11-ma’ruza ma'ruza mavzusi: Birikmalar va ularning turlari. Ajraladigan va ajralmaydigan birikmalar Reja

---

11-MA’RUZA
Ma'ruza mavzusi:
 
Birikmalar 
va 
ularning 
turlari. 
Ajraladigan 
va 
ajralmaydigan 
birikmalar 
Reja. 
 
1. Payvand, kavshar va yelimli 
birikmalar. 
2. Parchin mixli birikmalar. 
3. Rezbali, shponkali, shlitsali, profilli 
va shtiftli birikmalar. 
Ma`lumki, xar bir mashina uzellardan, uzellar esa, o’z navbatida detallardan
tuzilgan. O’z navbatida detallardan uzellar, uzellardan esa mashina birikmalar 
vositasida yig`iladi.
Birikmalar ajralmaydigan va ajraladigan turlarga bo’linadi. Agar uzellarni
yoki mashinani ayrim qismlarga ajratish uchun birikma elementlarini sindirish
shart bo’lsa , bunday birikma ajralmaydigan , aks xolda esa ajraladigan birikma
deb ataladi . Parchin mixli va payvand birikmalar ajralmaydigan birikmalar 
bo’lsa, shponkali, shlitsali va rez’bali birikmalar ajraladigan birikma turiga 
kiradi. Ajraladigan birikmalarning yaxshi xususiyati shundaki, ular vositasida
mashinani zarur vaqtda bo’laklarga ajratib zarur vaqda yana qayta yig`ish
mumkin. 
Payvand birikmalar ajralmaydigan birikmalar safiga kiradi. Sanoatning
turli sohalarida ishlatiladigan konstruksiyalar, suyuqlik saqlanadigan idishlar,
fermalar. metall minoralar, korpuslar va ayrim detallar shu usulda olinadi.
Payvand birikmalarning keng ko'lamda turli mexanizm. mashina va metall
konstruksiyalarda ishlatilishiga sabab. bunday birikmalarning afzalliklarining 
mavjudligidir.Payvand birikmalarning afzalliklariga quyidagilar kiradi:
metalining tejalishi. amalda turli shakl va o`lchamdagi detallarni olish
imkoniyati, statikaviy va zarbiy yuklanishlarda payvand birikmaning 

---

mustahkamligi asosiy detaining mustahkamligiga deyarli vaqinligi. payvandlash 
jarayonini avto`latlashtirish imkoniyatining yuqoriligi, payvand chokning jips 
zichligi va gaz hamda suyuqlikni o'tkazmasligi. Payvand birikmalarning bir
qancha kamchiliklari ham bor: chunonchi, payvand chok sifatini aniqlashning
bir muncha qiyinligi. payvandlanayotgan detalning haroratdan
deformatsiyalanishi, kuchlanishlar jamlanishining mavjudligi, asosiysi. ba'zi
materiallarni payvand usulida biriktirishning mumkin emasligi. 
Hozirda qo'llanilayotgan payvand usullari turli-tumandir. Metall elektrod
bilan elektr-yoy payvandlash (N. Benardos, 1882-yil va N. Slavyanov, 1888-
yillarda kashf etishgan), elektr shlak payvandlash (detallar qalinligi 30 mm dan
1 ...2 m gacha bo'lishi mumkin), kontaktlab payvandlash va ishqalab
payvandlash keng tarqalgan. Payvandlashning qayd etilgan turlaridan tashqari 
uning maxsus turlari ham ishlatiladi. 
Payvandlashning maxsus turlariga diffuziyali, elektron-nur, lazerli, 
radiochastotali, ultratovushli, portlatish asosidagi, plazmali, detal siitiga yupqa
qatlam qoplash usuli kabilar kiradi. Ko'rsatib o'tilgan payvandlash
usidlarining o'z ishlatish sohalari, afzalliklari bor. Bundan tashqari plastmassa
detallarni payvandlashda ularni gaz issiqlik tashuvchilar. yuqori chastotali
elektr toklari yordamida qizdiriladigan elementlar, ultratovush, ishqalash va
kimyoviy reaksiyalar yordamida payvandlash mumkin. Payvandlash usullarining 
joriy etilishi, ayniqsa bu jarayonni to'liq avto`latlashtirish. chok sifatini hamda
ish unumdorligini 20-30 barobar oshirish, metallni 15-20% gacha tejash
imkonini beradi. Payvandlash usulida olingan po'lat tuzilma (konstruksiya)lar
quyma usulida olingan cho'yan tuzilmalardan 50%. po'lat tuzilmalardan esa
30% yengildir.
Kavsharli birikmalar biriktiriladigan detallar bilan kavshar o‘rtasidagi
molekulyar ta’sir kuchlari orqali vujudga keladigan ajralmaydigan birikmadir.
Biriktiriladigan detallar orasiga eritilgan holda kiritiladigan qotishma yoki
metall kavshar deyiladi va odatda, uning erish harorati detallarning erish 
haroratidan ancha kichik bo`ladi. Kavsharlash jarayoni

---

payvandlash jarayonidan shu bilan farq qiladiki, unda biriktirilayotgan detallar 
eritilmaydi yoki yuqori haroratda qizdirilmaydi. 
Parchin mixli birikmalar samolyotlarning ustki qobig’ini yasashda, yuk 
ko`tarish kranlarining fermalari, xamda ko’priklar qurishda keng ko’lamda 
ishlatiladi . Bu birikmalarda asosiy element parchin mixdir. Parchin mix yasash 
uchun, asosan, diametri 20 mm dan ortiq bo’lmagan po’lat, mis, alyuminiy
simlardan foydalaniladi.
Agar bunday simning bir uchidan ozginasi qirqib olinsa va uning bir uchi 
parchinlanib , ma`lum shakldagi kallakka aylantirilsa, parchin mix xosil bo`ladi.
Agar ikkita list ustma-ust qo’yilib, zarur diametrli teshik ochilgach, bu 
teshikka parchin mix kiritilgandan keyin uning ikkinchi uchi xam parchinlansa,
parchin mixli birikma hosil bo`ladi. Bir necha parchin mixlar qatori parchin mixli 
chok deb ataladi. Parchin mixli chok xosil qilishda qo’l kuchidan xam
mashinalardan xam foydalaniladi. 
Parchin mixlar katta-kichikligiga qarab sovuq holda yoki qizdirib 
tayyorlanadi. Ulanadigan qismlarda teshiklar hosil qilish uchun parma yoki 
pressdan 
foydalanilganda 
ulanadigan 
qismlar 
katta 
bosim 
ta`sirida 
deformatsiyalanadi, teshikning ikkinchi to`lonida esa o’tkir qirralar xosil bo`ladi. 
Ular parchin mix tanasining kesilishiga sabab bo`lishi mumkin. Rangli metaldan 
yasalgan barcha parchin mixlar xamda diametri 12 mm gacha bo`lgan po’lat 
parchin mixlar sovuqlayin, diametri 12 mm dan katta bo’lganlari esa ma’lum 
temperaturagacha 
qizdirilgandan 
keyingina 
parchinlanadi, 
chunki 
ular 
qizdirilmasa, birinchidan parchinlash qiyin bo`ladi, ikkinchidan, sifati yaxshi 
chiqmaydi. Xozirgi vaqtda mashinasozlikda parchin mixli birikmalar, payvandlash 
qiyin bo`lgan detallarnigina biriktirish uchun ishlatilmoqda.
Rezbali birikmalar juda keng tarqalgan ajraladigan birikmalardir. Ularni
rezba bilan ta’minlangan boltlar, vintlar, shpilkalar, gaykalar, prujinalovchi
shaybalar vositasida hosil qilinadi. Rezbali birikmalarning asosiy elementi
rezbadir. Agar silindrik yoki konussimon sirtda uchburchak, trapetsiya, to'g'ri
to ‘rtburchak va shunga o'xshash yassi shaklni vint chizig'i bo'ylab har doim

---

vintning o'qidan o'tadigan holatda siljitsak, bu shakl shaklga mos rezbani tashkil 
qiladi.
Shponkali birikmalar val, shponka va g ‘ildirak gupchagi (shkiv yoki 
boshqa detal gupchagi)dan iboratdir. Shuning uchun ham birikmani tarkibiy
qismlarga ajratish nisbatan oson. Ular asosan aylanuvchi detallarni (shkiv,
g‘ildirak, mufta, yulduzcha kabi) val yoki o ‘qqa o‘rnatish uchun ishlatiladi.
Ularning yana bir boshqa vazifasi, aylantiruvchi mo`lentni val va detallar
orasida uzatishdir. Shponkalarning asosiy turlari standartlashtirilgan.

TEKSHIRISH SAVOLLARI 
1. Birikma turlariga ta`rif bering? 
2. Qanday birikmalar ajaraladigan birikmalar turiga kiradi? 
3. Qanday birikmalar ajralmaydigan birikmalar turiga kiradi?