1 shavkat zokirov

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

74 
Xitoy 1945-2010 yillarda. 
Ikkinchi jahon urushidan so'ng va fuqarolar urushi 
(1946-1949 yy.) yillarida Xitoy. 
Ikkinchi jahon urushi tugagandan so'ng Xitoyning siyosiy jihatdan birlashtirish 
masalasi yana kun tartibidan bosh masala bo'lib qolgan edi. Biroq mamlakatdagi ikki 
asosiy kuch-XKP bilan Irkindan o'rtasidagi mamlakatda imkon bo'lish uchun kurash 
voqealarining keyingi arvojiga ta'sir etmasdan qomasdi.
1946 yilning mayiga qadar SSSR va Xitoy Respublikasi o'rtasidagi ahdlashuviga ko'ra 
Mangjuriya xududida sovet qo'shinlari turdilar. Bu rayonni Yaponlar Monggjou-go 
qo'g'irchoq davlati mavjud bo'lgan vaqtda iqtisodiy jihatdan rivojlangan rayonga 
yollantirgan edilar. 
CHuqqinda bo'lib o'tgan muzokaralar natijasida XKP va Golindan 1945 yilning 10 
oktyabrida mamlakatda tinchlik o'rnatish va milliy birlikka erishishi hamda Siyosiy 
maslahatlashuvini chiqarish haqida ahdnoma tuzdilar. Biroq muzokaralar 
qatnashchilari XKP qurolli kuchlarining kelajakdagi statusi masalasida kelisha 
olmadilar.
CHon Koshi ularni tarqatib yuborishini va ozod qilingan rayonlardagi hokimiyatini 
uning hukumati vakillariga topshirishni talab qilib turib oldi. XKP rahbari Mao Izodin 
bunday yo'ldan bora olmasdi va u bu talabni bajarishdan bosh tortadi. SHu vaqtda 
Gomindan yetakchisi AQSHning qo'llab quvvatlashga tayanib kommunistlar nazorati 
ostida bo'lgan rayonlarda qator hujum operatsiyalarini amalga oshirish chora 
tadbirlarini ko'ra boshladi. Natijada mamlakatda yana fuqarolar urushi yoqasiga kelib 
qoldi. 
Bu vaqtda tashqi matfaatdor kuchlar uchun Xitoydagi vaziyat yetarli darajasida aniq 
ravshan emasdi.

---

75 
Xitoyda qo'shinlari bo'lgan Amerika Qo'shma SHtatlari mamlakatda o'z mavqelarini 
mustahkamlashi mo'ljallab 150 minglik qo'shinni o'qitib 45 ta diviziyani qurollantirib 
Gomindan armiyasini tayyorlashda ishtirok etdilar. CHan Kayshi reja bilan rasmiy 
munosabatlarni saqlab kelayotgan sobiq SSSR ham Xitoy kommunistlarini qo'llab 
quvvatlash qaroriga kelganicha yo'q edi. SSSR rahbari I.Stalinga avvaliga AQSH 
prezidenti G.Grumenga ham ma'qul bo'lishi kabi yagona Xitoyning koalitsion 
hukumatini yuzaga keltirish eng to'g'ri variant bo'lib ko'ringan edi. Biroq voqealar 
boshqacha tus olib ketadi.
1946 yilning yozida Gomindan qo'shiqlarining XKP nazoratidagi rayonlarga hujumi 
boshlanib ketdi. Bu fuqarolar urushini yangidan boshlanganligini bildirar edi.
Urushning 1947 yilning o'rtalarigacha davom etgan birinchi bosqichida muvaffaqiyat 
AQSH tomonidan qo'llab quvvatlangan, ko'proq qurolanganva yaxshi tayyorlangan 
CHon Koshi armiyasi tomonida bo'ldi . 
Biroq fuqorolar urushining borishida komunistlarning partizan urushi natijasidan 
foydalanishga bo'lgan umidlari o'zini to'la-to'kis oqladi. Gomindan nazorati ostidagi 
xududlarda CHan Kayshi armiyasini tor-morkeltirishga cheretiloq keng ko'lamli 
xujum operatsiyalari o'tkazildi.Urushning trovord natijalarini xal qiluvchi janglar 
1948 yil oxiri-1949 yilning boshlarida avj olib ketdi.XKP raxbariyati o'zinig barcha 
quroli kuglarin to'rta dela armiyasiga bo'ladi.PEN Dexusya qo'monlonligidagi birinchi 
armiya mamlakatning shimoli g'arbiy qismida joylashtirildi.Lyu Borenning armiyasi 
Markaziy xitoyda joylashgan edi.CHENI raxbarligidagi ishchi armiya sharqda, 
Monjuriyada esa Lin Byao qo'mondonligi ostidagi to'rtinchi armiya joylashadi. 
XPK kuchlari avval SHenyan rayonida Monjuriya g'alab qonzondilar, keyin esa 
CHonchunni egalladilar. SHuning bilan SHimoliy-SHarqiy Xitoy XPK kuchlari 
nazorati ostiga o'tdi. SHimol-SHarqiy Xitoydagi uchta yirik joylarda (1948 yil 
kuzidan 1949 yil yanvargacha gomindonchilar hammasi bo'lib 1.5 mln.dan ortiq askar 

---

76 
va zobitni, katta xududlarni, shu bilan birga g'alayuaga bo'lgan ishonchini ham 
yo'qotdi. Gomindanchilar rejimi halokat yoqasiga kelib qoldi. 
SHu bilan birga bu AQSH imperiya kuchlarining Xitoydagi siyosatining mag'lubiyati 
ham edi. 1949 yil avgustida AQSH davlat departamenti Xitoy bilan munosabatlar 
to'g'risidagi oq kitobni nashr ettirdi, unda aslini olganda Xitoyda Amerika 
siyosatining mag'lubiyatga uchraganligi e'tirof etilgandi. Ammo AQSHning imperiya 
kuchlari gomindonchilarga yordam berishni to'xtatmadilar. Janubiy Xitoy undan 
keyin Tayvannga qurol-yarog' keltirish davom etdi, u yerda Amerika maslahatchilari 
faoliyat ko'rsatdilar, AQSH harbiy havo kuchlari va dengiz kemalari 1949 yilning 
yanvarida TSindaodan (SHondun) chiqib ketgandan keyin Toyvan oroliga 
o'rnashdilar. 
AQSH hukmron doiralari chanxaygunchilar ahvolini Janubiy Xitoyda gomindan 
harbiy kuchlarini mustahkamlash uchun vaqtdan yutish imkonini beradigan “Tinch 
xujum”ga o'tish yo'li bilan yengillashtirishga intildi. SHu maqsadda gomindonchilar 
Xitoy prezidenti CHon Keyishi XKPga tinch muzokaralar boshlash niyati borligini 
bildiradi. Bunga javoban XKP Markaziy qo'mitasi muzokaralar uchun asos sifatida 
sakkazta 
shartni 
ilgari 
surdi; 
harbiy 
jinoyatchilarni 
jazolash, 
gomindan 
konstitutsiyasini, gomindan huquqiy tizimini bekor qilish, barcha reaktsion 
qo'shiqlarni demokratik asoslari qayta tashkil etish, byurokratik sarmoyani musodara 
qilish, agrar islohot, milliy manfaatlarga xilof shartnomalarni bekor qilish, demokratik 
koamuchon hukumat bo'lish maqsadida siyosiy maslahatlashuv konferentsiyasini 
chaqirish. 
Muzokaralar 1949 yil aprel oyining birinchi yarmida olib borildi va ahdnoma 
imzolanishi bilan yakunlandi, ammo uni nomindon hukumati tasdiqlashdan bosh 
tortdi. SHu munosabat bilan XKPning milliy ozodlik armiyasi hujumini qaytadan 
boshlab tez orada uning jangovor bo'linmalari YAntszi daryosini kechib o'tdilar. 1949 
yil 23 aprelda 3-dala armiyasi qo'shinlari tomonidan Nankin qo'lga kiritildi. 

---

77 
Gomindon hokimiyati qoldiqlari Guanchjouga qochib o'tdi. SHiddatli janglardan 
so'ng 27 may kuni xitoyning eng yirik iqtisodiy va madaniy markazlaridan biri 
SHanxay XKP qo'shinlari tomonidan egallandi. 2-dala armiyasi ham YAntszini 
kechib o'tib TSzyansi provintsiyasini egalladi. 4-dala armiyasi qo'shinlari hujumini 
qaytadan boshlab 7 mayda Xan ni qo'lga kiritdilar va Janubiy va Janubga-g'arbiy 
Xitoy tomon yurishini davom ettirdilar. Bunda Xuqon provintsiyasi tinch yo'l bilan 
egallandi. SHimolda provintsiya markazlarni Tayyuan (SHansa) Sian (SHensi) va 
TSindao bandargohi qo'lga kiritildi.
SHunday qilib gomintdonchilar armiyasi XKP rahbarligi Milliy ozodlik armiyasi 
(MAO) tomonidan uzil-kesil tor mor qilindi. Urushning uch yili ichida uning umumiy 
soni 5.7 mln. kishilik qo'shinlari tor-mor qlindi.Xitoy Xalq Respublikasining elon 
qilinishi uchun shart-sharoitlar vujudga keldi. 
1949 yilning kuziga kelganda faqatgina Tayvand va Tibe XKP nazoratidan tashqarida 
bo'lib, bundan tashqari Gonkong va Mokao Buyuk Britaniya va Portugaliya 
boshqaruvi ostida qolayotgan edi.
Xitoy Xalq Respublikasinig tashkil topishi XXR 1949-1957 yillarda. 
1949 yilning 1oktyabr kuni Pekin shahrining ulkan Tenanimenmaydonida
Xitoy Xalq Respublikasining tuzilganligi tantanali elon qilindi. 
Bu voqeadan birmuncha muddat ilgari bo'lib o'tgan XKP markaziy qo'mitasining II-
plenumi(1949 yil mart)da partiya rahbari Mao TSzeduning dasturiy maruzasida 
Xitoyning fuqarolar urushi tugagandan keyingi rivojlanish vazifalari belgilab 
berildi.Uning 
fikriga 
ko'ra 
Xitoyda 
bevosita 
sotsializmga 
o'tishi 
uzoq 
kelajakdagimaqsaddir ,birinchi darajali vazifasi yangi dekakratiya bshlib u bu yilda 
o'ziga xos bosqich ekanligi ma'ruzada ta'kitlangag edi.Partiyaning bosh maqsadi 
Xitoyni kuchli sanoat taraqqiyot topgan buyuk davlagga aylantirish ekanligi,bunday 
jamiyatda Xitoy ishchilarining hal qiluvchi roli bo'lishi ma'lum qilindi. 

---

78 
CHon Koshi o'z tarafdorlari bilan AQSHning qo'llab -quvatlashi sharoitida Tayvanga 
borib o'rnashadi.Bu yerda kopitalistik yo'lda rivojlanadigan va xalqaro maydonda 
Xitoy halqining yagona qonuniy vakilligi o'rniga davvo qiluvchi ilgarigi davlat 
tuzilmasi - Xitoy Respublikasi rasman saqlab qolishdi.
XXR e'lon qilingandan keyin Mao Izedunransligidagi Markaziy xalq hukumatini 
tashkil qilish haqida qonun qabul qilindi. U shingdek Xalq inqilobiy kengashining 
raisi ham bo'lib qoldi.
Davlat ma'muriy kengashining premera etib (oliy ijroiya organi) ko'zga ko'ringan