1. To'rtqutbliklar ulanishlari

Mavzu: To'rtqutbliklar ulanishlari. To'rtqutbliklarning graflari va ularning matritsalari. To'rtqutbliklarning uzatish funksiyalari
Reja:
1. To'rtqutbliklar ulanishlari
2. To'rtqutbliklarning graflari va ularning matritsalari
3. To'rtqutbliklarning uzatish funksiyalari

Ikkita kirish va ikkita chiqish qismalariga ega bo’lgan zanjirning qismi to’rtqutblik deb ataladi. Bunda to’rtqutblikning energiya manbaiga ulanadigan qismalari kirish, yuklama ulanadigan qismalari esa chiqish qismalari hisoblanadi.
Elektr sxemalarda to’rtqutblik 1-1' kirish va 2-2' qismalari bo’lgan to’g'ri to’rtburchak ko’rinishda belgilanadi (2.48-rasm, a). Elektr energiyani uzatish liniyasi (2.48-rasm, b), transformator (2.48-rasm, v), rostlanuvchi rezistor (2.48-rasm, g), to’g'rilagich qurilmasi, ko’prik sxemalari, elektr filtrlar, kuchaytirgichlar va boshqa ko’pgina qurilmalar to’rtqutblik sifatida qaralishi mumkin.


Agar to’rtqutblik ichida energiya manbai mavjud bo’lsa, u holda u

aktiv, aks holda esa passiv deb ataladi hamda to’g'ri to’rtburchak ichiga mos ravishda A va P harfini yozish bilan farqlanadi. Agar to’rtqutblik faqat chiziqli elementlardan tashkil topgan bo’lsa, u holda u chiziqli to’rtqutblik, tarkibida hech bo’lmaganda bitta nochiziq elementi bo’lgan to’rtqutblik esa nochiziq to’rtqutblik deb ataladi. Agar to’rtqutblik qismalari o’rni almashtirilganda, ya'ni kirish
qismalari yuklamaga, chiqish qismalari energiya manbaiga ulanganda, uning kirish va chiqish toklari o’zgarmasa, u holda bunday to’rtqutbliklar simmetrik, aks holda esa nosimmetrik deb ataladi. To’rtqutblik elementlarining o’zaro ulanish sxemalariga ko’ra Г-simon (2.49-rasm, a), T-simon (2.49-rasm, b) va П-simon
(2.49-rasm, v) almashlash sxemali to’rtqutbliklarga bo’linadi.
aktiv, aks holda esa passiv deb ataladi hamda to’g'ri to’rtburchak
ichiga mos ravishda A va P harfini yozish bilan farqlanadi. Agar
to’rtqutblik faqat chiziqli elementlardan tashkil topgan bo’lsa, u
holda u chiziqli to’rtqutblik, tarkibida hech bo’lmaganda bitta
nochiziq elementi bo’lgan to’rtqutblik esa nochiziq to’rtqutblik deb
ataladi. Agar to’rtqutblik qismalari o’rni almashtirilganda, ya'ni kirish
qismalari yuklamaga, chiqish qismalari energiya manbaiga
ulanganda, uning kirish va chiqish toklari o’zgarmasa, u holda
bunday to’rtqutbliklar simmetrik, aks holda esa nosimmetrik deb
ataladi. To’rtqutblik elementlarining o’zaro ulanish sxemalariga ko’ra
Г-simon (2.49-rasm, a), T-simon (2.49-rasm, b) va П-simon


(2.49-rasm, v) almashlash sxemali to’rtqutbliklarga bo’linadi.

To’rtqutblikni hisoblash deganda uning umumlashgan

parametrlaridan foydalanib kirish va chiqish tok va kuchlanishlarini
topish tushuniladi. Ixtiyoriy passiv to’rtqutblikda kirish toki I1 va
kuchlanishi U2 , uning chiqish toki I 2 va kuchlanishi U1 quyidagi
ikkita asosiy tenglama bilan ifodalanadi:
1 2 2 , U  AU  BI (2.4)
I1  CU2  DI 2 , (2.5)
bu yerda A, B, C, D - to’rtqutblikning kompleks koeffitsiyent
(doimiy) lari. Bu koeffitsiyentlar to’rtqutblik elementlarining ulanish
sxemalariga va elementlarning xarakteriga bog’liq bo’lib,
A B C D 1 munosabat bilan aniqlanadi.
To’rtqutblikning yuqorida keltirilgan asosiy tenglamalari asosida
uning turli xil almashlash sxemalarini hosil qilish mumkin. Bu
sxemalar to’rtqutblik umumiy xossalarini tahlil qilishni osonlashtiradi.
Amaliyotda ko’pincha T-simon va П-simon almashlash
sxemalardan keng foydalaniladi
To’rtqutblikning T-simon almashlash sxemasi
T-simon almashlash sxemasi uchun to’rtqutblik
koeffitsiyentlarini aniqlaymiz (2.49-rasm, b). Kirxgof qonunlariga


ko’ra:

Yuqoridagi ifodalardan ko’rinib turibdiki, B koeffitsiyent

qarshilik birligida, C -o’tkazuvchanlik birligida bo’lib, A va D
koeffitsiyentlar esa o’lchovsiz kattaliklar hisoblanadi. Simmetrik
to’rtqutbliklarda Z1  Z 2 bo’lib, А  D shart bajariladi.
Agar to’rtqutblik koeffitsiyentlari ma'lum bo’lsa, u holda Tsimon


almashlash sxema parametrlari quyidagicha aniqlanadi:

Oxirgi munosabatlardan quyidagicha xulosa chiqarish mumkin:

to'rtqutblik kirish va chiqish qismalari o'zaro almashtirilsa, B vа C
koeffitsiyentlar o'zgarmaydi, ammo tenglamalarda A va D


koeffitsiyentlar o'rni almashib keladi, ya'ni:

To’rtqutblikning П -simon almashlash sxemasi

П-simon almashlash sxemasi uchun Kirxgof qonunlari asosida
quyidagi tenglamalarni yozish mumkin (2.49-rasm, v)

O’z navbatida agar A, B, C, D koeffitsiyentlar ma'lum bo’lsa, u

holda П-simon almashlash sxemasi parametrlari quyidagicha
topiladi:

To’rtqutblik koeffitsiyentlarini tajriba yordamida

aniqlash
Passiv to’rtqutblik kompleks koeffitsiyentlarini tajriba yordamida
aniqlash mumkin. Buning uchun to’rtqutblik parametrlari qiymatlari
va elementlarining ulanish sxemasini bilish shart emas.
A, B, C, D koeffitsiyentlarni topish formulalarini salt ish va qisqa
tutashish tajribalari natijalariga asoslanib hosil qilish mumkin. Tajriba
o’tkaziladigan sxema 2.50-rasmda keltirilgan.
1. To’rtqutblik kirish qismalari manbaga ulangan holat uchun salt
ish tajribasi. Qarshiligi rostlanadigan rezistor R yordamida
to’rtqutblik kirishiga U2nom kuchlanishga teng bo’lgan kuchlanish
beriladi va o’lchov asboblari yordamida U10, I10 va 10 lar aniqlanadi.
Salt ish rejimida I20=0 bo’lganligi sababli (2.4) va (2.5) tenglamalar


quyidagi ko’rinishda yoziladi:

2. To’rtqutblik kirish qismalari manbaga ulangan holat uchun

qisqa tutashish tajribasi. Bu tajribani o’tkazish uchun to’rtqutblik
chiqish qismalariga ampermetr ulab uning kirishiga shunday
kuchlanish beramizki, bunda to’rtqutblik chiqishidagi tok I2nom ga
teng bo’lsin. O’lchov asboblari yordamida U1q, I1q vа 1q larni
topamiz. Qisqa tutashish rejimida U2q=0 bo’lganligi sababli (2.4) va
(2.5) tenglamalar quyidagi ko’rinishda yoziladi:
To’rtqutblik chiqish qismalari manbaga ulangan holat uchun
salt ish tajribasi. To’rtqutblik 2-2' chiqish qismalariga shunday
kuchlanish beramizki, bunda kirish qismalaridagi kuchlanish U1nom ga
teng bo’lsin. O’lchov asboblari yordamida U20 , I20 vа 20 ni yozib
olamiz. Salt ish rejimida I10=0 bo’lganligi uchun (2.8) tenglamalar
quyidagicha yoziladi: