1. shartli va shartsiz reflekslar odam hamda hayvon organizmi uchun qanday ahamiyatga ega?

Oliy nerv faoliyatining tiplari
Evolyutsiyaning turli bosqichlaridagi hayvonlarning nerv sistemasining funktsional xususiyatlari bir xil emas. Bu funktsional xususiyatlar nerv sistemaning evolyutsion rivojlanishda morfologik farqdariga asoslanadi. Hayvonlarning ma`lum turida nerv sistema bir qator funktsional xususiyatlari bilan farq bo`ladi. Shu bilan birga bitta turga mansub turli xil individlar nerv sistemasi ma`lum individual xususiyatlari va belgilari bilan farq qiladi.

I.P. Pavlov turli hayot vaziyatda odam va hayvonlarda shartli reflektor faoliyat xususiyatlarini o`rganib oliy nerv faoliyati tiplari xaqidagi ta`limotni yaratdi. Bu ta`limbt ilm va xalq xujaligining turli sohalarining vakillarini nerv sistemani funktsional xolatiga faol, ijodiy, ongli ta`sir etish imkonini berdi. I.Pavlov nerv sistemaning tipi deganda nerv sistemaning individual xususiyatlarini tushunadi.

Odam oliy nerv faoliyatiga nisbatan nerv tiplari deyilganda harakter yoki temperamentlari tushuniladi.

Nerv tipining ko`rsatkichlari bo`lib, tabiiy va laboratoriya ta`sirida shartli reflektor faoliyatning xususiyatlari hisoblanadi.

Oliy nerv faoliyatining tipologik ko`rsatkichlari sifatida hammadan avval shartli reflekslarning hosil bo`lish tezligi hisoblanadi. Bu xususiyat bir turdagi turli hayvonlarda turli xildir. Oliy nerv faoliyatining individual xususiyatining bopщa ko`rsatkichi bo`lib shartli refleksii balandligi hisoblanadi.

Oliy nerv faoliyatining uchinchi ko`rsatkichi shartli omilni sharsiz omil bilan mustahkamlanishdagi shartli refleksning mustahkamligidir. Bu ko`rsatkich bilan oliy nerv faoliyatining quyidagi inbividual harakteristikasi - reflekslarni tormozlanishining chuqo`rligi va davomiyligi bilan aniqlanuvchi tashqi va ichki tormozlanshgshing intinsivligiga bog`liq.

Oliy nerv faoliyati tipining byoshinchi ko`rsatkichi bo`lib, qo`zg`olish va tormozlanish jarayonlaridagi irradiatsiya va kontsentratsiya (induktsiya)ning tezligi hisoblanadi. Oliy nerv faoliyati tipining oxirgi ko`rsatkichi budib, hayvonni turli ta`sirotlarga katta yoki kichik beriluvchanliga hisoblagnadi. Nerv sistemaning bu ko`rsatkichi nerv sistemani turli patologik xolatlarga olib kelishi mumkin.

I.P. Pavlovning nazariy xulosalariga muvofiq turli hayvonlarda po`stloqning qo`zg`olish va tormozlanish jarayonlari quyidagi xususiyatlari; kuchi, muvazanati va harakatchanliga bilan farqlanadi.

Qo`zg`olish va tormozlanish jarayonlarining kuchi tushunchasida fiziologik jarayonlarni katta yoki kichik ifodalanishi boshqacha aytganda qo`zg`olish va tormozlanshpda katta: yoki kichik effekt bo`lishi tushuniladi. Qo`zg`olish va tormozlanish jarayonlarining muvazanati deyilganda qo`zg`olish va tormozlanishning nisbati tushuniladi.

Qo`zg`olish va tormozlanish jarayonlarining haraktchanligi deylganda qo`zg`olishni tormozlanishga, tormozlanishni qo`zg`olishga o`tish tezligi tushuniladi.

Qo`zg`olish va tormozlanish jarayonlarining parametrlaridan biri bo`lib, miya yarim sharlarda idraditsiya va koyatsentrapiyasidir.

Qo`zg`olish va tormozlanish jarayonlarini asosiy xususiyatlarini bu uchta xususiyatini o`rganib I.P. Pavlov oliy nerv faoliyatining to`rtta tipi bo`lishi mumkin degan xulosaga keladi.

Bu to`rtta tipdan I.P. Pavlov uchtasini kuchli deb aniqlaydi. Bu tiplarda oliy nerv faoliyatida qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlari kuchini yuqori bo`lishi aniqlangan. Ikkita kuchli tip vakillarida qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlari muvazanatlashgan bo`ladi. Uchinchi kuchli tip vakillarida qo`zg`alish tormozlanish jarayonlarini muvazanatligini, qo`zgalish jarayonlarini ustun bo`lishi harakterlidir. Bu tip nerv jarayonlarining yuqori harakatchanligi bilan boshqa tiplardan farq qiladi.

Shunday qilib, I.P. Pavlov tomonidan nerv sistemasi kuchli tiplar quyidagilarga bo`lingan:

- kuchli muvazanatlashgan va harakatchaat yoki harakatchang;

- muvazanatlashgan va inert yoki inert;

- muvazanatlashmagan, harakatchang yoki tinchimas.

Oliy nerv faoliyatining to`rtinchi tipiga qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlarining kuchsizligi ya`ni bo`shligi, muvazanatsiz, inertligi xususiyatlari ustun keluvchi tip kiritilgai. Bu tip kuchsiz tip deyilib, miya po`stlog`i hujayralarining ishchanlik qobiliyatini tez pasayishi bilan harakterli.

2- jadvalda oliy nerv faoliyatining yuqorida keltirilgan to`rtta tipi keltirilgan.



3. . Shaxs psixologik jixatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-xarakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi muayyan jamiyat a’zosi bo’lib, uning shakllanishi ijtimoiy munosabatlar jarayonida kechadi. Mazkur jarayonda katnashish asosida u jamiyat tomonidan tan olingan ma’naviy-axloqiy, shuningdek, xuquqiy meyorlar mohiyatini uzlashtiradi. Jamiyatning a’zosi sifatida uning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi mexnat faoliyatini yo’lga qo’yadi. Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlari, manfaatlarini qondirish yo’lida ham atrofdagilar bilan munosabatga kirishadi.
Bola yoshligidan o’yin, mexnat va o’qish faoliyatlarini tengdoshlari bilan birgalikda tashkil etish asosida ijtimoiy muhitga moslasha boradi. Ijtimoiy muhit bolaga borliqni anglash uchungina emas, balki o’zligini anglash uchun ham imkoniyat yaratadi. Bolaning doimiy ravishda jamoa orasida bo’lishi, uning jamoa ta’sirida shakllanishi unda ijtimoiy faollikni yuzaga keltiradi.