik komplekslarni, robotlarni va liniyalarni 
dasturiy boshqarish tizimlari, boshqaruv strukturalari, boshqaruv algoritmlarini o’rganish bo’yicha 
yo’nalish profiliga mos bilimlar darajasini ta’minlashdir. 
Ishlab chiqarishdagi mashina va mexanizimlarning mehnat unumdorligini oshirish va sifatli 
mahsulot ishlab chiqarish ushbu sanoat qurilmalarining avtomatlashganlik darajasiga bevosita 
bog’liqdir. Sanoat qurilmalarining avtomatlashganlik darajasi bu qurilmalarning zamonaviy va 
energetik ko’rsatkichlari yuqori bo’lgan texnika vositalari bilan jixozlanishi hamda ishlab 
chiqarishni boshqarishni dasturiy tizimini yaratish bilan belgilanadi. Sanoat qurilmalari ishchi 
organlarini harakatlantiruvchi va ularni boshqaruvchi avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarining 
asosini dasturiy boshqarish tashkil etadi. 
Dasturiy boshqarish tizimlari (DBT) ning tashkil etuvchi elementlariga ishchi mashinaning 
ijrochi organini harakatga keltiruvchi elektr motor va uning koordinatalarini boshqaruvchi 
boshqariluvchi o’zgartkich, o’zgartkichning boshqaruv tizimi va turli o’lchov o’zgartkichlar, 
vazifalovchi qurilma hamda turli elektron moslama va qurilmalar kiradi. Biroq zamonaviy DBT 
ni loyihalash, tahlil qilish va yaratish jarayonida maxsus hisoblash tizimlari hamda konkret 
boshqariv ob’yekti uchun dasturiy ta’minotni bilish talab etiladi. «Dasturiy va raqamli 
boshqarish» fanning asosiy vazifalaridan biri texnologik komplekslarni, robotlarni va liniyalarni 
dasturiy boshqarish tizimlari, boshqaruv strukturalari, boshqaruv algoritmlarini o’rganishdan 
iboratdir. 
«Dasturiy va raqamli boshqarish» fani boshqa umumiy texnika fanlarga asoslangan xolda 
alohida fan sifatida yuzaga kelgan va oliy ta’limning «Elektrotexnika, elektromexanika va 

---

elektrotexnologiyalar (mashinasozlik)» bakalavriatura yo’nalishining ixtisoslik fanlari blokiga 
kirib, talabalarni texnologik komplekslarni, robotlarni va liniyalarni dasturiy boshqarish tizimlari, 
boshqaruv strukturalari, boshqaruv algoritmlarini o’rganish bo’yicha yo’nalish profiliga mos 
bilimlar darajasini ta’minlashga amaliy manba bo’lib xizmat qiladi. 
«Raqamli va dastur boshqarish» fanini o’qitishdan maqsad talabalarni elektr texnik, elektr 
mexanik va elektr texnologik ob’yektlarni boshqarish tizimlarini loyixalashda zamonoviy 
kompyuter va raqamli texnika vositalarini qo’llashga o’rgatishdan iborat. 
Ma’lumki, elektr texnik, elektr mexanik va elektr texnologik ob’yektlarni ifodalovchi 
matematik modellarni yuqori o’lchamliligi va chiziqsizligi, boshqarish algoritmlarini 
murakkabligi raqamli hisoblash texnikasi vositalarini keng qo’llamasdan turib, mazkur 
ob’yektlarni avtomatik boshqarish tizimlarini (ABT) yaratish juda qiyin. 
Fanni o’qitishning vazifasi talabalarni mavjud bo’lgan raqamli va axborot 
texnologiyalarini asoslari hamda tayyor dasturlar vositalari bilan tanishtirish va kelgusida 
elektromexanik tizimlari ABT ni xisoblash va tadqiqod qilish uchun maxsus dasturlar majmuasini 
(MDM) tuzishdan iborat. Ushbu fan «Informatika» kursida o’tilgan bilimlarga asoslanadi. Bunda 
talabalar informatsiya, xotira, raqamli texnikaning qurilmalari, fayl, dastur, tarmoq va boshqa
tushunchalarga ega bo’lishi kerak. 
Texnikaga aloqador bo’lmagan insonlar robotlar, EHMlar, kalkulyatorlar va boshqa 
elektron qurilmalarga qandaydir, tagiga tushunib etish qiyin bo’lgan ob’yekt deb qarashadi. 
Aslida esa bu qurilmalar aniq mantiq qonunlari asosida ishlaydi. 
Mantiqiy elementlar har qanday raqamli sxemalarnng asosini tashkil qiladi. Biz ko’rib 
chiqadigan mantiqiy elementlar ikkilik sanoq sistemasidagi raqamlar bilan ishlagani uchun ikkili 
mantiqiy elementlar deyiladi. Mantiqiy elementlarni oddiy uzgichlarda, releda, tranzistorlar, 
diodlar va integral sxemalarda (IS) yig’ish munkin. Arzonligi, ixchamligi va keng tarqalgani 
tufayli ko’pgina mantiqiy elementlar IS larda yig’iladi.