1. Tilning jamiyatda tutgan orni

45. Til va madaniyat tushunchasi.
Til bilan jamiyat uzviy aloqadadir, zotan, til jamiyatda yashaydi va jamiyat ham, o‘z navbatida, tilning ishtirokisiz rivojlana olmaydi. Agar til jamiyat bilan hamohang taraqqiy etmas ekan, u o‘lik tilga aylanadi, faqat ilmiy jihatdan o‘rganishgagina yaroqli bo‘lib qoladi.
Til tabiiy hodisa bo‘lmagani uchun, uning o‘rni ijtimoiy hodisalar doirasida belgilanadi. Biroq bu o‘rinda uning boshqa ijtimoiy hodisalar bilan aloqasi qandayligini tushunib yetmog‘imiz kerak. Ayni paytda quyidagi savol ko‘ndalang turadi: Tilning boshqa ijtimoiy hodisalar bilan umumiyligi va farqlari nimalardan iborat?
Tilning boshqa ijtimoiy hodisalar bilan umumiyligini jamiyatning tilsiz taraqqiy eta olmasligida ko‘ramiz, zotan, u jamiyat uchun ma’naviyat va madaniyat kaliti sanaladi.
Til o‘zining tarixiy taraqqiyoti qonuniyatlari hamda vazifasiga ko‘ra boshqa ijtimoiy hodisalardan tubdan farqlanadi. Bunga uni jamiyatning huquqiy, diniy, siyosiy qarashlari bilan qiyoslaganimizda to‘liq ishonch hosil qilamiz.
Darhaqiqat, jamiyat a’zolarining siyosiy, diniy yoki huquqiy qarashlari jamiyat taraqqiyotining har bir tarixiy bosqichi (feodalizm, kapitalizm) bilan, uning talablari bilan mushtarak holda yashaydi, til esa bunday xususiyatga ega emas. U har doim, jamiyat a’zolarining siyosiy, diniy hamda huquqiy qarashlaridan qat’iy nazar, ularning barchasiga bir xilda xizmat qiladi. Bu, o‘z navbatida, til bazasining ustqurmasi emasligidan dalolat beradi, zero, u ming yillar davomida yashab kelayotgan hodisadir. Shuning uchun ham u jamiyat a’zolarining barchasiga tushunarli bo‘ladi.
46. Zamonaviy nutqda uchraydigan tipik xatolar.
. Nutqiy xatolarga noto’g’ri (noo’rin) tanlangan so’zlar, noto’g’ri tuzilgan gaplar, morfologik shakllarni noto’g’ri ishlatish kiradi.
Boshlang’ich sinflarda bunday xatolar ustida ishlash ancha qiyin, chunki ularni to’g’rilash va oldini olish uchun ona tili dasturida berilgan qisqa nazariy ma’lumot yetarli emas. Bolalar nutqini takomillashtirish ustida rejali, muntazam ish olib borish uchun asosiy nutqiy xatolar turini bilish zarur. Bunday nutqiy xatolarni o’rganish, shuningdek, ularning kelib chiqish sabablarini tekshirish xatolarni to’g’rilash va oldini olish uchun zamin hozirlaydi.
Nutqiy xatolar uch turga ajratiladi: lug’aviy-uslubiy, morfologik- uslubiy, sintaktik-uslubiy.
Boshlang’ich sinflarda lug’aviy-uslubiy xatolar ko’proq uchraydi. Bunday xatolarga quyidagilar kiradi:
1. Bir so’zni qayta-qayta ishlatish. Bunday xatoning kelib
chiqishiga sabab, birinchidan, o’quvchi so’zni ishlatishga kam e’tibor beradi va faol lug’atidagi so’zdan takroriy foydalanadi; ikkinchidan, o’quvchining so’z boyligi kam, sinonimlarni bilmaydi, takrorlanadigan so’zlar o’rniga olmoshlardan foydalana olmaydi.
Agar o’qituvchi bir so’zni qayta-qayta ishlatmaslik uchun uning ma’nodoshlaridan yoki shu so’z o’rniga olmoshlardan foydalanish kerakligini yaxshi tushuntirsa, kichik yoshdagi o’quvchi matnni e’tibor bilan o’qib, takrorlarini nisbatan tez tuzata oladi.
2. So’zning ma’nosini yoki ma’no qirrasini tushunmaslik natijasida uni aniq ma’nosida ishlata olmaslik. Bunday xato bolaning nutqi yaxshi rivojlanmaganligi, so’z boyligining kamligi sababli yuzaga keladi.
Leksik xatolar xilma-xil bo’lgani uchun uni to’g’rilash va tushuntirish usullari ham turlicha, ammo bunday xatolarning oldini olishning umumiy yo’li bor: bu yaxshi nutqiy sharoit yaratish, o’qilgan va qayta hikoya qilingan matnni til tomondan tahlil qilish, matndagi so’zlarning ma’no qirrasini tushuntirishdir.
Morfologik-uslubiy xatolarga so’z shaklini, so’z o’zgartuvchi va so’z yasovchi qo’shimchalarni noto’g’ri qo’llashdan kelib chiqadigan xatolar kiradi.
Sintaktik-uslubiy xatolarga so’z birikmasi va gap tuzishga oid xatolar kiradi. Bunday xatolar juda xilma-xildir.
Kompozitsion, mantiqiy va dalillarni noto’g’ri bayon qilish nutqiy xato hisoblanmaydi.
Tipik kompozitsion xatoga insho, hikoya, bayonning tuzilgan rejaga mos kelmasligi, ya’ni voqea, kuzatishlarni bayon etishda izchillikning buzilishi kiradi.
Inshoga tayyorgarlik vaqtida o’quvchilar kuzatish, material to’plash, dalillarni tanlashda tartibsiz, rejasiz ish tutsalar, hikoyani qanday boshlash, keyin nimalar haqida yozish va uni qanday tugatishni aniq ko’z oldilariga keltira olmaydilar, natijada kompozitsion xatoga yo’l qo’yadilar. Bunday xato hikoya mazmunini to’liq qamrab ololmaslik, materialni o’z o’rniga joylashtira olmaslik natijasidir. Inshoni rejali, izchil yozish ko’nikmasi murakkab ko’nikma bo’lib, u o’quvchilarda muntazam bajariladigan mashqlar yordamida asta shakllana boradi.