Aslida, to'g'ridan-to'g'ri moddiy rag'batlantirish - muayyan korxona uchun to'lov tizimi. Shuningdek, xodimning ish haqi o'zgaruvchan qismini (juda katta bo'lmasa ham) o'z ichiga olishi kerak, bu ish natijalariga ta'sir qiladi. Shunday qilib, xodim uning daromad darajasiga ta'sir ko'rsatishi mumkinligini biladi. Agar ish haqi bitta ish haqidan iborat bo'lsa, unda odamda ko'proq ishlash istagi kasb yoki jamoaga bo'lgan qiziqish asosida paydo bo'lishi mumkin, ammo to'g'ri rag'batlantirmasdan, g'ayrati tez orada yo'q bo'ladi.
Bilvosita moddiy rag'batlantirish tizimi "ijtimoiy paket" nomi bilan yanada mashhur. Ish beruvchining ish beruvchiga berishi kerak bo'lgan kompensatsiyalar ro'yxati (nafaqa, kasallik, tibbiy va pensiya ta'minoti). Lekin kompaniya motivatsiyani oshirish uchun ijtimoiy paketga qo'shimcha ma'lumotlar kiritishi mumkin. Masalan, bepul (imtiyozli) taomlar, bolalar bog'chasida joylar, kompaniyaning munosib ishchiga qo'shimcha nafaqa to'lash, xodimlarga qo'shimcha ta'lim haqi, rasmiy transport bilan xodimlarni etkazib berish va h.k.
Mehnatga haq to`lash shakllari va tizimi Kishining mehnat faoliyati turli-tuman bo`lganligi uchun, uning mehnatiga haq to`lash ham turlicha shakllarda namoyon bo`ladi. Ish haqining ikki shakli qabul qilingan:
ishbay haq to`lash;
vaqtbay haq to`lash.
Mehnatga ishbay haq to`lash – xodimlarning haqiqatda bajargan ishi yoki yetishtirgan mahsulotiga to`lanadigan ish haqidan iborat. Ishbay haq to`lash bajariladigan ishga yoki mahsulotga me’yor belgilash imkoniyati bo`lgan va uni aniq hisobga olish mumkin bo`lganda keng qo`llaniladi. Ish haqi to`lashning bu shakli xodimlarni ishni bajarishdagi moddiy manfaatdorligini ta’minlovchi asosiy omillaridan hisoblanadi.
Vaqtbay haq to`lash bu xodimlarning sarflangan ish vaqti, ya’ni soat, smena, kun uchun to`lanadigan ish haqidan iborat. Mehnatga haq ishlab chiqarishda qatnashayotgan xodimlar soniga yoki bajarilgan ish, yetishtirilgan mahsulot uchun to`lanishi mumkin. Ishlab chiqarishda qatnashayotgan xodimlar soniga ish haqi yakka tartibda yoki mayda guruh, guruh tartibida bo`lishi mumkin. U yoki bu haq to`lash tartibini qo`llash, ekin turlari, mahsulot yetishtirish texnologiyasi, mehnat jarayonining shu jarayon pirovad oqibat natijasi bilan qanchalik bog`langanligiga, ya’ni mehnat taqsimoti va mehnat kooperatsiyasi qanchalik darajaga yetganligiga bog`liq.
Bundan tashqari mehnatga haq to`lash o`z vazifasiga ko`ra:
- asosiy ish haqi to`lashga;
- qo`shimcha haq to`lashga bo`linadi.
Asosiy ish haqi –agrotexnika, zootexnika hamda tashkiliy xo`jaligi talablariga ko`ra, belgilangan ish, mahsulot yetishtirish me’yorini bajarganligi uchun oldindan belgilab qo`yilgan stavka yoki rassenka, lavozim okladi to`lanadigan ish haqidan iborat. Bu kafolatlangan ish haqini tashkil qiladi.
