10-ma’ruza. Osiyo mamlakatlarida ta’lim-tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari va ularning qiyosiy tahlili (Yaponiya)

Oliy maktab. (Yoki yuqori o’rta maktab (Kotogakko)) (10-12 sinflar, 15-18 yosh). O’qish muddati – 3 yil.O’qish pullik.
Yuqori maktabda fanlar birmuncha boshqacharoq taqsimlangan. O’quvchilarga oliy maktabda ko’proq maxsus ixtisoslashgan fanlar o’qitiladi. Maktab formasi majburiy hisoblanadi
Yaponiyada bunday bosqich maktablarining kunduzgi, kechki va sirtqi bo’limlari mavjud. Kunduzgi yuqori bosqich maktablarida o’qish muddati 3 yil. O’quvchilarning 95 foizi kunduzgi maktablarda ta’lim oladilar. By turdagi maktablarda o’qish ixtiyoriydir. Unda quyi o’rta maktablarni bitirgan, yuqori bosqich o’rta maktablariga kirish sinovlaridan muvaffaqiyatli o’tgan 16 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan o’quvchi yoshlar qabul qilinadilar. Unda umumiy ta’lim (akademik) fanlari, texnik bilimlar, tijorat, mahalliy sanoat, qishloq xo’jaligi, chorvachilik, baliqchilik, kemasozlik va boshqa sohalarga oid bilimlar o’rgatiladi. Bunday turdagi o’rta maktablarda umumiy va xususiy tarmoqlarni qo’shib hisoblaganda 98 foiz yosh bilim oladi.
Dzyuku, ya’ni “Mahorat maktabi”.
Dzyukular, qo’shimcha maktab bo’lib, ular bolalarni mavzuni o’zlashtirishlariga ko’maklashadi.
Ushbu maktablarni “repetitorlik maktabi” deyish ham mumkin. U yerda maxsus yollangan o’qituvchilar bolalarga maktabda tushuntirilgan mavzuni yanada chuqurroq o’rgatishadi. Ilk bora ushbu maktablar Tokioda XVII asrda paydo bo’lgan. Maktabda 10 ga yaqin bolalar tahsil olgan. Bir necha yillar avval u yerda faqatgina universitetlarga kirish uchun o’qitilardi, endilikda esa u yerga hatto bir qator kollejlarga kirish uchun o’qishga kelishmoqda.
Dorilfununlar, kichik kollejlar, texnik kollejlar, maxsus ixtisoslashtirilgan kollejlar Yaponiyada oliy ta’lim tizimini tashkil etadi.
Bu mamlakatda boshlang’ich, o’rta va oliy o’quv yurtlaridan tashqari, bir-biridan farq qiluvchi “Ixtisos maktablari” va “turli” maktablar mavjud. Ularning ko’pchiligi xususiy bo’lib, turli firma, konsern va sindikatlar uchun qisqa vaqtli kurslarda bichuvchi, tikuvchi, to’quvchi, oshpaz, hisobchi, avtotexnik, elektron hisoblash mashinkalari uchun dastur tuzuvchi va boshqa zaruriy kasblar o’rgatiladi. Maktablarning ayrimlari chet tillarini o’rgatish bo’yicha ixtisoslashtirilgan.
1976 yildan-e’tiboran vazirlikning aniq talablarini bajarayotgan “turli maktablar” ixtisoslashtirilgan maktablarga aylantirildi.
Yaponiyada o’qituvchi kadrlar tayyorlash sifatiga juda katta talablar qo’yiladi. Bu talablar shundayki, mazkur kasbga iqtidorsiz va yo’nalishi to’g’ri kelmaydigan tasodifiy kishilarning kirib qolishi amalda mumkin emas.
O’qituvchilar 4 yillik dorilfununlarda va 2 yillik kollejlarda tayyorlanadi. Bu o’quv yurtlarining bitiruvchilariga birinchi va ikkinchi darajali guvohnomalar beriladi.
Maktab direktori bo’lish uchun 1-darajali guvohnomaga ega bo’lish shart.
Yapon o’qituvchilarining jamiyatda tutgan obro’-e’tibori katta. Binobarin, ularning maoshlari ham yuqori, 74 foiz o’qituvchi jamoa va kasaba assotsiatsiyasiga a’zo. Bu ularga ta’lim mazmunini va uslubini muhokama qila olish imkoniyatini beradi. O’qituvchilarning ilk maoshi dorilfununni tugallagan mutaxassislar maoshi bilan teng.
Ular o’z kasb mahoratlarini takomillashtirish ustida, tinimsiz izlanishlar olib boradilar, ishga tushishdan oldin 7-10 kun kunduzgi tayyorlov kurslaridan o’tadilar. Yapon o’qituvchilari har 5 yilda malaka oshirish kurslarida o’qib qaytadilar. Malaka oshirish o’qituvchilarning o’zlari uchun katta ehtiyojdir. Chunki Yaponiya maktablari dasturi 10 yilda davr taqozosiga ko’ra o’zgaradi. Dasturlardagi yillik o’zgarishlar esa anjumanlar o’tkazish yo’li bilan o’qituvchilarga etkazib boriladi.
O’qituvchilar o’zlariga ishonib topshirilgan 35-40 o’quvchining bilimi va tarbiyasi uchun javobgardirlar. Shu bois ular darsdan bo’sh vaqtlarini o’quvchilar, ularning ota - onalari bilan suhbatlarga, xonadonlarga tashrif ishlariga bag’ishlaydilar.
Yaponiyada oilaviy byudjetning katta qismi bolalarning sara maktablarda puxta bilim olishlarini ta’minlashga, universitetlarga kirib bilim olishlariga sarflanadi. Oilada bola yaxshi bilim olishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratib beriladi. Imtihon paytlarida esa bolalar uy yumushlaridan ozod etiladilar. Ota - onalar maktab hayotining barcha sohalarida faol ishtirok etadilar, o’z farzandlariga barcha sohada o’rnak-namunadirlar. Ular bolalari o’qishida yordam berish uchun juda ko’p o’qiydilar, maktab o’quv dasturini mukammal o’rganib oladilar.
Bolalar tarbiyasida onalarning roli va mas’uliyati ayniqsa katta. Ular farzandlarining oqil, dono, muloyim, odil va mehnatsevar bo’lib o’sishlari uchun oila sulolasi va davlat oldida o’zlarini mas’ul deb hisoblaydiLar. Yaponiyada oilaviy tarbiya xususida ko’plab metodik qo’llanmalar va tavsiyanomalar nashr etiladi, radio va televidenie orqali ko’plab pedagogik maslahatlar berib boriladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun ota - onalar oyiga o’rtacha 2-3 kitob sotib olishadi. Shu yoshdagi bolalar uchun oyiga 40 ta jurnal nashr etiladi, ota - onalarning mutloq ko’pchiligi bu jurnallarga obuna bo’lishadi. Bola maktabga borgunga qadar o’qishni, yozishni, oddiy hisoblash ko’nikmalarini egallashi zarur.
Yaponiya oilalaridagi uy partalari diqqatga sazovordir. U mukammal, yon tomonidan muhofazalangan qurilma bo’lib parta ustida kitob javoni, yoritgich, soat, qalam qog’oz mikrokalkulyator va boshqa zaruriy ashyolar, shuningdek, kerak bo’lib qolgan taqdirda ota - onasini chaqiradigan signal tugmachalarigacha o’rnatilgan.
Turli ta’limiy ko’nikmalarni bolalar ongiga singdirish yapon maktablariga xos fazilatdir. Masalan, 2sinf o’quvchisi ko’pchilik oldida nutq so’zlash qobiliyatiga ega bo’lishi, 6-sinf o’quvchisi kamida 2 ta cholg’u asbobida kuy chala bilishi, boshlang’ich sinf o’quvchisi suvda bemalol suza olishi kerak. Mana shulardan yapon muallimi o’z kasbiga qo’shimcha ravishda yana nimalarni o’rganishi lozimligini bilish qiyin emas. O’qituvchi qo’shiq aytishi, cholg’u asboblarida kuy chala olishi, notiqlik san’atini bilishi, yaxshi sportchi bo’lishi kerak...
Yaponiyaliklar to’g’ri va halol turmush tarzini qadrlaydilar. 1-sinfdan to 9-sinfgacha axloq tarbiyasi maktab faoliyatining zaruriy shartidir. O’qituvchi o’z o’quvchilari bilan doimo birga bo’ladi.
Yapon bolalari tashkilotchilik ishlariga ham maxsus o’rgatiladilar. Bolalarning o’zlari ekskursiyalar uyushtiradilar, majlislar tayyorlaydilar va o’tkazadilar. Bolalar xulq-atvoridagi barqarorlik Yaponiyada bebaho boylik hisoblanadi. Bolalarning o’zlari o’qish va o’zlashtirishni, o’z-o’zini tarbiyalashni muhokama qiladilar.
Axloq normalari aniq ishlab chiqilib, uni ro’yobga chiqarish uchun darslarning ma’lum bir qismi ajratiladi. Axloqiy jihatdan aybdor bola uchun eng oliy jazo o’qituvchining o’quvchidan ixlosi qaytishi bo’lib, bu ixlosni qaytadan barpo qilish uchun o’quvchi va uning ota - onasi ancha-muncha ishlashi kerak.
Yapon o’qituvchisi o’quvchining eng yaqin maslakdoshi, maslahatgo’yi, murabbiysidir.O’qituvchi o’z o’quvchisi bilan hatto ta’til paytlarida ham aloqasini uzmaydi. Ta’lim tizimini sinchiklab o’rgangan kishi AQSH, Fransiya, Germaniya ta’lim tizimlaridagi barcha yaxshi va ibratli jihatlarni yaponlar ijodiy o’zlashtirganliklariga guvoh bo’ladi. Shuning uchun bo’lsa kerak, Yaponiya o’rta maktablarining saviyasi AQSH o’rta maktablari saviyasidan birmuncha yuqori turadi. Shuningdek, Yaponiya maktablarida farroshlar yo’q. Darslar tugaganidan so’ng maktab o’quvchilari o’zlari maktabni va uning atroflarini tozalashadi.
O’rta maxsus va hunar-texnika ta’limi tizimiga kiruvchi bilim maskanlari Yaponiyada garchi oliy ta’lim tizimiga - kiritiladi. Ular asosan kichik kollej, texnik kollej, maxsus tayyorgarlik kollejlariga bo’linadi.
Kollejlarda tahsil olish 2 yilni tashkil etadi. Kichik kollejlar ham maqomiga ko’ra o’ziga xos dorilfunundir. Ularda kasbga yo’naltirish jarayoni juda chuqur va puxta. O’qish muddati 2-3 yil, bitirgach, “bakalavr” nomi berilmaydi.
Texnik kollejlarda 5 yil o’qitiladi, unga kichik o’rta maktabni bitirganlar qabul qilinadilar. Bunday kollejlar yoshlarga o’rta texnik ta’limni beradi. Bu bilim maskanida katta maktab dasturi asosida mexanika, elektronika, kimyo, texnologiya, qurilish, metallurgiya kabi maxsus texnik fanlar o’qitiladi. Kollejni bitirgan o’quvchilar dorilfununning 2-yoki 3-kursiga kirib o’qishlari mumkin.
Maxsus tayyorgarlik kolleji. U faqat yuqori malakali mutaxassis tayyorlabgina qolmay, balki talabalarning madaniy saviyasini o’stirishni ta’minlaydi. O’qish muddati 1 yil, kurs 800 soatdan iborat.