10-mavzu. Regression va korrelyatsion tahlil
Yüklə 188,24 Kb.
|
10-MAVZU. REGRESSION VA KORRELYATSION TAHLILReja: O’zaro bog’lanishlar haqida tushuncha va ularning turlari. Boshlang’ich malumotlar asosida regressiya tenglamalarini tuzish Korrelyatsiya koeffisienti. Egri chiziqli regressiya tenglamalarini tuzish. 1. O‘zaro bog‘lanishlar haqida tushuncha va ularning turlari Hodisalar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni o‘rganish statistika fanining muhim vazifasidir. Bu jarayonda ikki xil belgilar yoki ko‘rsatkichlar ishtirok etadi, biri erkli o‘zgaruvchilar, ikkinchisi erksiz o‘zgaruvchilar hisoblanadi. Birinchi toifadagi belgilar boshqalariga ta’sir etadi, ularning o‘zgarishiga sababchi bo‘ladi. shuning uchun ular omil belgilar deb yuritiladi, ikkinchi toifadagilar esa natijaviy belgilar deyiladi. Masalan, paxta yoki bug‘doyga suv, mineral o‘g‘itlar va ishlov berish natijasida ularning hosildorligi oshadi. Bu bog‘lanishda hosildorlik natijaviy belgi, unga ta’sir etuvchi kuchlar (suv, o‘g‘it, ishlov berish va h.k.) omil belgilardir. O‘zaro bog‘lanishlar xarakteriga qarab ikki turga bo‘linadi: - funksional bog‘lanishlar; - korrelyatsion bog‘lanishlar. Funksional bog‘lanish - bu shunday to‘liq bog‘lanishki, unda bir belgi yoki belgilar o‘zgarish qiymatiga har doim natijaning ma’lum me’yorda o‘zgarishi mos keladi. Omil belgining har bir qiymatiga natijaviy belgining har doim bitta yoki bir necha aniq qiymati mos kelsa, bunday munosabat funksional bog‘lanish deyiladi. Funksional bog‘lanishning muhim xususiyati shundan iboratki, bunda barcha omillarning to‘liq sonini nomma-nom aniqlash va ularning natijaviy belgi bilan bog‘lanishini to‘la ifodalovchi tenglamani yozish mumkin. Masalan, uchburchakning sathi (S) uning asosi (a) bilan balandligiga (h) bog‘liq bo‘lib, bu bog‘lanish formula orqali hisoblanadi. Omillarning soniga qarab funksional bog‘lanishlar bir yoki ko‘p omilli bo‘ladi. Ular tabiatda keng kuzatiladi. Shu sababli aniq fanlarga qaraganda funksional bog‘lanishlarga ko‘proq tayanadi. Korrelyatsion bog‘lanish - bu shunday to‘liqsiz bog‘lanishki, unda omillarning har bir qiymatiga turli zamon va makon sharoitlarida natijaning har xil qiymatlari mos keladi. Bu holda omillar to‘liq soni noma’lumdir. Omillarning har bir qiymatiga turli sharoitlarida natijaviy belgining har xil qiymatlari mos keladigan bog‘lanish korrelyatsion bog‘lanish yoki munosabat deyiladi. Korrelyatsion bog‘lanishning xarakterli xususiyati shundan iboratki, bunda omillarning to‘liq soni noma’lumdir. Shuning uchun bunday bog‘lanishlar to‘liqsiz hisoblanadi va ularni formulalar orqali taqriban ifodalash mumkin, xolos. Korrelyatsiya so‘zi lotincha correlation so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zaro munosabat, muvofiqlik, bog‘liqlik degan lug‘aviy ma’noga ega. Bu atamani statistika faniga ingliz biologi va statistik Frensis Galto X1X-asr oxirida kiritgan. O‘sha paytda bu so‘z “correlation” (muvofiqlik) ko‘rinishida yozilib to‘la qonli bog‘lanish (relation) emasligini anglatgan. Ammo bir asr oldin poleontologiya fanida fransuz olimi Jorj Kuve xayvonlar qoldiqlari va a’zolarining “korrelyatsiya qonuni” degan iborani ishlatgan. Umumiy holda qaralsa, korrelyatsion munosabatda erkin o‘zgaruvchi X belgining har bir qiymatiga ( ) erksiz o‘zgaruvchi U belgining ( ) taqsimoti mos keladi. O‘z-o‘zidan ravshanki, bu holda ikkinchi U belgining har bir qiymati ( ) ham birinchi X belgining ( ) taqsimoti bilan xarakterlanadi. Agar to‘plam hajmi katta bo‘lsa, belgi X va U larning juft qiymatlari va ham ko‘p bo‘ladi va ulardan ayrimlari tez-tez takrorlanishi mumkin. bu holda korrelyatsion bog‘lanish kombinatsion jadval (korrelyatsiya to‘ri) shaklida tasvirlanadi. O‘rganilayotgan to‘plam taqsimoti normal taqsimotga mos yoki unga yaqin shaklda bo‘lsa, korrelyatsion jadval o‘rtasida joylashgan x va y ning juft qiymati odatda eng katta takrorlanish soniga ega bo‘ladi.Unga qarab jadval to‘rtta kataklarga bo‘linadi. Birinchi katak jadvalning chap tomoni yuqori qismida joylashgan x va y larning qiymatlari va ularning takrorlanish sonlaridan tarkib topadi. Undan past qismda ikkinchi, o‘ng qismda esa uchinchi kataklar o‘rnashadi. Ikkinchi katak x ning katta qiymatlariga mos keladigan y ning nisbatan kichik qiymatlari va ularning juftlari uchun takrorlanish sonlarini o‘z ichiga oladi. Uchinchi katak esa, aksincha, x ning nisbatan kichik qiymatlariga mos keladigan y ning katta qiymatlari va ularni juftlikda takrorlanish sonlarini qamrab oladi. Va nihoyat, to‘rtinchi katak birinchi katakning qarama-qarshi holati bo‘lib, u x va y larning o‘zaro mos keladigan katta qiymatlari va ularni takrorlanishi sonlaridan tuziladi. Haqiqiy kuzatilgan x va y taqsimotlarining mazkur kataklarda joylashishiga qarab, ular orasida bog‘lanish bor yoki yo‘qligi, mavjud bo‘lsa uning xarakteri haqida boshlang‘ich umumiy fikr yuritish mumkin. Masalan, haqiqiy taqsimot takrorlanish sonlari barcha kataklar bo‘yicha betartib sochilib yotsa, x va y belgilar orasida bog‘lanish yo‘qligidan darak beradi. Boshqa hollarda ularning kataklar bo‘yicha joylanishi ma’lum tartibdagi oqimlar yo‘nalishiga ega bo‘lsa, demak, x va y belgilar orasida bog‘lanish borligi haqida taxmin qilish o‘rinli bo‘ladi. Bog‘lanish o‘zgarish yo‘nalishlariga qarab to‘g‘ri yoki teskari bo‘ladi. Agar belgining ortishi (yoki kamayishi) bilan natijaviy belgi ham ortib (yoki kamayib) borsa, ular o‘rtasidagi bog‘lanish to‘g‘ri bog‘lanish deyiladi. Analitik ifodalarining ko‘rinishiga qarab bog‘lanishlar to‘g‘ri chiziqli (yoki umuman chiziqli) va egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bo‘ladi. Agar bog‘lanishning tenglamasida omil belgilar (X1, X2, ......., XK) faqat birinchi daraja bilan ishtirok etib, ularning yuqori darajalari va aralash ko‘paytmalari qatnashmasa, ya’ni ko‘rinishda bo‘lsa, chiziqli bog‘lanish yoki xususiy holda, omil bitta bo‘lganda y=a0+a1x to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish deyiladi. Ifodasi to‘g‘ri chiziqli (yoki chiziqli) tenglama bo‘lmagan bog‘lanish egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog‘lanish deb ataladi. Xususan, parabola y=a0+a1x+a2x2 yoki giperbola darajali yoki va boshqa ko‘rinishlarda ifodalanadigan bog‘lanishlar egri chiziqli (yoki chiziqsiz) bog‘lanishga misol bo‘la oladi. Statistikada o‘zaro bog‘lanishlarni o‘rganish uchun maxsus usullardan foydalaniladi. Xususan, funksional bog‘lanishlarni tekshirish uchun balans va indeks usullari, korrelyatsion bog‘lanishlarni o‘rganish uchun esa parallel qatorlar, analitik gruppalash, dispersion tahlil hamda regression va korrelyatsion tahlil usullari keng qo‘llaniladi. Korrelyatsion bog‘lanishlarni o‘rganishda ikki toifadagi masalalar ko‘ndalang bo‘ladi. Ulardan biri o‘rganilayotgan hodisalar (belgilar) orasida qanchalik zich (ya’ni kuchli yoki kuchsiz) bog‘lanish mavjudligini baholashdan iborat. Bu korrelyatsion tahlil deb ataluvchi usulning vazifasi hisoblanadi. Quyidagi rasm yuqorida bayon etilganlarni umumlashgan holda yaqqolroq tasvirlaydi: 9.1-rasm. Hodisalar orasidagi o‘zaro-bog‘lanish turlari va o‘rganish usullari. Korrrelyatsion tahlil deb hodisalar orasidagi bog‘lanish zichlik darajasini baholashga aytiladi. Korrelyatsion tahlil korrelyatsiya koeffitsiyentlarini aniqlash va ularning muhimligini, ishonchliligini baholashga asoslanadi. Korrelyatsiya koeffitsiyentlari ikkiyoqlama xarakterga ega. Ularni hisoblash natijasida olingan qiymatlarni X bilan Y belgilar yoki, aksincha, Y bilan X belgilar orasidagi bog‘lanish me’yori deb qarash mumkin. Korrelyatsiya koeffitsiyenti (r) -1 dan 1 chegarasida yotadi, agar r=0 – bog‘lanish yo‘q, bo‘lsa, to‘g‘ri bog‘lanish mavjud - teskari bog‘lanish mavjud funksional bog‘lanish mavjud. Bog‘lanish zichlik darajasi odatda quyidagicha talqin etiladi. Agar ±0,3 bog‘lanish deyarlik yo‘q ±0,3 ±0,5 bog‘lanish kuchsiz. ±0,5 ±0,8 bog‘lanish o‘rta miyon. ±0,8 ±1 bog‘lanish kuchli. Korrelyatsion bog‘lanishni tekshirishda ko‘zlanadigan ikkinchi vazifa bir hodisaning o‘zgarishiga qarab, ikkinchi hodisa qancha miqdorda o‘zgarishini aniqlashdan iborat. Afsuski, korrelyatsion tahlil usuli - korrelyatsiya koeffitsiyentlari bu haqida fikr yuritish imkonini bermaydi. Regression tahlil deb nomlanuvchi boshqa usul mazkur maqsad uchun xizmat qiladi. Regressiya so‘zi lotincha regressio so‘zidan olingan bo‘lib, orqaga harakatlanish degan lug‘aviy ma’noga ega. Bu atamani statistikaga kirib kelishi ham korrelyatsion tahlil asoschilari F.Galton va K.Pirson nomlari bilan bog‘liqdir. Regression tahlil natijaviy belgiga ta’sir etuvchi omillarning samaradorligini aniqlab beradi. Regression tahlil amaliy masalalarni yechishda muhim ahamiyat kasb etadi. U natijaviy belgiga ta’sir etuvchi belgilarning samaradorligini amaliy jihatdan yetarli darajada aniqlik bilan baholash imkonini beradi. Shu bilan birga regression tahlil yordamida iqtisodiy hodisalarning kelajak davrlar uchun istiqbol miqdorlarini baholash va ularning ehtimol chegaralarini aniqlash mumkin. Regression va korrelyatsion tahlilda bog‘lanishning regressiya tenglamasi aniqlanadi va u ma’lum ehtimol (ishonch darajasi) bilan baholanadi, so‘ngra iqtisodiy-statistik tahlil qilinadi. Shu sababli ham regression va korrelyatsion tahlil quyidagi 4 bosqichdan iborat bo‘ladi: masala qo‘yilishi va dastlabki tahlil; ma’lumotlarni to‘plash va ularni o‘rganib chiqish; bog‘lanish shakli va regressiya tenglamasini aniqlash; regressiya tenglamasini baholash va tahlil qilish. Juft korrelyatsiya Ikki hodisa yoki omil va natijaviy belgilar orasidagi bog‘lanish juft korrelyatsiya deb ataladi. Tahliliy jihatdan u turli, masalan, to‘g‘ri chiziqli, parabola, giperbola va boshqa shaklli regressiya tenglamalari orqali tasvirlanadi. Tenglama tipini aniqlash uchun bog‘lanish haqidagi ma’lumotlarni grafiklar orqali tasvirlab, ularni sinchiklab tekshirish zarur. Ammo bu yo‘ldan foydalanmasdan, birmuncha umumiyroq tartib-qoidalarga asoslanish mumkin. Masalan, agarda omil va natijaviy belgilar birday, qariyb arifmetik progressiya bo‘yicha ortsa, bu hol ular orasida to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish mavjudligi haqida shohidlik qiladi. Agarda ularning nisbiy o‘sish sur’atlari deyarlik birday bo‘lsa, bu holda egri chiziqli bog‘lanish mavjud. Agarda natijaviy belgi arifmetik progressiyaga monand ortgan holda omil belgi geometrik progressiyaga monand ortgan holda omil belgi bir muncha tezroq ko‘paysa, ular orasidagi bog‘lanish parabola yoki darajali funksiya orqali ifodalanadi. 2. Boshlang‘ich ma’lumotlar asosida regressiya tenglamasini tuzish. To‘g‘ri chiziqli regressiya tenglamasi korrelyatsion bog‘lanishning eng umumiy tavsifi hisoblanadi. Bu holda natijaviy va omil belgilari orasidagi bog‘lanish to‘g‘ri chiziqli funksiya deb qaraladi, ya’ni y=a+bx. Ammo haqiqatda funksional bog‘lanish mavjud bo‘lmagani uchun bu tenglama yechimga ega emas, chunki, u ikkita noma’lum parametr (a0, a1) larga ega. Shuning uchun chiziqli regressiya tenglamasini hisoblash uchun dastlab bu tenglamani normal tenglamalar tizimiga keltirish zaruriyati tug‘iladi. Bu masala odatda kichik kvadratlar usuli orqali yechiladi. Uning mohiyati shundan iboratki, natijaviy belgining haqiqiy qiymatlari (yi) bilan uning regressiya tenglamasi yordamida olinadigan (faqat omil belgi ta’siri ostida shakllanuvchi) tegishli qiymatlari ( ) orasidagi farqlar kvadratlarining yig‘indisi minimum bo‘lishi zarur. Ya’ni yoki . Demak, normal tenglamalar tizimini tuzish masalasi to‘g‘ri chiziqli funksiya a0 va a1 parametrlarning ekstremumni (bu holda minimumni) aniqlashga borib taqaladi. Differensial hisoblashdan ma’lumki, ikkita o‘zgaruvchi miqdorlar funksiyasi R(a0, a1) ekstreniumga erishishi nolga teng bo‘lishi shart, ya’ni va . Bu xususiy hosilalarni hisoblab, quyidagi ifodalarga ega bo‘lamiz: Bu tenglamalarni -2 ga qisqartirib, har bir umumiy yig‘indilarni esa uchta tarkibiy yig‘indilarga ajratsak, quyidagi normal tenglamalar tizimi hosil bo‘ladi. yoki yoki (9.1) Bundan, (9.2) (9.3) Pirovard natijada to‘g‘ri chiziqli regressiya modelning quyidagi ifoda shaklini oladi. Bu yerda a1 parametr regressiya koeffitsiyenti deb ataladi va u omil belgi X samaradorligini aniqlaydi, ya’ni bu belgi qiymati bir birlikka ortsa, natijaviy belgi o‘rtacha qiymati qancha miqdorga ko‘payishini belgilaydi. Regressiya modelining “a0” parametrini umumiy holda omil belgi nolga teng bo‘lganda, ya’ni, x=0, natijaviy belgining nazariy jihatdan kutiladigan o‘rtacha miqdorini ifodalaydi. Ko‘pincha uni iqtisodiy talqin etish qiyin bo‘lgani sababli, bu parametr regressiya tenglamasining ozod hadi deb yuritiladi. Misol. Tumandagi 7ta ho‘jaliklarning hisobot ma’lumotlari asosida paxta hosildorligi (y) bilan 1 ga ekin maydonga solingan mineral o‘g‘itlar miqdori (x) o‘rtasidagi korrelyatsion bog‘lanish uchun regressiyaning chiziqli tenglamasini aniqlash kerak. Haqiqiy ma’lumotlarga asoslanib normal chiziqli tenglamalar tizimining koeffitsiyentlarini jadval yordamida hisoblash qulaydir (9.2-jadval). 9.2-jadval. Normal chiziqli tenglamalar sistemasining koeffitsiyentlarini hisoblash.
Bu ma’lumotlarni (9.1) formulaga qo‘yib, normal chiziqli tenglamalar tizimini ushbu ko‘rinishda yozishimiz mumkin. bundan (9.2) binoan ; (9.3) ga binoan esa . Shunday qilib korrelyatsion bog‘lanish regressiyasining to‘g‘ri chiziqli tenglamasi quyidagicha: Demak, g‘o‘zaga berilgan har bir sentner o‘g‘it hosildorlikni o‘rtacha 3,65 s/ga oshiradi. O‘g‘it berilmagan maydondan 12,7 s/ga hosil olinishi nazariy jihatdan kutiladi. Bu tenglamaga x ning har bir qiymatini qo‘yib, mineral o‘g‘itgagina bog‘liq bo‘lgan hosildorlikning nazariy darajalarini aniqlash mumkin. (9.2-jadval, 6-ustunga qarang) Paxta hosildorligining haqiqiy va ushbu nazariy darajalari orasidagi farqlar boshqa noma’lum omillar ta’siri ostida yuzaga chiqqan. Regressiya tenglamasining a0 hadi ozod had deb ataladi va u musbat yoki manfiy qiymatlarga ega bo‘lishi mumkin. 3.Korrelyatsiya koeffisienti Bog‘lanish zichligini baholashda haqiqatga qo‘pol yaqinlashish sifatida nemis psixiatri G.T.Fexner taklif qilgan me’yordan foydalanish mumkin. Bu ko‘rsatkich bir xil ishorali juft tafovutlar soni bilan har xil ishorali juft tafovutlar soni orasidagi ayirmani bu sonlarning yig‘indisiga nisbati bilan aniqlanadi: (9.4) Bu yerda åA- bir xil ishoraga ega bo‘lgan ayirmalarini umumiy soni; åB - har xil ishorali ayirmalarini umumiy soni. 9.2-jadval 7 va 8-ustunlarida ayirmalarining ishoralari ko‘rsatilgan. Bir-biriga mos juft ishoralar soni åA=6, mos bo‘lmagan juft ishoralar soni åB=1. Ammo Fexner koeffitsiyenti belgilarning o‘rtachadan tafovutlarini hisobga olmaydi, vaholanki ular turlicha miqdoriy ifodaga ega bo‘ladi. To‘g‘ri chiziqli bog‘lanishning zichlik darajasi korrelyatsiya koeffitsiyenti bilan baholanadi: (9.5) Korrelyatsiya koeffitsiyenti -1 bilan +1 orasida yotadi. Musbat ishora to‘g‘ri bog‘lanish, manfiy ishorada esa teskari bog‘lanish ustida so‘z boradi. 9.2-jadval ma’lumotlariga binoan: Korrelyatsiya va regressiya koeffitsiyentlari orasida quyidagicha o‘zaro bog‘lanish mavjud: (9.6) Ozod had esa Korrelyatsiya koeffitsiyentining kvadrati determinatsiya koeffitsiyenti deb ataladi va u natijaviy belgi umumiy o‘zgaruvchanligining qaysi qismi o‘rganilayotgan omil x hissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadi. Ranglar korrelyatsiya koeffitsiyenti Juft bog‘lanish zichligini baholash me’yori sifatida ingliz psixiatri Ch.Spirmen tomonidan taklif etilgan ranglar korrelyatsiya koeffitsiyentidan ham foydalanish mumkin. Ranglar - bu saflangan qatorda to‘plam birliklari uchun berilgan tartib raqamlari. Agar X va Y belgilar uchun ranglarni , orqali belgilasak, ularning korrelyatsiya koeffitsiyenti quyidagi ko‘rinishga ega: (9.7) Bu yerda natural sonlar qatorining o‘rtacha ranglari. Ma’lumki, natural sonlar qatorining o‘rtachasi (n+2)/2 ga teng, ularning o‘rtachadan tafovutlari kvadratlarining yig‘indisi, ya’ni . Demak, (9.8) formula maxraji (n3-n):12 ifodaga teng. Ranglar orasidagi farqlarni desak, u holda ularning kvadratlari yig‘indisi: Bu ifoda ranglar korrelyatsiya koeffitsiyentining suratidir. Topilgan ifodalarni (9.8) ga qo‘yib, quyidagi formulaga ega bo‘lamiz: (9.8) Bu yerda n - qator ranglar soni. Bu ifoda Spirmen ranglar korrelyatsiya koeffitsiyenti deb ataladi. Bu ko‘rsatkichni afzallik jihati shundan iboratki, son bilan ifodalab bo‘lmaydigan belgilar uchun ham saflangan qatorlar tuzish mumkin. Endi 9.2 -jadval ma’lumotlari asosida saflangan qatorlar tuzib, 1 ga g‘o‘zaga berilgan mineral o‘g‘it bilan paxta hosildorligi orasidagi bog‘lanish zichligini Spirmen ranglar korrelyatsiya koeffitsiyenti orqali baholaylik. 9.3-jadval Mineral o‘g‘it sarfi va hosildorlik ranglari orasidagi bog‘lanishni aniqlash
Agarda belgilarning ayrim qiymatlari bir xil son bilan ifodalangan bo‘lsa, ularning ranglarini turli ketma-ket keluvchi tartib sonlar bilan emas, balki ulardan olingan o‘rtacha miqdorlar bilan ifodalash kerak. Guruhlangan ma’lumotlar asosida to‘g‘ri chiziqli regressiya tenglamasini aniqlash Hisoblash ishlarining hajmini kamaytirish maqsadida to‘plam birliklari omil (x) va natijaviy (y) belgilar bo‘yicha kombinatsion shaklda guruhlanadi va natijada korrelyatsion jadval hosil bo‘ladi. So‘ngra uning ma’lumotlari asosida regressiya tenglamasining parametrlari aniqlanadi. 9.5-jadval Regressiya tenglamasini parametrlarini aniqlash uchun kerakli jamlama axborotlarni tayyorlash
9.3-korrelyatsion jadvalda oraliqlar o‘rtachalarini belgi variantalari deb qabul qilib, jadvalning har bir katagida 3 ta ma’lumot yozamiz. Chunonchi, katakning o‘rtasida guruh takrorlanish (ho‘jaliklar) soni nxy, yuqori chap burchagida xy ko‘paytma, pastki o‘ng burchakida esa ularning nxyga ko‘paytmasi xynxy ko‘rsatiladi (xususan 1-qator va 1-ustunga mos kelgan katakda nxy=10, xy=3*23=69, xynxy=69*10=690). Bulardan tashqari, jadvalda yig‘indi va ko‘paytma ko‘rinishida umumiy ifodalar berilgan. Masalan, 9.3-jadval ma’lumotlariga asoslanib regressiya tenglamasining parametrlari bunday aniqlanadi: (9.9) (9.10) Demak, Guruhlangan ma’lumotlarga asosan hisoblangan regressiya va korrelyatsiya koeffitsiyentlari bog‘lanish zichligini kuchaytirib tasvirlaydi. Gruppalangan ma’lumotlar bo‘yicha regressiya tenglamasi parametrlarini hisoblash ularning aniqlik darajasini pasaytiradi, chunki bunda belgi qiymatlari uchun taqriban oraliqlar o‘rtachasi olinadi. G‘o‘za mineral o‘g‘itlar bilan oziqlantirilmaganda ho‘jaliklarda o‘rtacha hosildorlik 21,64 s/ga bo‘lishi mumkin edi. Har gektar g‘o‘zaga berilgan qo‘shimcha o‘g‘it hosildorlikni o‘rtacha 1.5 sga oshiradi. 4. Egri chiziqli regressiya tenglamalarini aniqlash Belgilar o‘rtasidagi munosabat barqarorlikka intiluvchi nisbiy me’yorlar bilan ifodalansa, bu holda egri chiziqli regressiya tenglamalari qo‘llanadi. Agar omil o‘zgarishi bilan natija dastlab tez sur’atlar bilan o‘zgarib, so‘ngra tezligi so‘na borsa, u holda korrelyatsiya paraboloid shaklga ega bo‘ladi. 1. Natijaviy belgi bilan omil belgisining teskari darajasi o‘rtasidagi egri chiziqli korrelyatsion bog‘lanishni giperbola ko‘rinishida ifodalash mumkin: Agar regressiya koeffitsiyenti a1 musbat ishoraga ega bo‘lsa, omil belgi x qiymatlari oshgan sari natijaviy belgi kichiklasha boradi va shunisi e’tiborliki, kamayish sur’ati doimo sekinlashadi va x®¥ cheksizlikka intilganda natijaviy belgi o‘rtacha qiymati a0 teng bo‘ladi, ya’ni Agar regressiya koeffitsiyenti a1 manfiy ishoraga ega bo‘lsa, omil qiymati oshishi bilan natijaviy belgi qiymatlari kattalashadi, ammo o‘sish sur’ati sekinlasha boradi va x®¥ `y = a0. Giperboloid regressiya tenglamasi bilan almashtirib, uni to‘g‘ri chiziqli ko‘rinishga keltirish mumkin. Natijada, kichik kvadratlar usuliga binoan, normal tenglamalar quyidagi shaklga ega bo‘ladi: na+a1∑z=∑y a0∑z+a1∑z2=∑y2 bundan II. Regressiya tenglamasi parabola ko‘rinishda ifoda qilinsa, parametrlarni aniqlash formulalari quyidagicha: Ikkinchi tartibli parabola shaklidagi regressiya tenglama quyidagi ko‘rinishga ega (9.15) Agar to‘g‘ri chiziqli bog‘lanishda omil o‘zgaruvchanligi ko‘lami chegarasida uning bir birligiga nisbatan natijaviy belgi o‘rtacha o‘zgarishi deyarlik o‘zgarmas miqdor bo‘lsa, paraboloid korrelyatsiyada esa U - belgi bir birligiga nisbatan X belgi o‘zgarishi omil qiymati o‘zgarishi bilan bir me’yorda o‘zgaradi. Oqibatda bog‘lanish xatto o‘z ishorasini qarama-qarshisiga almashtirib, to‘g‘ri bog‘lanishdan teskari yoki teskaridan to‘g‘riga aylanishi mumkin. Bunday xususiyat ko‘pchilik tizimlarga xosdir. Ikkinchi tartibli parabola uchun, kichik kvadratlar usuliga binoan, normal tenglamalar tizimi quyidagicha: Masalan, yangi o‘zlashtirilgan yerda paxta hosildorligi va 1 ga ekinga berilgan go‘ng haqida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 9.4-jadval. Yüklə 188,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||