1. Sezgi to'g'risida umumiy tushuncha. Sezgiiarning uimimiy qonuniyatlari va sezgirlik Sezgining neyrofiziologik asoslari

Sezgiiarning uimimiy qonuniyatlari va sezgirlik Sezgilar o'zlariga adekvat mos bo'lgan qo'zg'atuvchilarni aks ettirish shakllaridan biri hisoblanuvchi bilish jarayonidir. Ko'rish sezgisining adekvat qo'zg'atuvchisi havo to'lqini uzunligi 380 dan 770 millimikron diapazondagi clektromagnit nurlanishidan iboratdir. Bu elektromagnit nurlanishlar ko'rish analizatorlarida ko'rish sezgisini vu­judga keltiruvchi asab jarayoniga aylanadi. Eshitish sezgilarining tebranish chastotasi 16 dan 20000 gacha bo'lgan tovush to'Iqinlari ta'sirining retseptorlarida aks etishidir. Taktil sezgilari mexanik qo'zg'atuvchilarning teri yuzasidan ta'siri natijasida hosil bo'ladi. Karlar uchun alohida ahamiyatga ega bo'lgan tebranishni aks ettirish sezgilari narsalarning tebranishlarini in'ikos qilish orqali yuzaga keladi. Boshqa turdagi sezgilar ham o'zlarining maxsus qo'zg'atuvchilariga egadirlar. Lekin sezgilarning turli kol-rinishlari faqat o'zlariga xosligi bilan emas, balki umumiy xususiyatlari bilan ham tavsiflanadilar. Sezgilarning ana shu xususiyatlariga yana sezgi sifatlari, jadalligi, davomiyligi va fazoviy lokalizatsiyasi ham kiritiladi. Sifat mazkur sezgining asosiy xususiyati bo'lib, uni boshqa sezgi turlaridan farq-laydi va u sezgi turi chegarasini o'zgartiradi. Masalan, eshitish sezgilari tovushning balandligi, tembri, qattiqligi bilan farqlanadi, ko'rish sezgilari esa ranglarning quyuqligi, jilosi, tovlanishi, toni va shu kabilar bilan ajralib turadi. Sezgilarning sifat jihatidan ko'p turliligida materiya hara­kati shakllarining turli-tumanligining aks etishidir. Sezgilarning jadalligi ularning miqdoriy tavsifidan iborat bo'lib, u ta'sir zbelgilanadi. Sezgilarning davomiyligi ularning vaqtincha ekanligi bilan ifodalanadi. Sezgilarning davomiyligi ham sezgi a'zolarining funksional holati bilan, shuningdek, qo'zg'a-tuvchining ta'sirqilish vaqti hamdajadalligi bilan olchanadi. Qo'zg'atuvchi sezgi asosigata'sirko'rsatishi bilan darhol sezgi hosil bo'lmaydi, balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi. Ana shu qisqa vaqt sezgining latent (yashirin) davri deb ataladi. Latent davri sezgi turlariga qarab har xil fursatda kechadi. Masalan, taktil sezgilari uchun latent davri 130 millisoniya, og'riq sezgilari uchun esa 370 millisoniyaga to'g'ri keladi, maza-ta'm sezgisi esa til yuzasiga ta'sir etil-gandan so'ng 50 millisoniyagacha vaqt oralig'ida hosil bo'ladi. Qo'zg'atuvchi ta'sir ko'rsata boshlashi bilan qo'zg'alish hosil bo'lmaganidek, qo'zg'atuvchining ta'siri to'xtagan zahoti sezgi ham yo'qolmaydi. Sezgilarning jadalligi ularning miqdoriy tavsifidan iborat bo'lib, u ta'sir zbelgilanadi. Sezgilarning davomiyligi ularning vaqtincha ekanligi bilan ifodalanadi. Sezgilarning davomiyligi ham sezgi a'zolarining funksional holati bilan, shuningdek, qo'zg'a-tuvchining ta'sirqilish vaqti hamdajadalligi bilan olchanadi. Qo'zg'atuvchi sezgi asosigata'sirko'rsatishi bilan darhol sezgi hosil bo'lmaydi, balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi. Ana shu qisqa vaqt sezgining latent (yashirin) davri deb ataladi. Latent davri sezgi turlariga qarab har xil fursatda kechadi. Masalan, taktil sezgilari uchun latent davri 130 millisoniya, og'riq sezgilari uchun esa 370 millisoniyaga to'g'ri keladi, maza-ta'm sezgisi esa til yuzasiga ta'sir etil-gandan so'ng 50 millisoniyagacha vaqt oralig'ida hosil bo'ladi. Qo'zg'atuvchi ta'sir ko'rsata boshlashi bilan qo'zg'alish hosil bo'lmaganidek, qo'zg'atuvchining ta'siri to'xtagan zahoti sezgi ham yo'qolmaydi. Vaholanki, Sezgilarning incrsiyasi (sezgilarning saqlanishi) ta'siridan keying! hodisasi deb ataladigan narsada namoyon bo'ladi. Jahon psixologiyasi fani ma'lumotlariga qaraganda, sezgilar biz uchun atrof-muhit to'g'risida va o'z haqimi/da yagona bilish manbayi sifatida xizmat qiladi. Sezgilar shunday bir axborot kanalidirki, ular tashqi olamdan va ichki tana a'zolaridan keladigan barcha holatlar, taassurotlar aynan xuddi shu yoMlar orqali miya po'stlog'iga yetib boradi, insonga ta'sirlarga nisbatan to'g'ri javob reaksiyalari qaytarishga yordam beradi. His etish yoki sezishning filogenetik taraqqiyoti shuni ko'rsatadiki, hayvonlarda ma'lum bir narsani sezish, his etish ularning biologik jihatdan zaruriyat, ehtiyoj ekanligi nuqtayi nazaridan rivojlangan.