1. Texnika xavfsizligi haqida umumiy ma’lumotlar. Mehnat xavfsizligini ta’minlovchi texnik vositalar

Blokirovkalash qurilmalari. Mashina va mexanizmlarni o’ta xavfli zonalarida xavfsizlikni oshirish maqsadida to’siqlar bilan birgalikda blokirovkalash qurilmalaridan ham foydalaniladi. Blokirovka- bu mashinalar qismini muayyan holatda ushlab turuvchi vositalar va uslublar majmui hisoblanadi.
Ko’pgina mashina va mexanizmlarda xavfsizlikning texnik vositalari kompleks holda ishlatilsada, xavfsizlik to’liq ta’minlanmaydi. CHunki, ko’pgina baxtsiz hodisalar ishchining e’tiborsizligi yoki xavfsizlik qoidalariga amal qilmasligi sababli kelib chiqadi.
Masalan, har qanday mashina yoki traktorni o’t oldirishda uzatmalar quttisi ajratilgan holda bo’lishi shart, aks holda turli ko’rinishdagi kungilsiz voqealar sodir bo’lishi mumkin.
Xuddi shuningdek, mashinalarning aylanuvchi yoxud boshqa xavfli zonalardagi himoya kojuxlari ma’lum sabablarga ko’ra echilib so’ngra e’tiborsizlik tufayli o’z joyiga o’rnatilmay qolishi ularni ishlash vaqtida ma’lum xavfli zonalarini keltirib chiqarish mumkin. Blokirovka qurilmalari ana shunday salbiy holatlarini oldini olish maqsadida ishlatiladi va har xil mashina va mexanizmlardan foydalanishda xavfsizlikni oshiradi. Masalan, mashina va mexanizmlar korpusining himoya kojuxi o’rnatiladigan joyiga maxsus kontaktlar o’rnatilib himoya kojuxi echib olinganda kontaktlar elektr ta’minotini uzadi, natijada mashina boshqarish pulti orqali qo’shilganda mashina yoki mexanizm ishga tushmaydi. Himoya kojuxi joyiga qayta o’rnatilganda kontakt qo’shiladi va elektr ta’minoti ulanadi. Ana shu kabi qurilmalarni mashina va traktorlarga o’rnatish mumkinki, natijada uzatmalar quttisi qo’shilgan vaqtda ularning dvigatellari o’t olmaydi.
Saqlash qurilmalari.Mavjud talablar bo’yicha na biror mashina, stanok yoki uskuna, ular ishlatishga yaroqsiz hisoblanadi. Saqlash qurilmalarining asosiy vazifasi ish joylarida nazorat qilinishi talab etiladigan ko’rsatkichlar (kuch miqdori, bosim, harorat, siljish va boshqalar) ruxsat etilgan miqdoridan oshgan taqdirida, mashina yoki mexanizmni ishdan avtomatik ravishda to’xtatishdan iborat. SHu sababli saqlash qurilmalarining konstruksiyalari mashinalar va texnologik jarayonlarning xususiyatlariga bog’liq holda turlicha bo’lishi mumkin.Ishlab chiqarishdagi xavfli omillarning hosil bo’lishi tabiatigi ko’ra saqlash qurilmalari 4 guruhga bo’linadi.
1. mexanik zo’riqishlardan saqlovchi;
2.mashinalar qismlarining belgilangan chegarada harakatlanishini ta’minlovchi;
3.bosim va haroratni ruxsat etilgan me’yorlardan oshishini ta’minlovchi;
4.elektr toki kuchini ruxsat etilgan me’yordan oshmasligini ta’minlovchi.
Birinchi guruhdagi saqlash qurilmalariga: muftalar, ko’tarishni cheklovchi moslamalar, uziluvchi shtiftlar va shpilklar, aylanishlar sonini rostlagichlar kiradi; ikkinchi guruh saqlash qurilmalariga mashina mexanizmlarining harakatlanuvchi qismlarini belgilangan chegarada harakatlanishini ta’minlovchi moslamalar; ajratkichlar, tayanch to’xtatkichlar kiradi. Uchinchi guruh saqlash qurilmalariga bosim ostidagi bug’, gaz yoki suyuqliklar bilan ishlovchi mexanizmlarida saqlash klapanlari va membranalar misol bo’la oladi. Barcha bug’ qozonlari, gidravlik va pnevmatik sistemalar, bosim belgilangan normadan oshib ketganda avtomatik ravishda ishga tushuvchi klapanlar bilan jihozlanadi. Saqlash klapanlaridan foydalanish etarli bo’lmagan sharoitlarda membranalardan foydalaniladi. Membranalar yupqa metall plastinkalardan tayyorlanadi va bosim belgilangan miqdordan oshib ketganda plastinka yorilib, ortiqcha bosim atmosferaga chiqarilib yuboriladi. SHu sababli membrana plastinkasining qalinligi sistemadagi bosimga mos holda tanlanadi.
Mashina va mexanizmlarining normal va rejimda elektr kuchlanishida bo’lishi talab etilmaydigan qismlarida elektr tokining yuzaga kelishi turli xil baxtsiz hodisalarni keltirib chiqaradi. Bunday xavfli vaziyatlardan hamda elektr toki kuchining belgilandan miqdordan oshib ketishini oldini olish uchun yeruvchi saqlagichlar ishlatiladi. Bunday saqlagichlar elektr toki me’yoriy miqdoridan oshib ketganda yerib uziladi va tok ta’minotini to’xtatadi. O’ta xavfli elektr qurilmalarida avtomatik ajratkichlardan foydalaniladi.
3.Xavfsizlik belgilari sistemasi
Signal o’zining funksional vazifasi bo’yicha ogohlantruvchi, avariya, nazorat qiluvchi, gaplashish signallarga bo’linadi.Ta’sir etish usuli bo’yicha quyidagi signallardan foydalaniladi; yoritish, tovush, rangli va belgi. -davlat standarti quyidagi rang signallari va ularning vazifalarini belgilaydi: qizil-ta’qiqlovchi, “Stop”- muqarrar xavf; sariq-diqqat, sodir bo’lishi mumkin bo’lgan xavf haqida ogohlantirish; yashil-“xavfsizlik”, “ruxsat”, “yo’l bo’sh”; ko’k-“ma’lumot”.

rasm. Xavfsizlik belgilari: a-taqiqlovchi, b-ogohlantiruvchi, v-tushuntiruvchi, g-ko’rsatuvchi.

YUqori shovqin ostida ishlaydigan uskunalarda yoritish signallari va past shovqinda ishlaydigan uskunalarda (60…70 dB gacha) tovushli signallar qo’llanilishikerak.
Belgili signallar yo’l belgilari ko’rinishida anchadan buyon qo’llaniladi. 1970 yildan boshlab esa belgili signallar mehnat xavfsizligini taminlash uchun ham tobora keng qo’llanilmoqda.
-davlat standarti bo’yicha xavfsizlik belgilari 4 ta guruhga bo’lingan (16.4 -rasm).
Har bir guruh uchun belgilar formasi, rangi va o’lchamlari mavjud. Har bir belgini o’rnatish joyi belgilangan.
Qayd qilingan standart bilan belgilarni 12 ta variantdagi o’lchamlari belgilangan. Bulardan oltitasi odatdagi (oddiy) va oltitasi kichiklashtirilgan (uskunalarga chizilgan) belgilardir.
Buyruq beruvchi belgining kvadrati tomonlari 28 sm dan 90 sm gacha, ogohlantiruvchi belgining uchburchak tomonlari 2836 dan 90112sm gacha bo’ladi, kichraytirilgan (ishlab chiqarish uskunalariga chizilgan) belgilarda aylana diametri 2…12 sm, uchburchak tomonlari 2,5…16 sm bo’ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. Toshkent, ,,O’zbekiston",1992 y.
2.Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.Toshkent «SHarq",1998 y.
3.O’zbekiston Respublikasini Mehnat kodeksiToshkent, 1996 y.
4.O’zbekiston Respublikasining“Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi QonuniToshkent, 1993 y.
5.V.S.Alekseev, E.O.Murodova, I.S.Davыdova. Bezopasnost jiznedeyatelnosti «Prospekt» Moskva-2006 g.
6.O.Qudratov, T.G’aniev. Hayotiy faoliyat xavfsizligi. Toshkent. «Mehnat»-2004.
7.H.E.G’oipov. Mehnat muhofazasi. Toshkent. «Mehnat»-2000.
8.O’.R.Boynazarov. Hayot faoliyat xavfsizligi. Ma’ruza matnlari to’plami. Qarshi-2000.
9. G’.E.YOrmatov. Hayot faoliyat xavfsizligi (Ma’ruza matnlari to’plami), Toshkent-2003
10. Bezopasnost jiznedeyatelnosti. Pod obщey redaksiey doktora texn. nauk, professora S.V.Belova. Moskva, «Vыsshaya shkola» 2003.
http://fayllar.org