1. Yangi samarali texnologiya tushunchasi va ularga qaratilgan investitsiyalar

Ishlab chiqarishni tashkil etish — mehnat jarayonida i.ch. re-surslari va mehnat qurollaridan oqilona foydalanib, belgilangan vazifani bajarish va yuqori samaradorlikka erishishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui. I.ch.t.e. eng maʼqul usullarni, zarur asbob-uskunalarni tanlash, turli i.ch. sohalarining mutanosib va uzluksiz ishlashini taʼminlash, ishlab chikarish grafiginit bu-zilishiga yoʻl qoʻymaslik, korxona va sexlarda i.ch. estetikasi, sanitariyasi, mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi talablariga mos keladigan sharoitlarni yaratish va b. da namoyon boʻladi. I.ch.t.e. dan maqsad korxona uchun aj-ratilgan moddiy, moliyaviy va mehnat imkoniyatlaridan mumkin qadar yaxshiroq foydalanish, eng yuqori moliyaviy natijalarga erishishdir.
I.ch.t.e. xalq xoʻjaligi uchun zarur boʻlgan turdagi, sifatdagi, modeldagi mahsulot, buyumlarni yetkazib berishi, i.ch. ning oʻsishi harajatlarning kamaytirishi, mehnat sharoitining yaxshilanishi va xodimlarning madaniy-tex-nik darajasini taʼminlashi zarur. Yangi va ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlarini tayyorlash ularni moder-nizatsiyalash jarayoni, i.ch. boʻgʻinlarini boshqarish va nazorat ishlari hamI.ch.t.e. ga kiradi. U mahsulot i.ch. ning barcha bosqichlarini qamraydi va barcha xususiy vazifalarni umumlashtirib, umumiy tizim harakterini oladi, pirovardida jamiyat isteʼmolining maksimal qoniqishlarini, yaʼni yetarli i.ch.ni xreil qiladi. I.ch.t.e. ning asosiy talabi jarayonlarining uzluksizligi, i.ch. boʻgʻinlarining mutanosibligi va mahsulot i.ch.ning takroriyligidan iborat. Uzluksizlik mehnat vositalaridan foydalanib vaqtni minimal sarflash hisobiga i.ch. ning barcha bosqichlaridan mehnat predmetlarining toʻxtovsiz oʻtishida aks etadi. Mutanosiblik i.ch. kuv-vatlaridan toʻliq foydalanish imko-niyatni beruvchi uchastkalarning oʻzaro moslashuv xususiyati. Takroriylik muayyan vaqt birligi ichida bir xil ish hajmini bajarish va bir xil mahsulot i.ch. ni uzluksiz tashkil etishdir. I.ch.t.e. ning muhim kurinishlari ixtisoslashtirish, konsentratsiyalash va kombinatsiyalashdir.
I.ch.t.e. ning tarkibiy tuzilishiga koʻra, funksional (konsentratsiya, ixtisoslashtirish, kooperatsiyalash va i.ch.ni kombinatsiyalash orqali yangi i.ch. tizimlarni yaratish yoki eskilarni takomillashtirish), makon (sexlar, i.ch. uchastkalari, korxona, birlashma, hududiy i.ch. majmualari darajasida I.ch.t.e.) va vaqtga koʻra (xom ashyodan tayyor mahsulotgacha boʻlgan texnologik jarayonlarini oʻz ichiga olgan) koʻrinishlari bor.
I.ch.t.e. ning xususiyatiga koʻra, potok l i (i.ch. ning har bir uchastkasida muayyan ish nomenklaturasi, ish urni mahsulot tayyorlashga qarab belgilanadi, bunda, odatda, bir turdagi mahsulot kuplab tayyorlanadi), yakka tartibda (alohida uchastkalarni texnologik ixtisoslashda namoyon boʻladi) va partiyalab, toʻp-toʻp qilib i.ch. (po-tokli va yakka tartibda mahsulot i.ch.ni ham oʻzida mujassam etadi) koʻrinishlari bor. I.ch.t.e. da ishlab chiqarish sikli davomiyligini vaqt jiqatidan rejalashtirish muhim ahamiyatga ega. Hoz. vaqtda texnikadan unumli foydalanish va ularni oʻz vaqtida sifatli qilib taʼmirlash I.ch. t.e. ning muhim vazifasiga aylangan.^[1]

Respublikadagi innofatsion faoliyat ko’p jihatdan davlat tomonidan tartibga solinadi (qonunchilik va egiluvchan soliq solish, davlat va idoralar fondlari, davlat tomonidan moliyalashtiriladigan yirik loyihalar va h.). Ustuvor davlat dasturlari bo’yicha innovatsion loyihalar uchun mas’uliyat O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshidagi Fan va texnologiyalarni muvofiqlashtirish qo’mitasi zimmasiga yuklatilgan. Mamlakatimizdagi ilmiy jihatdan salmoqli innovatsion texnologiyalarning sanoatga olib kirilishini Iqtisodiyot vazirligi qoshidagi Texnolgiyalar transferi qo’mitasi ta’minlaydi, mahalliy innovatsiyalarningpatent himoyasini O’zbekiston intellektual mulk agentligi amalga oshiradi. Eksport innovatsion savdo va investitsiyalarni jalb etish Tashqi iqtisodiy aloqalar, Investitsiyalar va Savdo vazirliklari hamkorligida amalga oshiriladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 15-iyuldagi «Innovatsion loyihalar va texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etishni qo’llab-quvvatlashning qo’shimcha chora-tadbirlari haqida»gi qaroriga muvofiq har yili innovatsion g’oyalar, texnologiyalar va loyihalar respublika yarmarkalari o’tkaziladigan bo’ldi. 2009 yilning 22 mayidan esa «Xo’jalik boshqaruvi organlarini modernizatsiyalash va yangi texnologiyalar bilan ta’minlash haqidagi nizom» kuchga kirgan bo’lib, unga muvofiq ular o’zlarida ishlab chiqarish sohalar va korxonalarning innovatsion rivojlanishiga yordam beruvchi shunday fondlarni tashkil etish imkoniyatiga ega bo’ldilar. Bu mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun texnologik jarayonlarni nafaqat o’z kuchlari bilan modernizatsiyalash, balki bu ishga Fanlar akademiyasi mutaxassislari, vazirlik va idoralarni jalb etish imkoniyatini berdi.
Aytish joizki, respublikamizda qabul qilingan qator imtiyoz va preferentsiyalar ham innovatsion taraqqiyot uchun xizmat qiladi. Masalan, innovatsion loyihalar bilan shug’ullanayotgan ilmiy muassasalarga soliq imtiyozlar taqdim etilgan, shunisi ham muhimki, bunday maqsadlarga yo’naltirilgan mablag’lar yagona ijtimoiy to’lovdan tashqari barcha to’lovlardan ozod etilgan. Agarda ilgari ilmiy tashkilotlar davlat ilmiy-texnik topshiriqlarni bajarish doirasidagina preferentsiyalarga ega bo’lib, xo’jalik shartnomalari asosidagi ishlarga bu imtiyozlar qo’llanilmagan bo’lsa, yangi nizomga muvofiq korxonalar buyurtmasiga ko’ra xo’jalik shartnomalari asosidagi tadqiqotlar olib boradigan muassasalar ham 2013 yilga qadar soliqlardan ozod etiladi.
Hozirgi kunda idoralararo komissiya tomonidan ko’rib chiqilayotgan «Innovatsiyalar va innovatsion faoliyat haqida»gi O’zbekiston Respublikasi qonuni respublikamizda innovatsion faoliyatni faollashtirish uchun xizmat qilishi aniq. Mazkur qonun loyihasida innovatsion faoliyat sub’ektlari o’rtasidagi munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solish mexanizmlarini rivojlantirish, investitsiyalarni jalb etish, innovatsion va venchur fondlari, infrastruktruali innovatsion tashkilotlarni yaratish va soliq solish va kreditlash tizimlarini yanada takomillashtirish, shuningdek ustuvor yuqori texnologiyali innovatsion loyihalarni bajaruvchi hamda ushbu ishlanmalarni amaliyotga joriy etuvchi innovatsion faoliyat ishtirokchilarining qiziqishini orttirish va ularni rag’batlantirish chora-tadbirlarini rivojlantirish kabilar nazarda tutilgan.
Jahon tajribasiga muvoqiq sohalar va ishlab chiqaruvchilar, korporatsiya va firmalar davlat bilan bir qatorda o’zlari uchun kerakli bo’lgan amaliy ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirishlari zarur bo’ladi, ular amaliy ishlanmalarning 30% idan ziyodini, ilmiy-texnik innovatsion ishlanmalarning 50% dan kam bo’lmagan ulushini moliyalashtirishlari kerak bo’ladi. Hozirgi kunda ularning moliyalashtirish hajmi 10% dan oshmaydi. Amaliy davlat ilmiy-texnik dasturlar miqyosining o’zida ushbu ishlardan manfaatdor bo’lgan ishlab chiqaruvchilarning moliyaviy ishtiroki kutilmoqda. Bu sohadagi tegishli dastlabki ishlar allaqachon boshlab yuborilgan.
2008-2013 yillarda o’tkazilgan 6 ta innovatsion g’oyalar, texnologiyalar hamda loyihalar respublika yarmarkalarida ilmiy muassasa va oliy o’quv yurtlari ishlab chiqarish tashkilotlari bilan yuzlab turli-tuman mahalliy innovatsion mahsulotlarini joriy etish haqidagi shartnoma va kelishuvlarni imzoladilar. Bu mahalliy ishlab chiqaruvchilarning mamlakatimiz olimlari ilmiy ishlanmalariga katta qiziqish bildirayotganligidan dalolat beradi. Fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasiga misol sifatida O’zR FA ilmiy tashkilotlari, respublika universitetlari va oliy o’quv yurtlarining «O’zbekneftgaz» XXK, «O’zkimyosanoat» DAK, «O’zbekenergo» DAK, «O’zbekfarmsanoat» DAK, «O’zbekko’mir» AK, NTMK, OTMK, «O’zbekiston havo yo’llari» MAK, O’zR Suv va qishloq xo’jaligi vazirligining viloyat boshqarmalari va boshqa yirik kontsern va korxonalar bilan aloqalarini keltirish mumkin.