10-Mavzu: Gidroenergetika va uning atrof muhitga ta’siri Gidroenergetika yoki suv elektr energiyasi

Anʼanaviy (toʻgʻonlar)[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gidroelektr energiyasining aksariyati qismi suv turbinasi va generatorini boshqaradigan toʻgʻon suvining potentsial energiyasidan kelib chiqadi. Suvdan olinadigan quvvat manba va suv oqimi oʻrtasidagi hajm va balandlikdagi farqiga bogʻliq. Bu balandlik farqi gidravlik sath deb ataladi. Katta quvur („penstok“) suvni rezervuardan turbinaga etkazib beradi.
Nasos-akumlatsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bu usul suvni turli balandliklardagi suv omborlari oʻrtasida harakatlantirish orqali energiya maksimumlarida talablarini taʼminlash uchun elektr energiyasini ishlab chiqaradi. Elektr talabi past boʻlgan paytlarda, ortiqcha ishlab chiqarish quvvati suvni yuqori rezervuarga quyish uchun ishlatiladi.^[1] Talab ortib ketganda, suv turbina orqali quyi rezervuarga qaytariladi. 2021-yilda nasosli saqlash sxemalari dunyodagi 190 GVt quvvatga ega boʻlgan tarmoq energiyasining deyarli 85 foizini taʼminladi^[1] va ishlab chiqarish tizimining kunlik quvvat koeffitsientini yaxshilaydi. Nasos-akumlatsiyasi energiya manbai emas.
Daryo oqimi boʻylab[tahrir | manbasini tahrirlash]
Daryodagi GESlar bu yerda ularda suv ombori sigʻimi kichik yoki umuman boʻlmaydi, shuning uchun faqat yuqori oqimdan keladigan suv ishlab chiqarish uchun xizmat qiladi, har qanday ortiqcha suv foydalanilmasdan oʻtkazib yuboriladi. Yuqori oqimdagi koʻl yoki mavjud suv omboridan doimiy suv taʼminoti daryoning oqishi uchun joy tanlashda muhim afzallikka ega hisoblanadi.^[14]
Toʻlqin[tahrir | manbasini tahrirlash]
Toʻlqinli elektr stantsiyasi toʻlqinlar tufayli okean suvining kunlik koʻtarilishi va pasayishidan foydalanadi; Bunday manbalar harakati oldindan taxmin qilinadi va agar sharoitlar suv omborlarini qurishga imkon bersa, maxsimaum istemol vaqtlarida energiya ishlab chiqarish uchun ham foydalanish mumkin. Toʻlqinlar kuchi butun dunyo boʻylab nisbatan kam sonli joylarda samaralidir.^[15]
Gidroelektrik inshootlarning oʻlchamlari, turlari va quvvatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Katta ob’ektlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dunyodagi eng yirik energiya ishlab chiqaruvchilari gidroelektr stantsiyalari boʻlib, baʼzi gidroelektr inshootlari hozirgi eng yirik atom elektr stantsiyalarining oʻrnatilgan quvvatlaridan ikki baravar koʻproq ishlab chiqarishga qodir.
Garchi yirik gidroelektrostantsiyalarning quvvat diapazoni uchun rasmiy taʼrif mavjud boʻlmasa-da, bir necha yuz megavattdan ortiq boʻlgan ob’ektlar odatda yirik gidroelektr inshootlari hisoblanadi.
Hozirda butun dunyo boʻylab 10 GW (10,000 MW) dan ortiq faqat beshta ob’ekt ishlamoqda, quyidagi jadvalga qarang.^[16]