11 mavzu: Asosiy organik sintez texnologiyalari

---

11 mavzu: Asosiy organik sintez texnologiyalari. 
1. Sanoatda atsetilen ishlab chiqarish. Etilen va propilen olish texnologiyasi. 
2. Sanoatda formaldegid va uning asosida maxsulotlar ishlab chiqarish.
3. Sanoatda sirka aldegidi, sirka kislotasi va boshqa organik moddalar ishlab 
chiqarish texnologiyalari. 
Organik sintez o’z taraqqiytining boshlang’ich etaplarida oxirgi asosiy 
mahsulot bilan oraliq yarim mahsulotlar (alkenlar, genogenlik hosilalar, spirtlar, 
aldegidlar, ketonlar, fenollar, aminlar va boshqalar) ishlab chiqarishni qo’shib olib 
bordi. Keyinchalik organik sintezdan bir qancha o’ziga xos ishlab chiqarishlar: 
plastmassalar, sintetik kauchuklar, kimyoviy tolalar, bo’yoqlar, dori-darmonlar 
texnologiyalari ajralib chiqdi. Xozir zamon organik sintez sanoati ikki muxim 
maqsadga qaratilgan. 1) keng ko’lamli ishlab chiqarish, bunda (o’n va yuz ming 
tonnalab ishlab chiqariladi.) Sanoatning boshqa tarmoqlari uchun yarim maxsulotlar 
(masalan, yuqori molekulyar birikmalar uchun monomerlar) ishlab chiqariladi. 2) 
bir qancha tayyor maxsulot (yuvish vositalari, kimyoviy zaxarli birikmalar, 
erituvchilar va boshqalar) ishlab chiqarish. Bugungi kunda organik sintez 
maxsulotlaridan u yoki bu darajada foydalanmaydigan xalq xo’jaligining biror 
tarmog’i yo’q. 
Xozirgi paytda atsetilen kaltsiy karbitdan va uglevodorodlarni asosan tabiiy 
gazni prolis qilish yo’li bilan olinadi. Kaltsiy karbit elektrotermik pechlarda oxak va 
koksdan aralashtirib tayerlangan shixtani 1700 – 1800 
0
S da qizdirib olinadi. 
CaO +3C →CaC
2
+CO- 465kJ 
Kaltsiy karbit suv bilan birga atsetilen va kaltsiy gidroksidga aylanadi.
CaC
2
+H
2
O → HC ≡ CH+Ca(OH)
2
+130 kJ 
Bu metodning kamchiligi asosan unda juda ko’p elektr energiyasi (1 t 
atsetilenga 10 - 11 ming Kvt s) sarflanishi, foydadanadigan apparat va 
uskunalarning kattaligi, hamda katta miqdorda foydalanish qiyin bo’lgan 
chiqindining hosil bo’lishidir. 
SHuning uchun xam keyingi yillarda sanoatda atsetilen shlab chiqarishning 
asosiy metodi uglevodorodning ashyolarning pirolizi bo’lib qoldi. Piroliz metodlari 
gaz aralashmasiga issiqligni berish usullari bilan bir birisidan farq qiladi. 
Uglevodorodlarni parchalash uchun yetarli bo’ladigan yuqori harorat quyidagi uch 
usulda olinadi: 
1.
Elektr yoy yordamida (elektrokreking) 
2.
To’g’ridan to’g’ri yoki regenerativ qizdirish (termik kreking) 
3.
Xom ashyoning bir qismini yoqish orqali (termoksidlash pirolizi) 
Bulardan keng qo’llaniladigan termoksidlash piroliz metodidir. Bunda tabiiy 
gaz to’liq oksidlanishiga yetarli bo’lmagan miqdorda kislorod yoki kislorodga 
boyitilgan (40 % gacha O
2
) havo bilan aralashtirilib yoqiladi, bunda metanning 
yonishidan CO
2
va H
2
O hosil bo’ladi. CH
4
+2O
2
↔CO
2
+2H
2
O. Ular metanning 
ortiqchasi bilan birikib SO va N
2
hosil qiladi. 
CH
4
+H
2
O↔CO+3H
2 
CH
4
+CO
2
↔CO+2H
2

---

Bu 
reaktsiyalarni 
umumiy 
holda 
bunday 
yozish 
mumkin: 
2CH
4
+O
2
↔2CO+4H
2
O 
Bu jarayon katalizatorsiz hamda 1500
0
C da olib borilganda,bu qadar yuqori 
haroratda metanning CO va H
2
ga konvertsiyalanishi bilan bir qatorda uning va 
gomologlarining pirolizi ham ketadi:
2CH
4
→3H
2
+CH≡CH-376 kJ 
C
2
H
6
→2H
2
+CH≡CH-330 kJ 
Asosiy reaktsiya bilan bir qatorda qo’shimcha reaktsiyalar ham ketadi. 
CH
4
→C+2H
2
-88 kJ 
CH≡CH→2C+H
2
+229 kJ 
SHuning uchun ham qo’shimcha reaktsiyalarning kamaytirish maqsadida 
hosil bo’lgan atsetilinni yuqori temperatura zonasida juda qisqa vaqt (0,003-0,004 
sek.) bo’lishini taminlash uchun uning hajmiy tezligi oshiriladi hamda,tezlik bilan 
sovutiladi.SHunday qilinganda metan to’liq atsetilinga aylanadi,atsetilinning unumi 
30% ga yetarli.Bu jarayon maxsus pechlarda olib boriladi.Pech chidamli g’ishtlar 
bilan qoplangan (132-rasm).Quvursimon pechlarda 600
0
S qizdirilgan tabiiy gaz 
proliz pechning yuqorisidan yon tomonidan pechga kiritiladi,taxminan 600
0
S gacha 
qizdirilgan kislorod pechning tepa qismidan soplo 1(hovo o’tadigan konussimon 
naycha) orqali kiritiladi.Gazlar katta tezlik bilan kelib pechning o’rta qismida 
aralashtirish bo’lmasida 2 qo’shiladi,gazlar aralashmasi ko’p sonli mayda teshiklari 
bo’lgan,o’tga chidamliligi juda yuqori hisoblangan keramik plita orqali o’tib 
pechning ostki qismiga keladi va teshikchalardan o’tgan joyda metan chala yonadi 
va uning pirolizi ketadi hamda shu yerda gazlar aralashmasi darhol forsunka 5 (suv 
purkagich) orqali 200 
0
S gacha issiq suv purkalib sovutiladi. (oson bug’lanish uchun 
issiq suv purkalari).
Hosil bo’lgan qurilma gazlar aralashmasidan ajralish uchun gaz suv bilan 
yuviladi,xo’l elektrofiltr orqalio’tkariladi, so’ngra gaz 0,1 MPa gacha siqiladi. 
Gazlar aralashmasidan atsetilenni qarama qarshi oqim printsipida dimetilformamid 
( q. t. 153
0
C ) yoki N-metilpiroliddin (q. t. 202
0
C) bilan eritib ajralib olinadi. Bu 
erituvchilar faqat atsetilenni eritadi. Bosim atmosfera bosimigacha kamaytirilganda 
va qizdirilganda atsetilen erituvchidan ajoalib chiqadi. 2. Atsetilen olinganda 
qo’shimcha ravishda hosil bo’lgan CO va H
2 
ni qayta ishlash yo’libilan 4 t ammiak, 
yoki 3 t metanol olish mumkin. Qurilmaning (bir necha pechi bo’lganda) 
maxsuldorligi 30 – 50 t /yil atsetilen. Olingan atsetilenning tan narxi karbitdan 
olinganligiga qaraganda ancha arzonga tushadi. 
Atsetilen ko’pgina organik sintezlar uchun xom ashyo hisoblanadi. Undan 
akrilometril, tetroxloretan, glitserin, polixlorvinil, etil spirti, sirka kislota, etilatsetat, 
sintetik kauchuklar,tolalar, plastmassalar kabi yuzlab mazsulotlar olinadi. Atsetilin 
maxsus gaz golderlarida va po’lat ballonlarida saqlanadi.Atsetilin katta bosimda 
siqilganda portlaydi.SHuning uchun balonlar kizelgur (SiO
2
ning boshqa bir 
ko’rinishi) bilan to’ldiriladi va atseton shimdiriladi atsetilen atsetonda 
eriydi.(1l.atseton 1,24 MPa da 350t.atsetilenni eritadi).