1-Variant 1-topshiriq. Quyidagi savollarga yozma javob bering

1-Variant

1-topshiriq. Quyidagi savollarga yozma javob bering.

1.Ijtimoiy psixologiyada shaxs muammosi.

Shaxs muammosiga ijtimoiy-psixologik yendoshishning o`ziga xosligi shundaki, u turli guruhlar bilan bo`ladigan turli shakldagi o`zaro munosabatlarning okibati sifatida qaraladi. Ya`ni Ijtimoiy psixologiya avvalo biror guruhning a`zosi hisoblangan shaxs xulq-atvori qanday qonuniyatlarga buysunishini, shaxsning muloqotlar sistemasida olgan ta`sirlari uning ongida qanday aks topishini o`rganadi. Guruhning shaxs psixologiyasiga ta`siri kay yusinda sodir bo`lishi Ijtimoiy psixologiyada sotsializatsiya muammosi bilan uzviy bog`liq bo`lsa, bu ta`sirlarning shaxs xatti-harakatlari, xulqida bevosita qanday namoyon bo`lishi ijtimoiy Yo`l-yuriklar muammosi bilan bog`liqdir. Ana shular asosida shaxsda shakllanadigan fazilatlar va ularning turli tipdagi shaxslarda namoyon bo`lishini aniqlagan holda, shaxs xulq-atvorini boshqarish mexanizmlarni ishlab chiqish Ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifalaridan biridir.

Xulosa qilib aytganda, shaxsga sotsial-psixologik yendoshish uni ma`lum guruhlarning a`zosi, konkret sharoitda o`ziga o`xshash shaxslar bilan muloqotga kirishuvchi konkret odam deb tushunishdir.

Sh a x s s o s i a l i z a s i y a s i to`g`risida gap ketarkan uning fanda ko`pincha "Shaxs taraqqiyoti" yoki "Tarbiyasi" tushunchalari bilan sinonimdek ishlatilishiga alohida e`tibor berish kerak. Lekin sotsializatsiya sof ijtimoiy-psixologik tushuncha bo`lib, aytib utilgan tushunchalardan fark qiladi. Sotsializatsiya - bu individning ijtimoiy muxitga qo`shilishi, ijtimoiy ta`sirlarni o`ziga singdirishi va aktiv ravishda muloqot sistemasiga kirib borish jarayonidir. Bu jarayon ikki tomonlama bo`lib, bir tomondan, shaxs aktiv ravishda ijtimoiy ta`sirlarni kabo`l qiladi, ikkinchi tomondan esa, ularni hayotda o`z xulq-atvorlari, munosabatlarida namoyon bo`ladi. Bu jarayon normal individda tabiiy tarzda ro`y beradi, chunki individda shaxs bo`lishiga extiej hamda shaxs bo`lishiga imkoniyat va zururiyat bordir. Shuning uchun ham bola tugilib, ijtimoiy muxitga qo`shilgan ondan boshlab, undagi shaxs bo`lishga intilishni, undagi shakllanish jarayonni kuzatish mumkin (masalan, chakaloklardagi bevosita emotsional muloqotda extiejning borligi).

Shaxs sotsializatsiyasi yoki shakllanishining o`z sohasi, bosqichlari va muassasalari mavjud.

Shaxsning shakllanishi asosan uch sohada amalga oshiriladi:

1) faoliyat sohasi, ya`ni umr mobaynida shaxs turli faoliyatlarga bevosita yoki bilvosita jalb etilgan bo`lib bu jarayonda fan katalogi kengayib, boyib boraveradi. Har bir faoliyat turi individdan maxsus fazilatlarning, malaka va ko`nikmalarining, bilimlarning borligini talab etadiki, ularni koniktirish Yo`lidagi aktivligi unda o`ziga xos ijtimoiy-psixologik xususiyatlar kompleksini shakllantiradi;

2) muloqot sohasi, ayniqsa maktabgacha yesh davrdagi va usmirlik davrlaridagi muloqot sistemalari bolada bir qancha ijtimoiy hislatlarni paydo qiladiki, uning natijasida u faol hayotiy mavqega ega bo`ladi, jamiyatda o`z o`rnini tasavvur qilishga erishadi.

3) o`z-o`zini anglash sohasi, ya`ni "MEN" obrazining yil sayin o`zgarib borishi jarayoni bo`lib, avval o`zini boshqalardan farkliligini, o`zicha mustaqil harakat qilish, mustaqil fikr yurita olish qobiliyatini anglash, sungra o`z-o`zini baholash, anglash, na`zorat qilish xususiyatlari rivojlanadiki, ular ham faol shaxs psixologiyasining tarkibiy qismidir. Shaxs sotsializatsiyasi, yo`qorida ta`kidlab utganimizdek, bola tugilishi bilan boshlansa-da, sezilarli, samaradorlik nuktai nazaridan uning bosqichlari farklanadi. Masalan, birinchi bosqich - mehnat faoliyatigacha bo`lgan bosqich bo`lib, unga bolaning maktabgacha yesh davri hamda ukish yillari kiradi. Bu davrdagi sotsializatsiyaning ahamiyati va o`ziga xosligi shundaki, bu davrda asosan tashki ijtimoiy muxit, ijtimoiy ta`sirlar faol ravishda ongda singdiriladi, mustaqil hayotga tayorgarlik borasida muhim bosqichga utiladi. Ikkinchi bosqich - mehnat faoliyati davri - bu davr odamning yetuklik yillari bilan bog`liq bo`lib, avvalgi davrlarda singdirgan ijtimoiy ta`sirlarni bevosita faoliyatida, shaxslararo munosabatlar sistemasida namoyon etadi. Kasbga ega bo`lib, aniq hayot Yo`lini tanlagan, turmush kurib, kelgusi avlodni tarbiyalayotgan shaxsda namoyon bo`ladigan barcha ijtimoiy fazilatlar shu davrning maxsulidir. Nixoyat, uchinchi bosqich - mehnat faoliyatidan keyingi davr bo`lib, bunga asosan, aktiv mehnat faoliyatidan sung karilik gashtini so`rayotganlar kiradi. Bu davrda ham shaxs sotsializatsiyasi davom etaveradi, chunki endi ilgarigi davrlarda orttirilgan tajriba boshqalarga uzatiladi, shunga ko`ra shaxs strukturasida ham xususiy o`zgarishlar ro`y beradi.

Sotsializatsiya jarakeni ro`ys beradigan sharoitlarmuassasalar xususida gapiriladigan bo`lsa, turli davrlarda oila6 bolalar muassalari, maktab, boshqa o`quv dargoxlari, mehnat jamoalarining roli nazarda tutiladi.

Ijtimoiy muxitning ta`siri xulq-atvorida bevosita ngamoen bo`ladi. U yoki bu xulq-atvorining sababi uning motividir. Lekin bu motivlar anglanishi yoki shaxs tomonidan angl anmasligi mumkin. Shuning uchun ham motivlar anglangan yoki onglanmagan bo`lishi mumkin. Ular haqida "Umumiy psixologiya" kursida ham har taraflama keng so`z yuritilgan. Ijtimoiy psixologiya esa shaxs xulq-atvorinig motivlari sifatida i j t i m o i y u s t a n o v k a l a r n i o`rganadi.

SHAXSNING IJTIMOYI USTANOVKALARI

Ijtimoiy ustanovka shaxs xulq-atvorining ichki, anglanmagan yoki qisman anglangan motivlariga kiradi. Masalan, bir kishiga badiiy adabietdan ainan bir guruh asarlar guruhi yoki shu adib yokishini tushunmaidi Usha guruhdan yangi bir kitob kitob qo`lga kirganda u albatta yokishi kerak degan tasavvurda bo`ladi shu manoda olib qaralganda ijtimoiy ustanovka shaxsdagi anglanmagan munosatbatlarga o`xshaydi. Lekin aslida uning tabiati juda murakkabdir. Chunki ijtimoiy ustanovka tushunchasida munosabatlar ham, shaxsiy ma`no ham, baholar sistemasi ham, bilimlar ham o`z ifodasini topadi. Ya`ni ijtimoiy ustanovka shaxsning turli ijtimoiy ob`ektlarga nisbatan munosabat bildirishining ichki mexanizmidir, shu ob`ektlar bilan ishlashga, ularni baholashga hamda ma`lum tarzda idrok qilishga tayorgarlik holatidir.

Ijtimoiy ustanovka muammosi Garbda, ayniqsa, Amerika Kushma SHtatlarida har taraflama chukur o`rganilgan muammolardan hisoblanadi. Amerikalik olimlar uning shaxsning avvalgi hayotiy tajribasiga, undagi ijtimoiy tasavvurlariga bogligini urginib, shaxs xulq atvorini turli sharoitlarda boshqaruvchi mexanizm ekanligini isbot qildilar. (U. Tomas, F. Znanetskiy, G. Olport, M. Smit, K. Xovland, Laper, D. Kats, N. Rokich va boshqalar) ular ijtimoiy ustanovkani bir so`z bilan -"attityud"so`zi bilan ifodalaydilar. 1942 yildaek M. Smit attityudning uch komponentli strukturasini ishlab chiqqan. Bunga ko`ra attityudda uchs qism bo`lib, bo`lar kognitiv qism, affektiv qism hamda konativ qismlardir. Kognetiv qism - bu shaxsdagi attityud obektiga nisbattan bilimlar, uning odam tomonidan anglanishidir. Bunga shaxsdagi bilimlardan tashkari goyalar, tasavurlar prinsiplar va xoka`zolar kiradi. Attityudning affektiv qismi - bu usha ob`ektni hissiy emotsional baholash bo`lib, yoktirish yoki yoktirmaslik tarzidagi hissiyotlar kiradi. Konativ qismi yoki xulq-atvor bilan bog`liq qismiga esa ob`ektga nisbatan amalga oshiriladigan xatti-harakatlar, aynan xulq-atvor kiradi. Lekin ba`zi olimlarda ustanovkaning aynan ob`ektga yoki vaziyatga nisbatan bo`lishi mumkinligi haqida ma`lumotlar ham bor edi. Xususan, Laperning 1934 yilda o`tkazgan mashxur eksperimenti bunga masol bo`lishi mumkin. Eksperimentning mazmuni quyidagicha edi. Laper ikkita xitoylik talabalar bilan AQSH buylab sayoxatga chiqadi. Ular hammasi bo`lib 252 ta mexmonxonada bo`lishib, ularning deyarli barchasida (bittasidan tashkari) ilik, samimiy munosabatning guvoxi bo`lishadi. Ma`lumki, usha paytlarda irkiy belgi bo`yicha odamlarga tanlab munosabatda bo`lishar, xitoyliklar ham sarik tanlilar sifatida kamsitilardi. Laper bilan xamrox bo`lgan talabalarga munosabat bilan olimga bo`lgan munosabat o`rtasida deyarli fark sezilmadi. Saexat tugagach, Laper usha barcha mexmon egalariga minnatdorlik xati yozib, yana usha talabalar bilan borsa, yana ushanday ilik utib olishlari mumkinligini so`radi. Javob faqat 128 ta mexmonxona egalaridan keldi, ularning ham bittasi ijobiy javob, 58 da rad javobi, qolganlarida turlicha formalarida noaniq javoblar olindi. Bundan Laper shunday xulosaga keldi:demak, xitoy millatiga mansub shaxslarga nisbatan ustanovka bilan mexmonxona egalarining real xulq-atvorlari o`rtasida fark bo`lib, aslida ustanovka salbiy ekanligi, vaziyatga qarab esa, u boshqacha-ijobiy namoyon bo`lganligi aniqlandi.

Ijtimoiy ustanovkalarga xos bo`lgan umumiy qonuniyatlardan yana biri uning uzoq muddatli xotira bilan bog`liqligidir. Ayni vaziyatga shakllangan obrazlar uzoq muddatli xotirada saklanib, u yoki bu vaziyatda aktuallashadi, ya`ni "jonlanadi". Masalan, ba`zi bir etnik steriotiplar ana shunday xotira obrazlaridandir. Demak, ijtimoiy ustanovka ob`ektga hamda konkret vaziyatga bog`liqdir.

Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning hayot mobaynida o`zgarishi mumkinligi muhim ijtimoiy psixologik ahamiyatga egadir. Amerikalik olim Xovlant fikricha, ijtimoiy ustanovka urgatish Yo`li bilan o`zgarishi mumkin. Ya`ni o`quvchilardagi turli ustanovkalarni o`zgartirish uchun ragbatlantirish yoki ja`zolash sistemasini o`zgartirish lozimdir. Ikki shaxs yoki shaxs bilan guruhning ustanovkalari mos kelmay qolgan sharoitda esa tomonlardan biri ongli ravishda o`z ustanovkalarini o`zgartirishi shartdir. Aks holda nomutanosiblik prinsipiga ko`ra shaxslararo nizo yoki kelishmovchilik paydo bo`lishi mukarrardir.