1-savol Kiberxavfsizlikning asosiy tushunchalari

Foydalanishni boshqarishning MAC usuli. MAC usuli bo‘yicha 
foydalanishni boshqarish xavfsizlik siyosati ma’muriga markazlashgan holda 
boshqarishni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Bunda foydalanuvchi xavfsizlik 
siyosatini o‘zgartira olmaydi. DAC usulida esa obyektning egasi xavfsizlik 
siyosatini quradi va kimga foydalanish uchun ruxsat berilishini belgilaydi. 
Foydalanishni boshqarishning MAC usuli xavfsizlik siyosati ma’muriga 
tashkilot bo‘ylab xavfsizlik siyosatini amalga oshirish imkoniyatini beradi. MAC 
usulida foydalanuvchilar tasodifan yoki atayin ushbu siyosatni bekor qila 
olmaydilar. Bu esa xavfsizlik ma’muriga barcha foydalanuvchilar uchun bajarilishi 
kafolatlangan markazlashgan siyosatni belgilashga imkon beradi.
MAC usulida foydalanishni boshqarish subyektlar va obyektlami tasniflashga 
asoslanadi. Tizimning har bir subyekti va obyekti bir nechta xavfsizlik darajasiga 
ega bo‘ladi. Obyektning xavfsizlik darajasi tashkilotda obyektning muhimlik 
darajasi bilan yoki yo‘qolgan taqdirda keltiradigan zarar miqdori bilan 
xarakterlanadi. Subyektning xavfsizlik darajasi esa unga ishonish darajasi bilan 
belgilanadi. Oddiy holda xavfsizlik darajasi uchun: “mutlaqo maxfly” (MM), 
“maxfly” (M), “konfidensial” (K) va “ochiq” (O) belgilar tayinlanadi. Bu yerda, 
MM>M>K>0.
MAC asosida axborot maxflyligini ta’minlash. Agar obyekt va subyektning 
xavfsizlik darajalari orasidagi bir qancha bog‘liqlik shartlari bajarilsa, u holda 
subyekt obyektdan foydalanish huquqiga ega bo‘ladi. Xususan, quyidagi shartlar 
bajarilish kerak (11.3-rasm):

agar subyektning xavfsizlik darajasida obyektning xavfsizlik darajasi 
mavjud bo‘Isa, o‘qish uchun ruxsat beriladi; 

agar subyektning xavfsizlik darajasi obyektning xavfsizlik darajasida 
mavjud bo‘Isa, yozishga ruxsat beriladi.
Ushbu modelda foydalanuvchi va subyekt tushunchalari bir - biridan 
farqlanadi. Xususan, xavfsizlik darajasi subyektga berilsa, foydalanuvchi esa u yoki 

bu vaqtda subyekt nomidan ish qilishi mumkin bo‘ladi. Shuning uchun, turli hollarda 

bir foydalanuvchi turli subyekt nomidan ish ko‘rishi mumkin bo‘ladi. Biroq, biror 
aniq vaqtda foydalanuvchi faqat bitta subyekt nomidan ish qilishi muhim 
hisoblanadi. Bu axborotni yuqori sathdan quyi sathga uzatilmasligini ta’minlaydi. 
11.3-rasm. Axborot xavfsizligini ta’minlash uchun axborot oqimini boshqarish 
sxemasi 
Yuqorida keltirilgan modelni muvofiqligini shubha ostiga qo‘yadigan ikkita 
noaniq fikr mavjud:
1.Quyi sathli foydalanuvchi barcha yuqori sathli obyektlarga yozishi mumkin. 
Bu holda u o‘zining mavjud obyektini ham qayta yozishi mumkin va bu o‘chirishga 
teng bo‘ladi. Ushbu kamchilikni yuqori darajadagi yozishni taqiqlash orqali bartaraf 
etish mumkin. Ushbu sxema uchun qoidalar quyidagicha bo‘ladi:

agar subyektning xavfsizlik darajasi o‘zida obyektning xavfsizlik 
darajasini qamragan bo‘Isa, o‘qish uchun ruxsat beriladi;

agar subyektning xavfsizlik darajasi obyektning xavfsizlik darajasiga teng 
bo‘Isa, yozishga ruxsat beriladi. 
2. Sxemadan ko‘rinib turibdiki, yuqori darajali ishonchga ega 
foydalanuvchilar xavfsizlik darajasi past bo‘lgan obyektlami o‘zgartira olmaydi. 
Ushbu muammoni bartaraf etishda foydalanuvchi turli hujjatlardan foydalanish 
uchun turli darajadagi ishonchga ega bo‘lgan subyektlar nomidan ish ko‘rishi 

mumkin. Ya’ni, “M” darajasiga ega foydalanuvchi o‘zi, “K” va “O” ishonch 

darajasidagi subyektlar nomidan ish ko‘rishi mumkin.
Axborot ishonchligini ta ’minlash. Axborot konfidensialligini ta’minlashdan 
tashqari, ba’zida axborot ishonchligini ta’minlash ham talab etiladi. Ya’ni, 
obyektning ishonchlik darajasi qanchalik yuqori bo‘Isa, subyektning ishonchligi 
ham shunchalik yuqori va subyektning xavfsizlik darajasi qanchalik yuqori bo‘Isa, 
u tizimga shuncha ishonchli 100 ma’lumotlami kiritishi mumkin. Mazkur model 
uchun yuqorida keltirilgan qoidalami quyidagicha o‘zgartirish mumkin:

agar subyektning xavfsizlik daraj asida obyektning xavfsizlik darajasi mavjud 
bo‘lsa, yozish uchun ruxsat beriladi;

agar subyektning xavfsizlik darajasi obyektning xavfsizlik daraj asida bo‘lsa, 
o‘qishga ruxsat beriladi.
Ko‘rinib turibdiki, 11.3-rasmda keltirilgan holatlarning o‘mi almashgan 
(11.4-rasm). MAC usulida xavfsizlik darajalaridan foydalanish bilan bir qatorda 
obyekt va subyektlaming kategoriyalaridan ham foydalanish mumkin. Bu holda 
xavfsizlik daraj asidan tashqari har bir obyekt va subyektga tegishli bo‘lgan toifalar 
ro‘yxati berilishi mumkin. Obyektning kategoriyalari ushbu obyekt ishlatiladigan 
joylami tavsiflash uchun ishlatilsa, subyektning kategoriyasi esa uning qaysi sohada 
ishlashini tavsiflaydi. Bunday tizim foydalanishlami yanada batafsil boshqarish 
imkoniyatini beradi.

11.4-rasm. Ma’lumotlar ishonchligini ta’minlash uchun axborot oqimini 

boshqarish sxemasi 
Foydalanishni boshqarishning RBAC usuli. RBAC usulida foydalanishni 
boshqarishning asosiy g‘oyasi tizimning ishlash prinsipini tashkilotdagi kadrlar 
vazifasini haqiqiy ajratilishiga maksimal daraj ada yaqinlashtirishdir.
RBAC usulida foydalanuvchini axborotdan foydalanilishini boshqarish uning 
tizimdagi harakat xiliga asoslanadi. Ushbu usuldan 101 foydalanish tizimdagi 
rollami aniqlashni nazarda tutadi. Rol tushunchasini muayyan faoliyat turi bilan 
bog‘liq harakatlar va majburiyatlar to‘plami sifatida qarash mumkin. Shunday qilib, 
har bir obyekt uchun har bir foydalanuvchining foydalanish ruxsatini belgilash 
o‘miga, rol uchun obyektlardan foydalanish ruxsatini ko‘rsatish yetarli. Bunda, 
foydalanuvchilar o‘z navbatida o‘zlarining rollarini ko‘rsatishadi. Biror rolni 
bajaruvchi foydalanuvchi rol uchun belgilangan foydalanish huquqiga ega bo‘ladi.
Umuman olganda, foydalanuvchi turli vaziyatlarda turli rollami bajarishi 
mumkin. Xuddi shu rolni ba’zida bir nechta foydalanuvchilar bir vaqtning o‘zida 
ishlatishlari mumkin. Ba’zi tizimlarda foydalanuvchiga bir vaqtning o‘zida bir 
nechta rollami bajarishga mxsat berilsa, boshqalarida har qanday vaqtda bir-biriga 
zid bo‘lmagan bir yoki bir nechta rollarga cheklov mavjud bo‘lishi mumkin.
RBAC usulining asosiy afzalliklari quyidagilar:
1. Ma’murías lining osonligi. Foydalanishlami boshqarishning klassik 
modellarida obyekt bo‘yicha muayyan amallami bajarish huquqlari har bir 
foydalanuvchi yoki foydalanuvchilar gumhi uchun ro‘yxatga olingan bo‘ladi. Rolli 
modelda rol va foydalanuvchi tushunchalarini ajratish vazifasini ikki qismga ajratish 
imkonini beradi: foydalanuvchi rolini aniqlash va rol uchun obyektga bo‘lgan 
mxsatni aniqlash. Ushbu yondashuv, foydalanuvchi javobgarlik sohasini 
o‘zgartirganida undan eski rolni olib tashlash va yangi vazifasiga mos keladigan 
rolni berishning o‘zi boshqamv jarayonini sezilarli darajada soddalashtiradi. Agar 
foydalanish huquqi bevosita foydalanuvchi va obyektlar o‘rtasida aniqlansa, 
foydalanuvchining yangi huquqlarini qayta tayinlash muolajasi ko‘p harakatlami 
talab etar edi.
2. Rollar iyerarxiyasi. Rollaming haqiqiy iyerarxiyasini yaratish orqali real 
biznes jarayonlarini aks ettimvchi rollar tizimini yaratish mumkin. Har bir rol o‘z 
imtiyozlari bilan bir qatorda boshqa rollaming imtiyozlariga ega bo‘lishi mumkin. 
Ushbu yondashuv tizimni boshqarishni sezilarli darajada osonlashtiradi.
3. Eng kam imtiyoz prinsipi. Rolli model foydalanuvchiga tizimda kerakli 
vazifalami bajarishga imkon bemvchi eng kichik rol bilan ro‘yxatdan o‘tish 

imkonini beradi. Ko‘plab rollarga ega foydalanuvchilar aniq bir vazifani bajarishi 

uchun o‘zining barcha imtiyozlaridan foydalanishi har doim ham talab etilmaydi. 
Eng kam imtiyoz prinsipi tizimdagi ma’lumotlaming ishonchligini ta’minlash 
uchun juda muhimdir. Bu foydalanuvchiga imkoniyatlari 102 orasidan faqat 
muayyan vazifani bajarishi uchun kerak bo‘lganini berilishini talab etadi. Buning 
uchun rol maqsadini aniqlash, uni bajarish uchun zarur bo‘lgan imtiyozlami to‘plash 
va bu asosida foydalanuvchi imtiyozlarini cheklash talab etiladi. Joriy vazifani 
bajarish uchun talab qilinmaydigan foydalanuvchi imtiyozlarini rad etish tizimni 
xavfsizlik siyosatini buzilishidan saqlaydi.
4. Majburiyatlarni ajratish. Tizimda foydalanishlami boshqarishning yana bir 
muhim prinsiplaridan biri - vazifalami taqsimlashdir. Firibgarlikni oldini olish 
uchun bir shaxs tomonidan ko‘plab vazifalami bajarish talab etilmaydigan holatlar 
amalda yetarlicha mavjud. Bunga misol sifatida bir kishi tomonidan to‘lov 
ma’lumotini yaratish va uni tasdiqlashni keltirish mumkin. Shubhasiz, bu amallami 
bir shaxs bajara olmaydi. Rollarga asoslangan usul esa ushbu muammoni maksimal 
darajada osonlik bilan hal qilishga yordam beradi. Rasman RBAC modelini 
quyidagicha tasvirlash mumkin (11.5-rasm): 
11.5-rasm. RBAC modelining tasviri 

Model quyidagi tarkibga ega: foydalanuvchilar, rollar va imtiyozlar. 

Foydalanuvchi inson yoki uning nomidan ish ko‘ruvchi dastur bo‘lishi mumkin. Roi 
foydalanuvchining tashkilotdagi faoliyati turi bo‘Isa, imtiyoz tizimning bir yoki bir 
nechta obyektlaridan foydalanishi uchun aniqlangan ruxsat. Tasvirdagi “rollami 
foydalanuvchilarga tayinlash” va “imtiyozlami tayinlash” munosabati ko‘pgina 
turga tegishli. Ya’ni, foydalanuvchi bir nechta rollarga ega bo‘lishi va bir nechta 
foydalanuvchi bir rolda bo‘lishi mumkin. Shunga o‘xshash, bir qancha imtiyozlar 
bitta rolga tegishli yoki bir nechta rollar bitta imtiyozga ega bo‘lishi mumkin. 
Foydalanishni boshqarishning ABAC usuli. Atributlarga asoslangan 
foydalanishlami boshqarish usuli (ABAC) - obyektlar va subyektlaming atributlari, 
ular bilan mumkin bo‘lgan amallar va so‘rovlarga mos keladigan muhit uchun 
qoidalami tahlil qilish asosida foydalanishlami boshqaradi. Undagi qoidada har 
qanday turdagi attributlardan (foydalanuvchi atributlari, resurs atributlari, obyekt va 
muhit atributlari va h.) foydalanish mumkin. Ushbu model so‘rovni, resursni va 
harakatni kim bajarayotgani to‘g‘risidagi holatlar “AGAR, U HOLD A” dan tashkil 
topgan qoidalarga asoslanadi. Masalan, AGAR talabgor boshqamvchi bo‘Isa, U 
HOLD A maxfiy ma’lumotni o‘qish/ yozish huquqi berilsin.
Atributga asoslangan siyosat normativ talablar murakkabligini kamaytirish 
orqali foydalanishni boshqarishni yanada samarali amalga oshiradi. Xuddi shu 
atributlarga asoslangan siyosat turli tizimlarda ishlatilishi bir tashkilotda yoki 
hamkorlikdagi tashkilotlarda resurslardan foydalanishda muvofiqlikni boshqarishga 
yordam berishi mumkin. Bunday markazlashgan foydalanishni boshqarish yagona 
vakolatli manbani o‘z ichiga olgani bois, har bir aniq tizim talablariga o‘z siyosati 
bilan moslikni tekshirishni talab etmaydi. Atributlarga asoslangan foydalanishni 
boshqarishdagi asosiy standartlardan biri bu - XACML (extensible Access Control 
Markup Language) bo‘lib, 2001 yilda OASIS (Organization for the Advancement o 
f Structured Information Standards) tomonidan ishlab chiqilgan.
XACML standartida quyidagi asosiy tushunchalar mavjud: qoidalar (mles), 
siyosat (policy), qoidalar va siyosatni mujassamlashtirgan algoritmlar (mle-combing 
algorithms), atributlar (attributes) (subyekt, obyekt, harakat va muhit shartlari), 
majburiyatlar (obligations) va maslahatlar (advices). Qoida markaziy element 
bo‘lib, maqsad, ta’sir, shart, majburiyat va maslahatlami o‘z ichiga oladi. Maqsad - 
subyektning obyekt ustida qanday harakatlami amalga oshirishi (o‘qish, yozish, 
o‘chirish va h.). Ta’sir mantiqiy ifodalarga asoslangan va tizimdan foydalanish 
uchun ruxsat, taqiq, mumkin emas, aniqlanmagan holatlaridan biriga asoslangan 
ruxsatni berishi mumkin. Mumkin emas buyrug‘ining mantiqiy shart noto‘g‘ri 
bo‘lganida qaytarilishi, ifodani hisoblash vaqtida yuzaga kelgan xatoliklar uchun 

aniqlanmagan ta’siming mavjudligini ko‘rsatadi. Quyida ABAC usuliga misol 

keltirilgan. 
Maqsad Harakat Shart Majburiyat Bemomi tibbiy kartasidan qon guruhini 
bilish Ruxsat Subyekt.lavozimi=Vrach & muhit.vaqt >= 8:00 & muhit. vaqt 
<=18:00 Tibbiy yozuvini ko‘rish sanasini (muhit.vaqt) ro‘yxatga olish jurnalida 
ko‘rsatish. 
Foydalanishni boshqarishning mazkur usulidan Cisco Enterprise Policy 
Manager mahsulotlarida, Amazon Web Service, OpenStack kabilarda foydalanib 
kelinmoqda.
Foydalanishni boshqarish matritsasi. Avtorizatsiyaning klassik ko‘rinishi 
Lampsonning foydalanishni boshqarish matritsasidan boshlanadi. Ushbu matrisa 
operatsion tizimni barcha foydalanuvchilar uchun turli ma’lumotlami boshqarishi 
xususidagi qaromi qabul qilishida zarur bo‘lgan barcha axborotni o‘z ichiga oladi. 
Bunda, operatsion tizimdagi foydalanuvchilar subyekt sifatida va tizim resurslari 
obyekt sifatida qaraladi. Avtorizatsiya sohasidagi ikkita asosiy tushuncha: 
foydalanishni boshqarish ro yxati (Access control list, ACL) va imtiyozlar royxati 
(Capability list, С-list) hisoblanib, har ikkalasi ham Lampsonning foydalanishni 
boshqarish matrisasidan olingan. Ya’ni, matrisaning satrlari subyektlami, ustunlari 
esa obyektlami ifodalaydi. Biror subyekt S va obyekt 0 uchun berilgan imtiyozlar 
ulaming matrisadagi indekslari kesishgan nuqtada saqlanadi. 11.1-jadvalda 
foydalanishni boshqarish matrisasi keltirilgan, unda imtiyozlar UNIX operatsion 
tizimidagi imtiyozlar shaklida, ya’ni, x,r va w lar mos ravishda bajarish, o ‘qish va 
yozish amalini anglatadi.
Keltirilgan jadvalda buxgalteriyaga oid dastur ham subyekt ham obyekt 
sifatida olingan. Bu foydali tanlov bo‘lib, buxgalteriyaga oid ma’lumotlami faqat 
buxgalteriyaga oid dastur tomonidan foydalanish imkonini beradi. Ya’ni, turli 
buxgalteriya tekshimvlari va balans haqidagi ma’lumotlar faqat buxgalteriyaga oid 
dasturiy ta’minot tomonidan foydalanilishi shart va yuqoridagi matrisada keltirilgan 
shakl buni ta’minlaydi. Biroq, bu matrisa tizim ma’muri Sem buxgalteriga oid 

dastumi noto‘g‘ri versiya bilan almashtirish yoki soxta versiya bilan almashtirish 

orqali ushbu himoyani buzishi mumkinligi sababli bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha 
hujumlami oldini olmaydi. Ammo, bu usul Alisa va Bobga buxgalteriya 
ma’lumotlaridan atayin yoki bexosdan buzilishiga yo‘l qo‘ymasdan foydalanish 
huquqini beradi.
ACL yoki С-list. Foydalanishni boshqarish jadvali avtorizatsiya qarorlariga 
tegishli barcha ma’lumotlardan tashkil topgan. Biroq, yuzlab (yoki undan ko‘p) 
subyektlar va minglab (yoki undan ko‘p) obyektlar mavjud bo‘lgan tizimda, 
millionlab (yoki undan ko‘p) yozuvlarga ega bo‘lgan foydalanishni boshqarish 
matritsasi yordamida avtorizatsiya amallarini bajarish hisoblash tizimi uchun katta 
yuklamani keltirib chiqaradi.
Avtorizatsiya amallarini maqbul amalga oshirish uchun, foydalanishni 
boshqarish matritsasi boshqariluvchi qismlarga bo‘linishi shart. Foydalanishni 
boshqarish matritsasini qismlarga ajratishning ikkita usuli mavjud. Birinchi usulga 
binoan matritsa ustunlar bo‘yicha bo‘linadi va har bir ustun mos obyekt bilan 
saqlanadi. U holda, obyektdan foydalanishga murojaat bo‘lganida foydalanishni 
boshqarish matrisasining ushbu ustuni olinadi va amalni bajarishga ruxsat 
berilganligi tekshiriladi. Ushbu ustunlami ACL kabi tasavvur qilish mumkin. 
Masalan, 11.1-jadvaldagi sug‘urta ma’lumotiga tegishli bo‘lgan ACL quyidagicha:
(Bob,-),(Alisa,rw),(Sem,rw),(buxgalteriyaga oid dastur,rw) Ikkinchi usulga 
binoan matritsa satrlar bo‘yicha bo‘linadi va har bir satr mos subyekt bilan saqlanadi. 
U holda, subyekt tomonidan biror amalni bajarishga harakat qilinsa, amalni 
bajarishga ruxsat borligini bilish uchun foydalanishni boshqarish matritsasining 
tegishli satriga qaraladi. Mazkur yondashuv imtiyozlar ro‘yxati yoki C-list deb 
ataladi. Masalan, 4.1-jadvaldagi Alisaning imtiyozlar ro‘yxati yoki C-list quyidagiga 
teng: 

(OT,rx),(buxgalteriyaga oid das tur, rx), (buxgalteriyaga oid ma’lumot, r), 

(sugurta ma’lumoti, rw),(to‘lov qaydnomasi ma’lumoti, rw) 
ACL va C-list o‘zaro ekvivalent bo‘lsada, ular bir xil axborotni o‘zida 
turlicha saqlaydi. Biroq, ular orasida sezilmas farq mavjud. ACL va C-listning 
o‘zaro qiyosiy tahlili 11.7-rasmda keltirilgan. 
11.7-rasm. ACL va C-list 
11.7-rasmdagi ko‘rsatkichlar qarama-qarshi yo‘nalishlardaligini, ya’ni, ACL 
uchun ko‘rsatkichlar resurslardan foydalanuvchilarga qarab yo‘nalgan bo‘lsa, C-list 
uchun esa ko‘rsatkichlar foydalanuvchilardan resurslarga qarab yo‘nalganligini 
ko‘rish mumkin. Bu ahamiyatsiz ko‘ringan farq imtiyozlar ro‘yxati (C-list) bilan 
foydalanuvchilar va fayllar orasidagi aloqadorlik tizim ichida qurilishini anglatadi. 
ACLga asoslangan tizimda esa, foydalanuvchilami fayllarga aloqadorligi uchun 
alohida usullar talab etilgani bois, C-list ACL ga nisbatan xavfsizlik nuqtai 
nazaridan, bir qancha afzalliklarga ega va shuning uchun C-list ustida kam sonli 
ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan.
Tartibsiz yordamchi - ko‘p jabhalarda klassik xavfsizlik muammosi. Ushbu 
muammoni yoritish uchun, ikkita resursga ega tizim olingan: birinchi resurs 
kompilyator bo‘lsa, ikkinchisi maxfiy to‘lov axborotidan iborat bo‘lgan BILL deb 
nomlangan fayl va bir foydalanuvchi, Alisadan iborat. Bunda, kompilyator ixtiyoriy 
faylga yozish imkoniyatiga ega va Alisa kompilyatomi ishga tushira oladi. Buning 
uchun debaggerlash (dasturdagi xatolikni topish jarayoni) ma’lumoti yoziluvchi fayl 
nomini kiritish talab etiladi. Biroq, Alisaga BILL nomli faylni zararlashi mumkinligi 

sababli, unga yozish mxsati mavjud emas. Ushbu ssenariy uchun foydalanishni 

boshqarish matritsasi 11.2-jadvalda keltirilgan.
Faraz qilaylik, Alisa kompilyatomi ishga tushirdi va fayl nomi sifatida BILL ni 
ko‘rsatdi. Alisa ushbu imtiyozga ega bo‘lmagani uchun, mazkur buymq amalga 
oshirilmaydi. Biroq, Alisa nomidan ish ko‘mvchi kompilyator BILL faylini qayta 
yozish imkoniyatiga ega. Agar kompilyator o‘z imkoniyati bilan ishlasa va u Alisa 
tomonidan ishga tushirilsa, u holda BILL faylini zararlashi mumkin (11.8-rasm). 
11.8-rasm. Tartibsiz yordamchi 
Bu nima uchun tartibsiz yordamchi deb ataladi? Kompilyator Alisa tomonida 
va shuning uchun uning yordamchisi bo‘lgani bois, Alisaning imtiyoziga ko‘ra ish 
ko‘rish o‘miga o‘zining imtiyoziga asosan ish ko‘rmoqda.
ACL bilan mazkur holatini oldini olish juda ham murakkab (lekin imkonsiz 
emas). Boshqa tomondan, C-list yordamida buni osonlikcha bartaraf etish mumkin. 
Imtiyozga asoslangan tizimlarda, Alisa kompilyatorga murojaatni amalga 
oshirganida, unga o‘zining C-listini beradi. Bu holda kompilyator Alisaning C-listini 
tekshiradi va agar imtiyozi bo‘lgan taqdirda debaggerlash faylini yaratadi. Alisani 
BILL faylini qayta yozishga ruxsati bo‘lmagani sababli, 11.8-rasmdagi holat 
kuzatilmaydi.
ACL va C-listning foydali tomonlarini o‘zaro taqqoslash juda ham foydali. 
ACL odatda foydalanuvchi o‘zining ma’lumotlarini boshqarishida va himoya 
ma’lumotga qaratilgan hollarda afzal ko‘riladi. Bundan tashqari, ACL bilan biror 
resursga huquqlami almashtirish oson. Boshqa tomondan, imkoniyatlar ro‘yxati 
bilan vakolatlar berish oson va foydalanuvchining qo‘shishi yoki o‘chirishi juda ham 
oson. Vakolat berish qobiliyati tufayli tartibsiz yordamchi muammolaridan osonlik 

bilan qochish mumkin. Biroq, imkoniyatlami amalga oshirish biroz murakkab va 

yuqori harajatni talab etadi. Bu aniq bo‘lmasada, taqsimlangan tizimlarga xos 
bo‘lgan ko‘plab muammolar undagi imkoniyatlar sababli kelib chiqadi. Shu sababli, 
ACLdan hozirgi kunda C-listdan ko‘ra ko‘proq foydalaniladi.
12. . Ko’p sathli xavfsizlik modellari: Bell-LaPadula modeli, Biba modeli, mantiqiy va fizik foydalanishlarni boshqarish.