1. Tuproqning sho’rlanishi

Tuproqning sho’rlanishi va unga qarshi kurash

Reja:

1. Tuproqning sho’rlanishi
2. Sho’r yuvish turlari
3. Sho’r yuvish samaradorligiga ta’sir qiladigan omillar.
4. Zovurlarning ahamiyati va turlari.
5. Ochiq zovurlar, yopiq zovurlar, tik zovurlar.
Respublikamiz sug’oriladigan yerlarning 60-65% tabiiy sho’rlanishga moyil yerlar hisoblanadi. Chunki bunday yerlarda minerallashgan sizot suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan bo’lib, ular doimo bug’lanishga sarflanadi va oqibatda tuzlar yer yuzasida to’planib qoladi. Shuning uchun sho’rlangan yerlarning har yili sho’rini yuvish zaruriy agromeliorativ tadbir hisoblanadi.
Sho’r yuvishning vazifasi qishloq xo’jalik ekinlarining o’sishi, rivojlanishi va mo’l hosil berishi uchun zararli bo’lgan ortiqcha tuzlarni tuproqdan yuvish hamda sizot suvlarining minerallashganligini kamaytirishdir.
Sho’r yuvish ikki yo’l bilan amalga oshiriladi:
1.Asosiy sho’r yuvish. 2.Joriy sho’r yuvish.
Asosiy sho’r yuvish yangi yerlarni o’zlashtirishda va foydalanib kelinayotgan kuchli va sho’rчok yerlarda qo’llaniladi.
Joriy sho’r yuvish esa har yili ekinlar hosili yig’ishtirib olingandan keyin, barcha foydalanib kelinayotgan sho’rlangan yerlarda o’tkaziladi.
Sho’r yuvish sug’oriladigan yerlarning iqlim, geologik, gidrogeologik va zovurlashtirish sharoitiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: 1.Cho’ktirib yuvish. 2.Yuvib oqizib yuborish. 3.Ishqorsizlantirib (zovurlashtirilgan sharoitda) yuvish. 4.Yer yuzasidan oqizib yuvish. 5.Tuzlarning tabiiy yuvilishi.
Sho’r yuvishda suvdan unumli foydalanib, ya’ni oz miqdorda suv sarflab, ko’proq tuzlarni yuvib tashlash sho’r yuvish samaradorligi deyiladi. Sho’r yuvish samaradorligini quyidagi omillar belgilaydi:
1.Joyning iqlim sharoiti.
2.Tuproqning turi, mexanik tarkibi va uning suv-fizik xossalari.
3.Tuproqni sho’rlanish darajasi va sho’rlanish tipi.
4.Sizot suvlarining joylashish chuqurligi va ularning minerallashganlik darajasi.
5.Yerlarning zovurlashtirilish darajasi.
6.Sho’r yuvish uchun o’tkaziladigan agrotexnik tadbirlar.
7.Sho’r yuvishni tashkil qilish.
Sho’r yuvish ikki usulda amalga oshiriladi. Kam sho’rlangan yerlar egatlar orqali, o’rtacha va kuchli sho’rlangan hamda sho’rxok yerlar esa cheklarga bo’lib bostirib yuviladi. Egatlar orqali sho’r yuvishida egatlar oralig’i 60 sm, chuqurligi 18-20 sm bo’lishligi maqsadga muvofiqdir. Cheklarga bo’lib bostirib yuvish usulida sho’ri yuviladigan dalalar uvatlar (marza) bilan cheklarga va suv keltirish uchun o’qariqlarga bo’lib chiqiladi.
Cheklarning kattaligi tuproqning mexanik tarkibiga, suv o’tkazuvchanligiga, dalaning tekislik darajasiga va nishabligiga bog’liq. Yer qanchalik yaxshi tekislangan, nishabi qanchalik kichik va tuproqning suv singdiruvchanligi qanchalik oz bo’lsa, chek maydoni ham shuncha katta bo’ladi.
jadval
Cheklarning o’lchami, ga.

Dalaning tekislik darajasi	Engil tuproqlarda	O’rta tuproqlarda	Og’ir tuproqlarda
yaxshi o’rta yomon	0,12-0,15 0,08-0,10 0,04-0,05	0,15-0,20 0,10-0,12 0,05-0,06	0,20-0,25 0,12-0,15 0,06-0,08

Sho’r yerlarni yuvish muddatini to’g’ri belgilashning juda katta amaliy ahamiyati bor. Sho’r yuvish muddatlari tuproqning sho’rlanish darajasiga va mexanik tarkibiga bog’liq bo’lib, u O’zbekiston sharoitida ikki muddatda o’tkaziladi.
Kam sho’rlangan, engil mexanik tarkibli tuproqlarda joriy sho’r yuvish erta bahorda (fevral, mart), o’rtacha va kuchli sho’rlangan, mexanik tarkibi og’ir tuproqlar esa kuz-qish-bahor oylarida (noyabr, dekabr, fevral, mart) o’tkaziladi.
Kuz, qish, bahor oylarida sho’r yuvilganda umumiy sho’r yuvish me’yorining 2/3 qismi yoki 75% kuchli sovuq tushgunga qadar, qolgan 1/3 qismi yoki 25 % bahorda beriladi.
Sho’xok yerlarni sho’rini yuvish uzoq muddat talab qilinganligi uchun ular yil davomida maxsus texnologiya asosida o’tkaziladi.
Sho’r yuvish me’yorlarini to’g’ri belgilash ham muhim ahamiyatga ega.Agar sho’r yuvish me’yoridan ortiqcha bo’lsa tuproqning tarkibidagi tuzlar bilan birga o’simliklar uchun zarur bo’lgan oziq moddalari ham yuvilib ketadi, ortiqcha suv sizot suvlarining sathini ko’tarib, tuproqning meliorativ holatini buzadi, tuproqni zichlaydi, uning suv-fizik xossalarini yomonlashtiradi.Sho’r yerlar kam me’yorda chala yuvilganda esa tuproqning tarkibida zararli tuzlar qolib ketadi va ekinlarning o’sishi, rivojlanishi uchun salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun sho’r yuvish me’yorlarini to’g’ri belgilashga katta e’tibor berilishi kerak.
Sho’r yuvish me’yorlari aniqlash uchun tuproqning suv-fizik xossalari, sho’rlanish darajalari, sizot suv sathining chuqurligi, yerning zovurlashtirilganlik darajasi, tuproqning namlik miqdori, atmosfera yog’inlari va suvning buglanishi hisobga olinadi.
O’zbekistonning sho’rlangan zovurlashtirilgan yerlarida sho’r yuvish me’yori quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi.
M = ( P - m) + S/K - a + n
Zovurlashtirilmagan sharoitda esa quydagi formula qo’llaniladi.
M = ( P - m) - H-H/V x 1000
Ushbu formulalar bo’yicha aniqlangan sho’r yuvish me’yorlari jadvalda keltirilgan.
jadval

Tuproqning sho’rlanish	Zovurlashtirilgan sharoitda		Zovurlashtirilmagan sharoitlar
darajasi	sho’r yuvish soni	sho’r yuvish me’yori, m^3/ga	sho’r yuvish soni	sho’r yuvish me’yori, m^3/ga
kuchsiz o’rtacha kuchli	1-2 2-3 3-4	2000-2500 3000-4000 4000-5000	1 1-2 2-3	1500-2000 2500-3000 3000-4000

Sho’r yuvishda bir galgi sho’r yuvish me’yori zovurlashtirilgan sharoitda gektariga 2000-2500 m³ dan, zovurlashtirilmagan sharoitda esa gektariga 1500 m³ dan oshib ketmasligi kerak. Chunki cheklarda suvni ko’payib ketishi marzalarni yuvib ketishiga olib keladi, natijada sho’r yuvish sifati buziladi.
Sho’r yuvishlar orasidagi davrlar tuproqning mexanik tarkibiga va suv -fizik xossalariga bog’liq: engil mexanik tarkibli tuproqlarda chekdagi suv shimilgandan 2-3 kun keyin, o’rtacha tarkibli tuproqlarda 5-6 va og’ir tarkibli tuproqlarda esa 7-8 kundan keyin suv quyish maqsadga muvofiq bo’ladi.