11-Mavzu: Jamoa tushunchasi va uning o’ziga xosliklari

2.
O‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishning tarkibiy 
qismlari.
Ilmiy dunyoqarash ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida doim vorislik asosida 
rivojlanadi. O‘tmish dunyoqarashlari yangi davr dunyoqarashining ildizini tashkil 
etib, uni kerakli hayotbaxsh ozuqa bilan ta‘minlab turadi. 
Har bir tarixiy davrning dunyoqarashi o‘ziga xos bo‘lib, mavjud tarixiy 
davrda u yoki bu ta‘limotni nima uchun hukmron bo‘lganligini bilish uchun 
oldingi davr dunyoqarashini, tarixini, rivojlanishini va uning o‘sha ta‘limot 
qanday qilib shu holatga kelib qolganligini o‘rganmoq zarur. Demak, jamiyatda 
yangicha tafakkur yuritmoq yangicha dunyoqarash, fikrlash uchun albatta 

---

o‘tmishni bilish zarur, chunki yangicha tafakkur osmondan emas, balki 
ajdodlardan meros qolgan vorislik asosida vujudga keladi. 
Yoshlarni tarbiyalashda, ularni axloq-odobli, tartib-intizomli qilishga, ota-
onaga mehribon bo‘lishlarida, matonatli, chidamli, mehnatsevar,vatanparvar, 
insonparvar bo‘lib shakllanishida mas‘uldir. Dunyoqarashning shakllanishida har 
bir ota-ona ularni yoshlik chog‘idan sabr-toqatli, bardoshli,quntli, qanoatli 
bo‘lishga o‘rgatmoqlari shartdir. 
Kishining dunyoqarashini, fe‘l-atvorini mavjud muhit belgilar ekan, demak 
yaxshi odamni kutish uchun shu muhitni yaxshi odam shakllanadigan yaxshi 
muhitga aylantirish kerak. 
Ilmiy dunyoqarash xususida gap borganda avvalo, o‘quvchilar, yoshlar, 
unga zid, qarama-qarshi turgan diniy, fantastik, mifologik, ateistik va boshqa 
g‘ayri ilmiy dunyoqarashlar borligi uchun ham ilmiy dunyoqarashni shakllantirish 
zarurligini tushunmoqlari, bu haqda to‘g‘ri fikr yuritishni o‘rganmoqlari kerak. 
Dunyoqarash dunyoni bilish orqaligina shakllanadigan juda murakkab 
dialektik jarayondir. Bilish dunyoning turli tomonlari haqidagi turli fanlar bergan 
ishlar orqali amalga oshadi. Shuning uchun ilmsiz kishilarda dunyo to‘g‘risida 
ilmiy dunyoqarash bo‘lmaydi.
Dunyoqarash kishilarning olam va uning o‘zgarishi, rivojlanishi haqidagi 
ilmiy, falsafiy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, estetik, diniy tasavvurlarning 
yig‘indisidan iboratdir. Dunyoqarash ayrim kishilarning, ijtimoiy g‘ururning, sinf 
yoki umuman jamiyatning faoliyati yo‘nalishini va voqyelikka munosabatini 
belgilaydi. Ilmiy bilimlar dunyoqarash tarkibiga qo‘shilgach, insonning yoki 
g‘ururning tevarak atrofidagi ijtimoiy va tabiiy borliqqa bevosita amaliy yo‘l
tutish maqsadiga xizmat qiladi. 
Dunyoqarash ijtimoiy borliqning in‘ikosidir. Unda ijtimoiy turmush aks 
etadi va u muayyan tarixiy davrda insoniyat erishgan bilimlar darajasiga hamda 
ijtimoiy tuzumga bog‘liq bo‘ladi. 
Dunyoqarashning har bir turi o‘ziga xos hususiyatga egadir. Mifologiya 
qadimgi jamiyatda keng avj olgan xalq og‘zaki ijodi-naql va afsonalarda 
gavdalantirilgan voqyelikning fantastik in‘ikosidir. 
Mifologik dunyoqarash tabiat kuchlarini jonlantirib xudolar, afsonaviy 
qahramonlar tarzida, bir xil buyumlar sifatini ikkinchisiga ko‘chirish, ularni hissiy 
obrazlar, alohida vujudlar shaklida tasvirlashga asoslanadi. 
Mifologik tarzda fikrlovchi kishi har qanday o‘zgarishlar va jasoratlar 
ko‘rsatishi, o‘zi uchun keng shakl maydoniga ega bo‘lishi mumkin va g‘ayri tabiiy 
kuch haqida tasavvur borligi uchun unda din elementlari ham mavjud bo‘ladi. 
Diniy dunyoqarashning o‘ziga xos hususiyati shundaki, u tabiiy va ijtimoiy 
hodisalar mohiyatini ularning o‘zidan emas, balki tabiatdan tashqarida xudoning 
qudratiga ko‘nikib hamma narsada va har еrda ilohiy kuchlarning ta‘siri, 
mo‘jizaviy kuch bor deb tushuntiradi. 
Din va diniy dunyoqarashga yaqin o‘tmishimizda bir tomonlama 
yondoshilib, uning axloqiy munosabatlarni takomillashtirishdagi rolini to‘g‘ri 
tushunilmay kelindi. Dinga qarshi kurashish paytida u bilan bog‘liq bo‘lgan rasm-

---

rusumlarimiz, urf-odatlarimiz, milliy tarbiyadagi eng nozik va muhim 
tomonlarimizni va boshqa milliy qadriyatlarimizni ham inkor qilib yuborildi. 
Endi bu sohadagi xatoliklar tuzatilmoqda. Islom madaniyati jahon 
madaniyatining ajralmas qismi ekanligi haqiqatligi anglanmokda. 
Falsafiy dunyoqarashning o‘ziga xos hususiyati, u dunyoni qanday bo‘lsa, 
shundayligicha, hyech bir yot narsani aralashtirmay, uydirmalashtirmay, 
mubolag‘asiz tushuntiriladi. 
U kishilarga tabiat, jamiyat, inson tafakkuri rivojlanishining eng umumiy 
qonuniyatlari haqida bir butun yaxlit ma‘lumot berib, mifologiyadan farqli 
ravishda insonni qurshab olgan moddiy olamni hyech kim tomonidan 
yaratilmaganligini, abadiyligini, insoniyat jamiyati taraqqiyoti sabablari va 
mohiyatini, o‘ziga xos hususiyatlarini va qonuniyatlarini to‘g‘ri, ilmiy asosda 
tushuntirib beradi.